Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Πλευρές της Κοινωνικής Ασφάλισης στην ΕΣΣΔ

Γρά­φει ο Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας //

Οι προ­ω­θού­με­νες αντι­δρα­στι­κές αλλαγές-«μεταρρυθμίσεις» τις έχουν βαφτί­σει- και στον τομέα της Κοι­νω­νι­κής Ασφά­λι­σης προ­βάλ­λο­νται από το σύνο­λο των αστι­κών πολι­τι­κών κομ­μά­των της χώρας μας (πέρα από τις επι­μέ­ρους τους δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις ή και ψευ­το­α­ντι­πα­ρα­θέ­σεις) ως ανα­γκαί­ες και ρεα­λι­στι­κές για να σωθεί δήθεν το όλο σύστη­μα, ως μονό­δρο­μος τελι­κά για­τί κάτι τέτοιο «συμ­βαί­νει σε όλη την Ευρώ­πη». Και όμως ιστο­ρι­κά απο­δεί­χτη­κε ότι υπάρ­χει και άλλος δρό­μος. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα τα όσα συνέ­βαι­ναν στην ΕΣΣΔ αλλά και ευρύ­τε­ρα στο τότε σοσια­λι­στι­κό στρατόπεδο.

Το σοσια­λι­στι­κό κρά­τος, στο σοσια­λι­σμό που γνω­ρί­σα­με στον 20ό αιώ­να, εξα­σφά­λι­ζε στους εργα­ζό­με­νους το δικαί­ω­μα στη δου­λιά και την ανά­παυ­ση, στη μόρ­φω­ση, στην υγεία, στην προ­στα­σία σε περί­πτω­ση πρό­ω­ρης απώ­λειας της ικα­νό­τη­τας για εργα­σία, στη μητρό­τη­τα, τα δικαιώ­μα­τα στην παι­δι­κή και στην τρί­τη ηλι­κία Ας δού­με όμως ορι­σμέ­νες πλευ­ρές του συστή­μα­τος Κοι­νω­νι­κών Ασφα­λί­σε­ων στην πορεία ανά­πτυ­ξης του.

Πρώ­τα βήματα

Το 1912 η τσα­ρι­κή κυβέρ­νη­ση φοβι­σμέ­νη από την άνο­δο του επα­να­στα­τι­κού κινή­μα­τος έβγα­λε βια­στι­κά νόμο για την ασφά­λι­ση των εργα­τών σε περί­πτω­ση αρρώ­στιας και εργα­τι­κού ατυ­χή­μα­τος. Η κρα­τι­κή όμως ασφά­λι­ση δεν επε­κτει­νό­ταν στους εργά­τες της αγρο­τι­κής οικο­νο­μί­ας, στους οικο­δό­μους κ.α καθώς και σε ολό­κλη­ρες περιο­χές της χώρας (π.χ Απω Ανα­το­λή, Σιβη­ρία κ.α) Η ασφά­λι­ση λόγω γήρα­τος και ανα­πη­ρί­ας δεν προ­βλε­πό­ταν καθό­λου. Το κύριο βάρος των εξό­δων της ασφά­λι­σης έπε­φτε στις πλά­τες των εργα­τών και οι ασφα­λι­στι­κές τους εισφο­ρές ήταν μιά­μι­ση φορά μεγα­λύ­τε­ρες από των εργο­δο­τών , ενώ τη διεύ­θυν­ση των ασφα­λί­σε­ων την είχαν οι επι­χει­ρη­μα­τί­ες. Όπως σημεί­ω­νε ο Β.Ι Λένιν ο νόμος αυτό «περι­φρο­νεί κατά τον πιο βάναυ­σο τρό­πο τα πιο ζωτι­κά συμ­φέ­ρο­ντα των εργατών».Η Κοι­νω­νι­κή Ασφά­λι­ση, προ­ε­πα­να­στα­τι­κά στη Ρωσία κάλυ­πτε μόνο 2 από τα 11 εκα­τομ­μύ­ρια των ατό­μων της μισθω­τής εργα­σί­ας. Οι βασι­κές συν­δρο­μές, μάλι­στα, στο Ταμείο των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων γίνο­νταν από τους ίδιους τους εργά­τες (κατά τα 3/5).

Μετά την Οκτω­βρια­νή σοσια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση το κομ­μου­νι­στι­κό κόμ­μα προ­χώ­ρη­σε χωρίς καθυ­στέ­ρη­ση στην πραγ­μα­το­ποί­η­ση των καθη­κό­ντων που ήταν δια­τυ­πω­μέ­να στο πρό­γραμ­μα του για τις ασφα­λί­σει. Η πραγ­μα­το­ποί­η­ση αυτού του προ­γράμ­μα­τος ανα­τέ­θη­κε στο Λαϊ­κό Επι­τρο­πά­το Εργα­σί­ας. Με δια­τάγ­μα­τα της σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας εφαρ­μό­στη­κε η κρα­τι­κή εξα­σφά­λι­ση των ανέρ­γων, καθώς και η ασφά­λι­ση για την περί­πτω­ση της αρρώ­στιας η ισχύς του οποί­ου επε­κτει­νό­ταν  σε όλο το έδα­φος της Ρωσι­κής δημο­κρα­τί­ας, σε όλους τους κλά­δους εργα­σί­ας και σε όλα τα άτο­μα που εργά­ζο­νταν σαν μισθω­τοί. Οι συντά­ξεις των εργα­τών που έπα­θαν εργα­τι­κά ατυ­χή­μα­τα αυξά­νο­νταν κατά 100%. Γινό­ταν μεγά­λη δου­λειά για την εξα­σφά­λι­ση των ανα­πή­ρων και των οικο­γε­νειών που έχα­σαν τον τρο­φο­δό­τη τους. Με τη δρα­στή­ρια συμ­με­το­χή των συν­δι­κά­των δημιουρ­γού­νταν παντού ταμεία ασθε­νεί­ας για την πλη­ρω­μή επι­δο­μά­των λόγω προ­σω­ρι­νής ανι­κα­νό­τη­τας για εργα­σία, εργα­τι­κών ατυ­χη­μά­των, εγκυ­μο­σύ­νης και λοχεί­ας καθώς και για την παρο­χή ιατρι­κής βοή­θειας στους εργά­τες και τις οικο­γέ­νειες τους. Οι πόροι αυτών των ταμεί­ων απο­τε­λού­νταν από τις υπο­χρε­ω­τι­κές κρα­τή­σεις των επι­χει­ρη­μα­τιών. Οι εργά­τες και οι υπάλ­λη­λο απαλ­λάσ­σο­νταν από τη κατα­βο­λή ασφα­λι­στι­κών εισφο­ρών. Όλα αυτά είχαν άμε­ση αντα­νά­κλα­ση στη βελ­τί­ω­ση της υλι­κής κατά­στα­σης των εργαζομένων.

Τους πρώ­τους κιό­λας μήνες μετά τη νίκη του Οκτώ­βρη σε συν­θή­κες ερή­μω­σης και πεί­νας, αντί­στα­σης και σαμπο­τάζ το σοβιε­τι­κό κρά­τος κατέ­βα­λε τιτά­νιες προ­σπά­θειες και στον τομέα αυτό. Έτσι για παρά­δειγ­μα από τον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό κατα­βάλ­λο­νταν μεγα­λύ­τε­ρες συντά­ξεις σε όλους τους εργά­τες που ήταν ανά­πη­ροι πολέ­μου. Οι συντά­ξεις που προη­γου­μέ­νως ήταν ίσες για όλους τους συντα­ξιού­χους καθο­ρί­στη­καν με βάση το μέσο μερο­κά­μα­το του δοσμέ­νου επαγ­γέλ­μα­τος, ενώ για τους νεο­συ­ντα­ξιο­δο­τού­με­νους παίρ­νο­νταν υπό­ψη το ατο­μι­κό τους μερο­κά­μα­το. Αυξή­θη­καν οι συντά­ξεις των ανα­πή­ρων από εργα­τι­κό ατύ­χη­μα και καθιε­ρώ­θη­καν συντά­ξεις λόγω γήρα­τος στους υφαντουργούς.

Η ανά­πτυ­ξη του συστήματος

Το 16ο συνέ­δριο του κόμ­μα­τος τόνι­σε ότι η κυριό­τε­ρη βαθ­μί­δα για τη διά­θε­ση των τερά­στιων ποσών των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων πρέ­πει να είναι τα συν­δι­κά­τα. Καθο­ρί­στη­κε νέος κανο­νι­σμός κοι­νω­νι­κής ασφά­λι­σης με κρι­τή­ριο την κοι­νω­νι­κή ωφε­λι­μό­τη­τα της παρα­γω­γής, το χρό­νο δου­λειάς του εργα­ζό­με­νου και τη σχέ­ση του ανθρώ­που προς τη δου­λιά. Στους κυριό­τε­ρους κλά­δους της βιο­μη­χα­νί­ας και στις μετα­φο­ρές οργα­νώ­θη­καν κεντρι­κά ταμεία που λει­τουρ­γού­σαν κάτω από την άμε­ση καθο­δή­γη­ση των συν­δι­κά­των. Το 1933 όλη η διεύ­θυν­ση των οργά­νων κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων, οι πόροι και η περιου­σία μετα­βι­βά­στη­καν στα συν­δι­κά­τα στα οποία το κομ­μου­νι­στι­κό κόμ­μα έβα­λε υπεύ­θυ­να καθή­κο­ντα. Δεν επρό­κει­το για μηχα­νι­κή μετα­βί­βα­ση των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων, αλλά για απο­φα­σι­στι­κή ανα­διορ­γά­νω­ση τους προς το συμ­φέ­ρον της παρα­γω­γής στη βάση της πλα­τιάς προ­σέλ­κυ­σης στο έργο αυτό των ίδιων των εργαζομένων.

Στην περί­ο­δο των πρώ­των πεντά­χρο­νων διευ­ρύν­θη­κε σημα­ντι­κά ο κύκλος των εργα­τών που είχαν δικαί­ω­μα σύντα­ξης λόγω γήρα­τος και αργό­τε­ρα το δικαί­ω­μα αυτό επε­κτά­θη­κε σε όλους τους εργά­τες και τεχνι­κούς. Από τον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων άρχι­σαν να δια­τί­θε­νται χρή­μα­τα για θερα­πευ­τι­κή δια­τρο­φή των εργα­ζό­με­νων και για εξω­σχο­λι­κή ιατρι­κή περί­θαλ­ψη των παιδιών.

Κατά τη διάρ­κεια του Β’ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου, παρά τις δυσκο­λί­ες της πολε­μι­κής περιό­δου αυξή­θη­καν οι συνά­ξεις σε όλους τους συντα­ξιού­χους, ενώ οι συντά­ξεις κατα­βάλ­λο­νταν χωρίς να παίρ­νε­ται υπό­ψη των ύψος των απο­δο­χών που είχε νωρί­τε­ρα από την εργα­σία του. Τα επι­δό­μα­τα στους ανα­πή­ρους πολέ­μου καθο­ρί­στη­καν στα ανώ­τα­τα επί­πε­δα. Από τον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων δίνο­νταν βοη­θή­μα­τα στις οικο­γέ­νειες των στρατιωτικών.

Σπου­δαίο μέτρο ήταν ο νόμος για τις συντά­ξεις και τα βοη­θή­μα­τα στα μέλη των κολ­χόζ που ψηφί­στη­κε το 1964. Σύμ­φω­να με το νόμο αυτό στους κολ­χόζ­νι­κους παρέ­χο­νταν συντά­ξεις λόγω γήρα­τος και ανα­πη­ρί­ας και στα μέλη των οικο­γε­νειών τους χορη­γού­νταν συντά­ξεις στις περι­πτώ­σεις απώ­λειας του προ­στά­τη της οικο­γέ­νειας με βάση ενιαί­ους για όλη τη χώρα όρους. Για τις γυναί­κες των κολ­χόζ καθιε­ρώ­θη­καν επι­δό­μα­τα εγκυ­μο­σύ­νης και λοχείας.

Ορι­σμέ­να γενι­κό­τε­ρα ζητήματα

Το σύνταγ­μα της ΕΣΣΔ εγγυό­ταν σε κάθε άνθρω­πο το δικαί­ω­μα της υλι­κής εξα­σφά­λι­σης των γηρα­τειών ή σε περί­πτω­ση που αρρώ­σται­ναν και έχα­ναν ολο­κλη­ρω­τι­κά ή εν μέρει την ικα­νό­τη­τα τους για εργα­σία ή τον άνθρω­πο που τους συντη­ρού­σε. Η κοι­νω­νι­κή ασφά­λι­ση αυτό­μα­τα επε­κτεί­νο­νταν σε κάθε άτο­μο μόλις αυτό έπια­νε δαυ­λιά. Βασι­κή αρχή ήταν ότι η κοι­νω­νι­κή ασφά­λι­ση κάλυ­πτε όλους τους πολί­τες και ότι κανέ­νας δεν επι­βα­ρύ­νο­νταν με κανέ­να έξο­δο αφού όλα τα είχε ανα­λά­βει το κράτος.

Δηλα­δή στην ΕΣΣΔ, η Κοι­νω­νι­κή Ασφά­λι­ση (που κάλυ­πτε όλους τους εργα­ζό­με­νους και τα μέλη των οικο­γε­νειών τους) ήταν καθο­λι­κή, χωρίς εισφο­ρές από το μισθό των εργα­ζο­μέ­νων. Οι πόροι προ­έρ­χο­νταν από τα κον­δύ­λια των επι­χει­ρή­σε­ων, ιδρυ­μά­των και κολ­χόζ και τον κρα­τι­κό προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό το μέγε­θος των οποί­ων καθο­ρί­ζο­νταν από την κυβέρ­νη­ση (από 4%-9% στο συνο­λι­κό ποσό των ημε­ρο­μι­σθί­ων). Όσον αφο­ρά του κολ­χόζ­νι­κους γι’ αυτους υπήρ­ξε ιδιαί­τε­ρο ενιαίο ταμείο που σχη­μα­τί­ζο­νταν από τις εισφο­ρές των κολχόζ.

Υπήρ­χαν οι συντά­ξεις για γηρα­τειά, για ανα­πη­ρία, και λόγω απώ­λειας του προ­στά­τη της οικο­γέ­νειας. Το όριο ηλι­κί­ας για συντα­ξιο­δό­τη­ση, λόγω γηρα­τειών, για τους άνδρες ήταν τα 60 χρό­νια (με 25 χρό­νια εργα­σί­ας), για τις γυναί­κες τα 55 χρό­νια (με 20 χρό­νια εργα­σί­ας). Οι εργά­τες και υπάλ­λη­λοι που απα­σχο­λού­νταν σε βαριές και ανθυ­γιει­νές εργα­σί­ες, έπαιρ­ναν σύντα­ξη στα 50 χρό­νια ηλι­κί­ας οι άνδρες και στα 45 οι γυναί­κες. Συμπλη­ρω­μα­τι­κά ευερ­γε­τή­μα­τα, τόσο ως προς την ηλι­κία όσο και ως προς τα χρό­νια υπη­ρε­σί­ας, παρέ­χο­νταν κατά τη συντα­ξιο­δό­τη­ση των γυναι­κών που γέν­νη­σαν από 5 παι­διά και πάνω και τα μεγά­λω­σαν ως τα 8 τους χρό­νια. Επί­σης κατέ­βα­ζαν τα όρια ηλι­κί­ας κατά 5–10 χρό­νια σε περι­πτώ­σεις όπως περιο­χές ακραί­ου Βορ­ρά, εργα­σί­ες κάτω από τη γη κ.α Οι συντά­ξεις λόγω γήρα­τος ανέρ­χο­νταν στα 50–100% των απο­δο­χών του εργα­ζό­με­νου και όσο χαμη­λό­τε­ρες ήταν τόσο μεγα­λύ­τε­ρο ήταν το ποσο­στιαίο μέγε­θος της σύντα­ξης. Από τον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων εξα­σφα­λί­ζο­νταν επί­σης οι δαπά­νες για τη θερα­πεία στα λου­τρο­θε­ρα­πευ­τή­ρια, η οργά­νω­ση της ανά­παυ­σης των παι­διών στις κατα­σκη­νώ­σεις, η εξω­σχο­λι­κή υγειο­νο­μι­κή περί­θαλ­ψη των παι­διών των εργα­ζο­μέ­νων κ.α. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό είναι το παρα­κά­τω μέγε­θος. Το 1980 δια­τέ­θη­καν ως έξο­δα για την κοι­νω­νι­κή ασφά­λι­ση ποσά που ήταν 48 φορές (!) πάνω από το επί­πε­δο του 1940.

Η διοί­κη­ση των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων ήταν οργα­νω­μέ­νη σε πλα­τιά δημο­κρα­τι­κή βάση. Με τον καθο­ρι­σμό των συντά­ξε­ων και τη δια­πί­στω­ση της ανα­πη­ρί­ας ασχο­λιό­ταν άμε­σα το κρά­τος-οι υπη­ρε­σί­ες των υπουρ­γεί­ων κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων των ενω­σια­κών δημο­κρα­τιών, ενώ τα συν­δι­κά­τα ανή­κε το δικαί­ω­μα έλεγ­χου αυτής της δρά­σης. Επί­σης οι εργο­στα­σια­κές και τοπι­κές επι­τρο­πές των συν­δι­κά­των καθό­ρι­ζαν τα επι­δό­μα­τα, έδι­ναν στους εργά­τες εισι­τή­ρια για θερα­πεία σε σανα­τό­ρια, σπί­τια ανά­παυ­σης, παι­δι­κές κατα­σκη­νώ­σεις κ.α Ταυ­τό­χρο­να είχαν τον έλεγ­χο της οργά­νω­σης της ιατρι­κής περί­θαλ­ψης και έλεγ­χαν την έγκαι­ρη κατα­βο­λή από τις επι­χει­ρή­σεις, τα ιδρύ­μα­τα και τις οργα­νώ­σεις τις εισφο­ρές για τις κοι­νω­νι­κές ασφα­λί­σεις. Οι εργα­ζό­με­νοι συμ­με­τεί­χαν έτσι σε ολό­κλη­ρη τη δια­δι­κα­σία μέσω των συν­δι­κα­λι­στι­κών επι­τρο­πών των κοι­νω­νι­κών ασφα­λί­σε­ων, που καθο­ρι­ζό­ταν από την υπάρ­χου­σα νομοθεσία.

* Αφί­σα της δεκα­ε­τί­ας του 1950: «Σε ποιους πηγαί­νει ο εθνι­κός πλού­τος; Στην ΕΣΣΔ, στους εργαζόμενους»

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο