Η περίπτωση του Κονγκό και της Αγκόλας: 25 χρόνια κουβανικής στρατιωτικής δράσης στο νοτιοδυτικό τμήμα της αφρικανικής ηπείρου.
Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
Η σύλληψη της ιδέας της έμπρακτης αλληλεγγύης στην Αφρική.
«Η Αφρική αντιπροσωπεύει ένα ακόμα – αν οχι το σημαντικότερο – πεδίο μάχης (…) Υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας στην Αφρική, αλλά και πολλοί κίνδυνοι» είναι τα λόγια του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα στο πρώτο σταθμό της περιοδείας του στην αφρικανική ήπειρο που ξεκίνησε προς το τέλος του 1964 και θα κρατήσει τρεις μήνες, περίπου. Μόλις λίγες μέρες πριν είχε εκφωνήσει την ιστορική ομιλία του στον ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη. Σταθμοί της αφρικανικής περιοδείας του: Αλγέρι, Μάλι, Κονγκό- Μπραζαβίλ, Γουινέα, Σενεγάλη, Γκάνα, Δαχομέη, και πάλι Αλγέρι. Το ταξίδι του διακόπτεται με λίγες μέρες στη μακρινή Κίνα για να επιστρέψει μέσω Παρισιού στην Αφρική και συγκεκριμένα στις 11 Φεβρουαρίου 1965 βρίσκεται στην πρωτεύουσα της Τανζανίας, Νταρ-Ες-Σαλάαμ. Μετά από οχτώ μέρες θα βρεθεί με τον Αιγύπτιο πρόεδρο Νάσερ στην Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία και μετά πάλι στο Αλγέρι. Έπειτα Κάϊρο και μετά στις 13 Μαρτίου τελειώνει την αφρικανική περιοδεία του και επιστρέφει στην Κούβα μέσω Πράγας. Ταξίδι αστραπής με πολλές συναντήσεις με νέους προοδευτικούς ηγέτες, με αρχηγούς απελευθερωτικών κινημάτων, με φοιτητές και δημοσιογράφους και επισκέπτεται στρατόπεδα εκπαίδευσης ανταρτών, εργοστάσια, φράγματα, βιοτόπους κλπ. Για το θέμα μας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η διαμονή του στο Νταρ Ες Σαλάαμ της Τανζανίας, γιατί εκεί, πέρα από την επαφή με τον πρόεδρο Νιερέρε, είχε συναντήσεις με τις ένοπλες αφρικανικές επαναστατικές ομάδες και κυρίως με οπαδούς του δολοφονημένου Πατρίς Λουμούμπα του πρώην βελγικού Κονγκό. O Λουμούμπα ήταν ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος του Κονγκό μετα την απόκτηση της ανεξαρτησίας τον Ιούνη του 1960. Δύο βδομάδες μετά ένα πραξικόπημα έθεσε τέρμα στην κυβέρνησή του, ο ίδιος συλλήφθηκε και δολοφονείται στις 17 Ιανουαρίου του 1961 μετά από φρικτά βασανιστήρια.
Το Κονγκό
Στην παραπάνω συνάντηση συμφώνησαν για την αποστολή Κουβανών στρατιωτικών εκπαιδευτών. Οι Κονγκολέζοι ήθελαν η εκπαίδευση να γίνει στην Κούβα, αλλά ο Τσε θεώρησε ότι έπρεπε να γίνει στο ίδιο το Κονγκό και μάλιστα σε συνθήκες μάχης, όπως άλλωστε είχε γινέι και στην Κούβα και είχαν την εμπειρία. Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες δεν το κατάφεραν να πληροφορηθούν σχετικά με τις συμφωνίες αυτές παρατηρώντας σε ένα υπόμνημα ένα μήνα αργότερα, ότι «δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την αποστολή κουβανέζικων όπλων στην Αφρική, πέρα από εκείνες που είχαν πραγματοποιηθεί με παραλήπτη την Αλγερία το ‘63».
Στο μεταξύ τα πρώτα ψήγματα μιας διαφωνίας διαφάνηκαν γύρω από το θέμα του πού να γίνει η εκπαίδευση. Ο Τσε είχε τη γνώμη ότι «ο στρατιώτης της επανάστασης φτιάχνεται στον πόλεμο…Τους πρότεινα να μη γίνει η εκπαίδευση στη μακρινή μας Κούβα, αλλά στο κοντινό Κονγκό, όπου δινόταν ο αγώνας, όχι ενάντια σε μια οποιαδήποτε μαριονέτα, όπως ήταν ο Τσομπέ, παρά ενάντια στον ιμπεριαλισμό στη νεοαποικιακή του μορφή…Προσπάθησα να τους κάνω να δουν ότι εδώ δεν επρόκειτο για έναν αγώνα εντός των συνόρων, αλλά για πόλεμο ενάντια στον κοινό αφέντη, τον πανταχού παρόντα τόσο στη Μοζαμβίκη όσο και στο Μαλάουι, στη Ροδεσία ή στη Νότια Αφρική, στο Κονγκό ή στην Αγκόλα, αλλά κανείς δεν το καταλάβαινε έτσι» συμπεραίνοντας πόσο μακρύς ήταν ακόμα ο δρόμος στην Αφρική. Ωστόσο η κουβανέζικη πλευρά είχε αναλάβει να επιλέξουν μια ομάδα μαύρων Κουβανών για να ενισχύσουν εθελοντικά τον αγώνα στο Κονγκό. Το διεθνιστικό πνεύμα, η πεποίθηση πως ο κόσμος είναι ένα σύνολο και ότι οι αντιιμπεριαλιστικές δυνάμεις έπρεπε να ενωθούν ενάντια στον ιμπεριαλισμό, ήταν κτήμα του κουβανέζικου διεθνισμού, αναπόσπαστο συστατικό μέρος των επαναστατικών τους αντιλήψεων και παρακαταθηκών κι αυτό ακριβώς φόβιζε τους ιμπεριαλιστές αντιπάλους. Να δούμε όμως, το γενικό πλαίσιο. Πώς ήταν η κατάσταση τη δεκαετία του ’60;
Η εικόνα του κόσμου
Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο διεθνής συσχετισμός των δυνάμεων είχε αλλάξει ριζικά. Έχουμε πολλές νίκες επαναστάσεων (Κίνα, Κορέα, Βιετνάμ, Κούβα, Αλγερία κλπ.) και την κατάρρευση του παλιού τύπου αποικιοκρατίας με την πλειοψηφία των χωρών της Αφρικής, Ασίας και της Καραϊβικής να αποκτούν τουλάχιστον την τυπική τους ανεξαρτησία.
Στις 15 Αυγούστου του 1960 η Γαλλία παραχώρησε την τυπική ανεξαρτησία στην κονγκολέζικη αποικία της. Το 1960 ήταν χρόνος κορυφαίος: 16 χώρες της Αφρικής έγιναν κράτη με σημαία, ύμνο και κυβέρνηση δική τους. Το θέμα ήταν, όμως, με ποιούς, διότι σε κάποιες χώρες, όπως το πρώην βελγικό Κονγκό, η κυβέρνηση ήταν μαριονέτα. Στο πρώην γαλλικό δε, ξεκίνησε με μαριονέτα, αλλά μετά από έντονους λαϊκούς αγώνες ο λαός «κατεβάζει» από την εξουσία τη μαριονέτα Φουλμπέρ Γιουλού που φυγαδεύεται και αναλαμβάνει ο Αλφόνς Μασέμπα Ντεμπά προσωρινά. Μετά από εκλογές το Δεκέμβρη του 1964 κερδίζει με 92% των ψήφων το Εθνικό Συμβούλιο της Επανάστασης και ο Ντεμπά εκλέγεται πρόεδρος της χώρας. Για τους οπαδούς του Πατρίς Λουμούμπα στο άλλο Κονγκό – το πρώην βελγικό – οι αλλαγές αυτές στη διπλανή χώρα είχαν αποφασιστική σημασία, γιατί μέχρι τότε από κει έρχονταν οι μισθοφόροι από τη Γαλλία για να βοηθήσουν τον Τσομπέ και από το Σεπτέμβρη του 1960 το Ράδιο Μπραζαβίλ ήταν στη διάθεση των εχθρών του Λουμούμπα. Η καινούργια κυβέρνηση του Ντεμπά στη Μπραζαβίλ ανοίγει τις πόρτες για τους διωκόμενους αντιπάλους του καθεστώτος της Λεοπολδβίλ (τώρα Κινσάσα) του πρώην βελγικού Κονγκό (τώρα Ζαϊρ) και αρχές Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς συγκροτείται στη Μπραζαβίλ η Εθνική Επιτροπή της Απελευθέρωσης που κηρύττει τον ένοπλο αγώνα «για να ανατρέψει την κυβέρνηση…και να πραγματοποιήσει την ολική και πραγματική αποαποικιοκρατία του Κονγκό». Όμως, η κυβέρνηση Κασαβούμπου-Αντούλα- Μομπούτου διώχνει σαν αντίποινα 20 000 πολίτες του πρώην γαλλικού Κονγκό που έμεναν στη Λεοπολδβίλ κάνοντας κατάσχεση των υπαρχόντων τους.
Τί είχε προηγηθεί;
Μαχητικά τμήματα του πληθυσμού – εργάτες οργανωμένοι σε συνδικάτα, φοιτητές, άνεργοι νέοι – είχαν οργανωθεί. Ιδρύεται και το Εθνικό Κόμμα της Επανάστασης που ένωσε όλα τα συνδικάτα σε μία Ομοσπονδία, ενώθηκαν και οι νέοι και οι γυναίκες σε ομοσπονδίες κλπ. Οι ΗΠΑ δίνουν πλήρη στήριξη στην κυβέρνηση της Λεοπολδβίλ, οι λευκοί μισθοφόροι έφτασαν, ενώ το 1964 ο Ντεμπά ζητάει διπλωματικές σχέσεις με την Κούβα με επίσημο ντοκουμέντο που εμπεριέχει μια θαυμάσια επιχειρηματολογία ενάντια στην αποικιοκρατία, τη νεο-αποικιοκρατία και το ρατσισμό και το Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς ζητάει και Κουβανούς στρατιωτικούς εκπαιδευτικούς. Το Μάη του 1965 έρχεται η κουβανέζικη διπλωματία, καθώς και η εμπροσθοφυλακή της Columna Dos (Φάλαγγα Δύο), το αποκαλούμενο Τάγμα Πατρίς Λουμούμπα. Είχε προηγηθεί η Φάλαγγα Ένα κάτω από τον Τσε Γκεβάρα στη γη του Πατρίς Λουμούμπα, χωρίς την οποία δεν θα μπορούσε να είχε γράψει ιστορία η Φάλαγγα Δύο που ήταν η ενεργή εφεδρεία της πρώτης φάλαγγας. Η Φάλαγγα Ένα πέρασε μήνες στην ενδοχώρα του Ζαϊρ. Δεν ήταν, όμως, δυνατόν να ενώσει τις «λουμουμπικές» δυνάμεις, έμεινε μόνη της και αναγκάστηκε να φύγει από τη χώρα. Υπήρχαν έντονες φυλετικές διαφορές και δεν υπήρχε πατριωτικό κίνημα με ραχοκοκκαλιά. Ναι μεν, οι πατριώτες λουμουμπιστές είχαν ξεκινήσει την ένοπλη αντίσταση, αλλά έλειπαν η εμπειρία, η ενότητα και ένας ανεβασμένος βαθμός συνείδησης. Ο Τσε σκέφτηκε τότε, ότι χρειαζόταν η βοήθεια ομάδας Κουβανών έμπειρων επαναστατών πολεμιστών.
Το Τάγμα Πατρίς Λουμούμπα
Για το Τάγμα Πατρίς Λουμούμπα, εφεδρικό για τη φάλαγγα του Τσε, τα πράγματα ήταν πιο εύκολα. Είχε διάφορες αποστολές. Πέρα από το εφεδρικό ρόλο έπρεπε να βοηθήσει την προοδευτική κυβέρνηση της Μπραζαβίλ που την απειλούσε η κυβέρνηση της Λεοπολδβίλ και έτσι πάλευε δίπλα στο κονγκολέζικό στρατό ενάντια στις επιθέσεις από την άλλη πλευρά του ποταμιού Κονγκό, αλλά και έπρεπε να σχηματίσει διάφορα τάγματα εθνοφρουρών. Έπρεπε – και εδώ έρχεται η Ανγκόλα στο οπτικό μας πεδίο, άλλωστε αρχές του 1965 ο Τσε είχε μιλήσει με τον Αουγκοστίνιο Νέτο του αγκολέζικου MPLA (Λαϊκό Κίνημα για την Απελευθέρωση της Αγκόλας) που θα μας απασχολήσει παρακάτω, από κει βγήκε η δέσμευση της πάλης ενάντια στην πορτογαλική αποικιοκρατία – έπρεπε λοιπόν το Τάγμα Πατρίς Λουμούμπα να συμμετάσχει με μια ομάδα συμβούλων-πολεμιστών στο Δεύτερο Αντάρτικο Μέτωπο του MPLA στην επαρχία της Αγκόλας Καμπίνδα, στο βορρά της Αγκόλας στα σύνορα με το Κονγκό, να εκπαιδεύσει Αγκολέζους πολεμιστές, να τους εξοπλίζει και να τους βοηθήσει να πάρουν το δρόμο προς την ενδοχώρα της Αγκόλα μέχρι το Πρώτο Μέτωπο βορείως της Λουάνδα, της πρωτεύουσας δηλαδή της Αγκόλας.
Τα τάγματα της κονγκολέζικης νεολαίας ενίσχυαν το λαϊκό στήριγμα της δημοκρατικής κυβέρνησης της Μπραζαβίλ και αυτό το γεγονός με τη σειρά του ενίσχυε την οπισθοφυλακή του MPLA επιτρέποντας έτσι να αυξηθούν οι αντάρτικες κινήσεις στο Δεύτερο Μέτωπο της Καμπίνδα. Επομένως ήτανταν δύο φάλαγγες, εκπαιδευμένες και εξοπλισμένες από Κουβανούς που προέλαυναν προς το Πρώτο Μέτωπο μέχρι τη μακρινή Λουάνδα. Έτσι, η Μπραζαβίλ αποτελούσε μια σίγουρη οπισθοφυλακή για μερίδα των στρατευμάτων της Κούβας στις δύσκολες στιγμές στην αρχή του δεύτερου απελευθερωτικού πολέμου της Αγκόλα.
Στο δεύτερο μέρος θα περάσουμε στα δύο μέτωπα αυτά και στις ιστορικές ημερομηνίες του 1975 και του 1988. Επίσης θα αναφερθούμε στις πηγές της αρθρογραφίας αυτής δίνοντας μια βιβλιογραφία για όσους ενδιαφερθούν ιδιαίτερα.