Ντοκουμέντο: Όταν η λογοκρισία διέγραφε τους στίχους του Διον. Σολωμού!

Γρά­φει ο Οικο­δό­μος //

Το ποί­η­μα που καθιέ­ρω­σε τον Διο­νύ­σιο Σολω­μό (8 Απρί­λη 1798 — 9 Φλε­βά­ρη 1857) ως εθνι­κό ποι­η­τή είναι ο «Ύμνος εις την Ελευ­θε­ρί­αν», οι δύο πρώ­τες στρο­φές του οποί­ου έγι­ναν και ο εθνι­κός ύμνος των Ελλήνων.

Ελευ­θε­ρία. Μια λέξη που πάντα προ­κα­λού­σε «αλλερ­γία» σ’ αυτούς που στο όνο­μα του «εθνι­κού συμ­φέ­ρο­ντος» κατα­πα­τού­σαν και κατα­πα­τούν τα δικαιώ­μα­τα και τις ελευ­θε­ρί­ες του λαού και δεν διστά­ζουν να κατα­λύ­σουν και την ίδια τη δημο­κρα­τία ακό­μα (αυτή που κατά τα άλλα επι­κα­λού­νται και… υπε­ρα­σπί­ζο­νται) προ­κει­μέ­νου να μη θιγούν τα ―και αυτά ταυ­τι­σμέ­να με το εθνι­κό― συμ­φέ­ρο­ντά τους… Οι φυλα­κές και τα ξερο­νή­σια της ελλη­νι­κής επι­κρά­τειας ήταν γεμά­τα για δεκα­ε­τί­ες τον 20ο αιώ­να από «εχθρούς της πατρί­δος» και ανά­με­σά τους προ­ε­ξάρ­χου­σα θέση ―ως πιο «επι­κίν­δυ­νοι»― κατεί­χαν οι κομμουνιστές.

Στις φυλα­κές και τους τόπους εξο­ρί­ας ο πόθος για τη λευ­τε­ριά έβρι­σκε διε­ξό­δους και στην καλ­λι­τε­χνι­κή έκφρα­ση. Πολι­τι­στι­κές-καλ­λι­τε­χνι­κές ομά­δες συγκρο­τού­νταν σχε­δόν παντού και δεν ήταν λίγες οι περι­πτώ­σεις όπου ένας κατα­ξιω­μέ­νος καλ­λι­τέ­χνης, φυλα­κι­σμέ­νος ή εξό­ρι­στος και ο ίδιος, ανα­λάμ­βα­νε να «ξυπνή­σει» τις καλ­λι­τε­χνι­κές ανη­συ­χί­ες και δεξιό­τη­τες που έκρυ­βαν σύντρο­φοί του (και που συχνά δεν τις γνώ­ρι­ζαν ούτε οι ίδιοι) και να οργα­νώ­σει την καλ­λι­τε­χνι­κή «παρα­γω­γή».

Οι γιορ­τα­στι­κές κάρ­τες ήταν, εκτός από μια μορ­φή έκφρα­σης των παρα­πά­νω, και μια αφορ­μή για άμε­ση επι­κοι­νω­νία με τους «έξω». «Δου­λεύ­ο­ντας σε συν­θή­κες αντί­ξο­ες, αντλού­σα­με κου­ρά­γιο από την αίσθη­ση της χαράς που δίνα­με στους ταλαι­πω­ρη­μέ­νους από την πολύ­χρο­νη κρά­τη­ση συνε­ξό­ρι­στούς μας. Γρά­φα­με, χαρά­ζα­με, τυπώ­να­με κάρ­τες στον Αη Στρά­τη και αργό­τε­ρα, επί Χού­ντας στη Γυά­ρο και Λέρο. Να μάθουν οι έξω ότι ζού­με και κρα­τά­με άπαρ­το το αγω­νι­στι­κό μας χαρά­κω­μα!» γρά­φει ο Γιώρ­γος Φαρ­σα­κί­δης, ο αγω­νι­στής εικα­στι­κός καλ­λι­τέ­χνης που διδά­χτη­κε τα μυστι­κά της τέχνης και δημιούρ­γη­σε μέρος του έργου του στις πολύ­χρο­νες φυλα­κί­σεις και εκτο­πί­σεις του.

Δεν ήταν μόνο η λέξη ελευ­θε­ρία που «ερέ­θι­ζε» τα εντε­ταλ­μέ­να για τη λογο­κρι­σία όργα­να του κρά­τους, που στις φυλα­κές ήταν η διεύ­θυν­ση και στους τόπους εξο­ρί­ας συνή­θως κάποιος χωρο­φύ­λα­κας (στην καλύ­τε­ρη περί­πτω­ση ο διοι­κη­τής του τοπι­κού σταθ­μού)· υπήρ­χαν και άλλες. Όμως όταν βρί­σκο­νταν μπρο­στά στους στί­χους ενός ποι­ή­μα­τος σήμαι­νε κυριο­λε­κτι­κά συνα­γερ­μός! Το όργα­νο δεν πολυ­σκο­τι­ζό­ταν για τις λέξεις και τα νοή­μα­τα· για να έχει το κεφά­λι του ήσυ­χο τρα­βού­σε μια μονο­κο­ντυ­λιά και πήγαι­νε παρακάτω…

Ένα τέτοιο περι­στα­τι­κό λογο­κρι­σί­ας διηγείται(1) ο ζωγρά­φος Ασα­ντούρ Μπαχαριάν.(2) Συνέ­βη το Πάσχα του 1955 στις φυλα­κές της Κέρ­κυ­ρας όπου βρι­σκό­ταν ο ίδιος ως πολι­τι­κός κρατούμενος.

Η ομά­δα ετοί­μα­σε το δείγ­μα της κάρ­τας και το πήγαν στο διευ­θυ­ντή για έγκρι­ση, για να την τυπώ­σουν και να τη μοι­ρά­σουν στους συγκρα­τού­με­νούς τους και να αρχί­σει στη συνέ­χεια η απο­στο­λή στα συγ­γε­νι­κά πρόσωπα.

Πάνω στην κάρ­τα δίπλα σε χαρού­με­νες ανθρώ­πι­νες φιγού­ρες , είναι γραμ­μέ­νοι οι στί­χοι του Σολω­μού «Με το φως της χαράς συμμαζωχτήτε/ ανοί­ξε­τε αγκα­λιές ειρη­νο­φό­ρες», από το ποί­η­μα «Η ημέ­ρα της Λαμπρής»(3). Ανα­γρά­φε­ται επί­σης: «Πάσχα 1955, Φυλα­κές Κέρ­κυ­ρας». Ο λογο­κρι­τής δια­γρά­φει με το μολύ­βι του τους στί­χους, και τα στοι­χεία που μαρ­τυ­ρούν τόπο και χρό­νο και προ­σθέ­τει το …«χρι­στια­νι­κό­τε­ρο» ΚΑΙ ΕΠΙ ΓΗΣ ΕΙΡΗΝΗ! Τι να φοβή­θη­κε άρα­γε η πατρί­δα, δια του εκπρο­σώ­που της;

Το φαι­δρό της υπό­θε­σης έχει και συνέ­χεια. Βλέ­πο­ντας η διεύ­θυν­ση της φυλα­κής τη μαζι­κή παρα­γω­γή καρ­τών δίνει εντο­λή και αρχί­ζουν εξο­νυ­χι­στι­κές έρευ­νες για να εντο­πι­στεί… το παρά­νο­μο τυπο­γρα­φείο, που απο­βαί­νουν άκαρ­πες. Αφού βλέ­πουν ότι με τον εκφο­βι­σμό των κρα­του­μέ­νων δεν βγαί­νει τίπο­τα, χρη­σι­μο­ποιούν την πλά­για οδό, της πονηριάς.

Ένας παμπό­νη­ρος και απ’ τους αρχαιό­τε­ρους δεσμο­φύ­λα­κας προ­σεγ­γί­ζει τον Ασ. Μπα­χα­ριάν και τον καλο­πιά­νει, να παρα­δώ­σουν οι κρα­τού­με­νοι το τυπο­γρα­φείο για ν’ απο­φύ­γουν τις συνέ­πειες που θα ακο­λου­θή­σουν αν ανα­λά­βει την έρευ­να η Ασφά­λεια. Την ώρα που προ­σπα­θεί να… τον νου­θε­τή­σει είναι καθι­σμέ­νος στο κρε­βά­τι του κελιού. Ο Μπα­χα­ριάν αρνεί­ται την ύπαρ­ξη τυπο­γρα­φεί­ου και ο δεσμο­φύ­λα­κας απο­ρεί που τυπώ­νο­νται τόσες κάρ­τες, ενώ ταυ­τό­χρο­να δεί­χνει να χάνει την ψυχραι­μία του. Ο Μπα­χα­ριάν απο­φα­σί­ζει να απο­κα­λύ­ψει το μυστι­κό, για να απο­φευ­χθούν οι συνέπειες.

«Μάθε πως κι εσύ τού­τη τη στιγ­μή τύπω­σες κάρ­τα», του λέει και τον τρα­βά απ’ το κρε­βά­τι. Σηκώ­νει το στρώ­μα, ανοί­γει ένα μικρό κου­τί και βγά­ζει φρε­σκο­τυ­πω­μέ­νη μια κάρ­τα. Δεί­χνο­ντας, εξη­γεί μετά στο σαστι­σμέ­νο φύλα­κα το σατα­νι­κό μηχα­νι­σμό: Ένα κομ­μά­τι ξύλου ελιάς, με το χάραγ­μα της παρά­στα­σης, μελα­νω­μέ­νη ετο­πο­θε­τεί­το στο κου­τί, στη συνέ­χεια στρω­νό­ταν προ­σε­κτι­κά το χαρ­τί και έκλει­νε από πάνω με ελα­φρύ επί­πε­δο σκέ­πα­σμα. Η αυτο­σχέ­δια αυτή πρέ­σα, με την πίε­ση, τώρα, των οπι­σθί­ων του αγα­θού φύλα­κα, τύπω­νε κάρτες-χαρακτικά.»!(4) Η συνέ­χεια που δόθη­κε στο περι­στα­τι­κό αυτό παρέ­μει­νε άγνωστη.

Αξί­ζει να σημειω­θεί ότι δυο χρό­νια αργό­τε­ρα, το 1957, με αφορ­μή την επέ­τειο των 100 χρό­νων από το θάνα­το του Διον. Σολω­μού, τυπώ­θη­κε κάρ­τα με χαρα­κτι­κό πορ­τραί­το του ποι­η­τή και τον στί­χο του «ανοί­ξε­τε αγκα­λιές ειρη­νο­φό­ρες», που προη­γου­μέ­νως είχε δια­γρα­φεί. Προ­φα­νώς και η πατρί­δα, ενί­ο­τε, κάνει λάθη…

1,4: «Επτά ημέ­ρες», ένθε­το της εφη­με­ρί­δας Καθη­με­ρι­νή, 12/3/1995. Αφιέ­ρω­μα στους Έλλη­νες χαρά­κτες (επι­μέ­λεια: Κ. Λιό­ντη – Π. Κουνενάκη).

2: Ο Ασα­ντούρ Μπα­χα­ριάν γεν­νή­θη­κε τον Σεπτέμ­βρη του 1924 και πέθα­νε το 1990. Σπού­δα­σε στην Ανω­τά­τη Σχο­λή Καλών Τεχνών. Υπήρ­ξε πολι­τι­κός κρα­τού­με­νος από το 1945 ώς το 1960 σε διά­φο­ρες φυλα­κές της χώρας. Έργα του βρί­σκο­νται στην Εθνι­κή Πινα­κο­θή­κη, στις Πινα­κο­θή­κες Θεσ­σα­λο­νί­κης, Δήμου Αθη­ναί­ων, Ρόδου, στο υπουρ­γείο Πολι­τι­σμού κ.α. Επί­σης έργα του περι­λαμ­βά­νο­νται στην έκθε­ση «Εικα­στι­κές Τέχνες και Αντί­στα­ση» που ξεκί­νη­σε τη Δευ­τέ­ρα 6 Απρί­λη στην Πάτρα.

3: Διο­νύ­σιος Σολω­μός, Η ημέ­ρα της Λαμπρής. Δια­βά­στε το ποί­η­μα εδώ.

Αγαπημένο