Πλημμυρίδα και Άμπωτη

Η ανάρ­τη­ση απο­τε­λεί μέρος του αφιε­ρώ­μα­τός μας στην Αντι­φα­σι­στι­κή Νίκη των Λαών

Γρά­φει η ofisofi //

Στις 9 Μαΐ­ου συμπλη­ρώ­νο­νται 70 χρό­νια από την Αντι­φα­σι­στι­κή Νίκη των Λαών. Απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση για να έχου­με ολο­κλη­ρω­μέ­νη γνώ­ση και ισχυ­ρή επι­χει­ρη­μα­το­λο­γία μακριά από στεί­ρα συν­θη­μα­το­λο­γία και σκόρ­πιες γνώ­σεις είναι η μελέ­τη των γεγο­νό­των σε σχέ­ση με την επο­χή και τις συν­θή­κες μέσα στις οποί­ες δια­δρα­μα­τί­στη­καν αυτά.

Είναι γεγο­νός ότι η σχέ­ση μας με την ιστο­ρία δεν είναι και η καλύ­τε­ρη. Οι ιστο­ρι­κές μας γνώ­σεις είναι περιο­ρι­σμέ­νες, ελλι­πείς και απο­σπα­σμα­τι­κές. Δεν έχου­με σαφή εικό­να των ιστο­ρι­κών επο­χών ούτε και των συν­θη­κών μέσα στις οποί­ες έδρα­σαν πρό­σω­πα και έγι­ναν γεγο­νό­τα. Αν προ­σθέ­σου­με τους μύθους και τα ιδε­ο­λο­γή­μα­τα που ρίζω­σαν μέσα μας από τη σκό­πι­μα στρε­βλή ιστο­ρι­κή αφή­γη­ση των σχο­λι­κών μας χρό­νων και τον προ­πα­γαν­δι­στι­κό βομ­βαρ­δι­σμό από τα ΜΜΕ, τότε η κατά­στα­ση φαντά­ζει φοβε­ρή και ξεπερ­νά­ει τα όρια του ιστο­ρι­κού αναλ­φα­βη­τι­σμού. Αν αυτά ισχύ­ουν για την ιστο­ρία της Ελλά­δας τότε τι να πού­με για την ευρω­παϊ­κή και την παγκό­σμια ιστο­ρία; Οι γνώ­σεις μας είναι από πολύ φτω­χές έως ανύ­παρ­κτες. Αυτό όμως δεν εμπο­δί­ζει μεγά­λη ομά­δα πλη­θυ­σμού να φανα­τί­ζε­ται, να εκφρά­ζει άπο­ψη, να ισο­πε­δώ­νει, να εξι­σώ­νει, να παπα­γα­λί­ζει ό,τι του σερ­βί­ρε­ται χωρίς να μπαί­νει στον κόπο να ερευ­νή­σει αυτό το οποίο υπο­στη­ρί­ζει. Μέσα σε αυτό το πλαί­σιο την τελευ­ταία εικο­σα­ε­τία και κυρί­ως μετά τις ανα­τρο­πές στις χώρες του υπαρ­κτού σοσια­λι­σμού γίνε­ται μια προ­σπά­θεια να ξανα­γρα­φτεί η ιστο­ρία, να εξι­σω­θούν ο φασι­σμός, ο ναζι­σμός και ο σοσια­λι­σμός, κομ­μου­νι­σμός, να προ­βάλ­λε­ται όλο και περισ­σό­τε­ρο η Ευρώ­πη μέσα από το σχή­μα της Ευρω­παϊ­κής Ένω­σης ως τη μόνη λύση στα υπο­τι­θέ­με­να δύο άκρα.

Ποια είναι όμως αυτή η Ευρώ­πη, πόσο τη γνω­ρί­ζου­με, ποια είναι η ιστο­ρία της και η συμ­βο­λή της στον χθε­σι­νό, σημε­ρι­νό και αυρια­νό κόσμο;

Αυτή την παρου­σί­α­ση ανα­λαμ­βά­νει να κάνει ο Γιώρ­γος Μαρ­γα­ρί­της μέσα από τις σελί­δες του νέου βιβλί­ου του. Η ιστο­ρι­κή του αφή­γη­ση ανα­φέ­ρε­ται στον ευρω­παϊ­κό 20ο αιώ­να και ο τίτλος του Πλημ­μυ­ρί­δα και Άμπω­τη, προσ­διο­ρί­ζει την ακμή και την παρακ­μή της ευρω­παϊ­κής δύνα­μης και του καπιταλισμού.

Στο προ­οί­μιο του βιβλί­ου ο ιστο­ρι­κός επι­ση­μαί­νει την αξία και τη συμ­βο­λή της παι­δεί­ας και της ιστο­ρι­κής παι­δεί­ας ειδι­κό­τε­ρα στην προ­σπά­θεια των λαών να αλλά­ξουν τον παλιό κόσμο και να φτιά­ξουν έναν νέο. Η ιστο­ρι­κή παι­δεία «μας επι­τρέ­πει να σκε­φτού­με όσα σήμε­ρα μας συμ­βαί­νουν. Να προσ­διο­ρί­σου­με τη θέση μας, να προ­σα­να­το­λί­σου­με τις προ­σπά­θειές μας και να απο­φύ­γου­με το ημί­φως της άγνοιας και της συσκό­τι­σης που απο­τε­λούν ισχυ­ρά όπλα εκεί­νων που θυσιά­ζουν τους πολ­λούς στο βωμό των συμ­φε­ρό­ντων των λίγων.»

Η δύνα­μη με την οποία κινή­θη­καν οι ευρω­παϊ­κές δυνά­μεις συμπί­πτει με το καπι­τα­λι­στι­κό σύστη­μα, το οποίο μέσα σε λίγα χρό­νια από τη δια­μόρ­φω­σή του μετέ­τρε­ψε την ευλο­γία σε κατά­ρα για­τί «τις οδή­γη­σε πρώ­τα στην κυριαρ­χία του κόσμου ολό­κλη­ρου και μετά, αμέ­σως μετά, σε ατε­λεί­ω­τους μετα­ξύ τους αντα­γω­νι­σμούς, συγκρού­σεις, πολέ­μους. Οι λαοί της Ευρώ­πης πέρα­σαν από την ψευ­δαί­σθη­ση του «ευλο­γη­μέ­νου της ιστο­ρί­ας» στην κατά­στα­ση του μόνι­μα «κατα­ρα­μέ­νου»: εκα­τομ­μύ­ρια πέθα­ναν σε πολέ­μους, άλλοι εξα­θλιώ­θη­καν, άλλοι εκμαυ­λί­στη­καν μέσα στο ναζι­σμό, τον αποι­κι­σμό και την ανθρω­πο­φα­γία. Η Ευρώ­πη μάτω­σε τον εαυ­τό της και τον κόσμο ολό­κλη­ρο, σε βαθ­μό που ποτέ δεν είχε δει ξανά η ιστο­ρία των ανθρώπων.»

Σε μια συναρ­πα­στι­κή ιστο­ρι­κή περι­ή­γη­ση παρου­σιά­ζε­ται η πορεία της Ευρώ­πης από τον ύστε­ρο μεσαί­ω­να μέχρι τη γέν­νη­ση και δια­μόρ­φω­ση του καπι­τα­λι­σμού και τις συνέ­πειες του σε ολό­κλη­ρο τον πλα­νή­τη. Στη συνέ­χεια προσ­διο­ρί­ζε­ται το νέο περιε­χό­με­νο που απέ­δω­σαν οι Ευρω­παί­οι στον πόλε­μο, εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό από εκεί­νο των άλλων λαών.

«Οι Ευρω­παί­οι κατα­κτη­τές έρχο­νταν για να μεί­νουν και για να αλλά­ξουν τον κόσμο που μόλις κατέκτησαν» 

Νέος τρό­πος παρα­γω­γής, νέες οικο­νο­μι­κές σχέ­σεις, νέα μορ­φή ιδιο­κτη­σί­ας που στη­ρι­ζό­ταν στο χρή­μα που με τη σει­ρά του δημιουρ­γού­σε πλού­το και αυτός κεφά­λαιο. Μια νέα τάξη έκα­νε την εμφά­νι­σή της, αυτή που κατεί­χε το χρή­μα, τον πλού­το, το κεφά­λαιο. Η αστι­κή τάξη.

«Ο καπι­τα­λι­σμός γεν­νή­θη­κε στην Ευρώ­πη. Μετά από αυτόν η ιστο­ρία, η εξά­πλω­σή της, η σχέ­ση της με τον κόσμο ήταν βαθιά συνυ­φα­σμέ­νη με τις προ­ό­δους του καπι­τα­λι­στι­κού συστή­μα­τος. Οι Ευρω­παί­οι υπήρ­ξαν οι εφευ­ρέ­τες του καπι­τα­λι­σμού και οι από­στο­λοί του. Δια πυρός και σιδή­ρου συνή­θως τον μετέ­φε­ραν ως τις άκρες της γης. Και δι’ αυτού, μαζί με αυτόν, κατέ­κτη­σαν και ενο­ποί­η­σαν τον κόσμο.»

Η εξι­στό­ρη­ση ουσια­στι­κά αρχί­ζει από το 1873, χρο­νιά που την χαρα­κτή­ρι­σε η οικο­νο­μι­κή κρί­ση και φθά­νει μέχρι το 1942 (α’ τόμος). Ο καπι­τα­λι­σμός βρί­σκε­ται σε άνο­δο μέσα από τη βιο­μη­χα­νι­κή παρα­γω­γή. Οι καπι­τα­λι­στές όμως δεν είναι ικα­νο­ποι­η­μέ­νοι και ανα­ζη­τούν νέες μεθό­δους εκμε­τάλ­λευ­σης της εργα­σί­ας, νέες πλου­το­πα­ρα­γω­γι­κές πηγές, νέες αγο­ρές. Η ανα­ζή­τη­ση αυτή συν­δυά­ζε­ται με επε­κτα­τι­κή διά­θε­ση. Οι ευρω­παϊ­κές δυνά­μεις είναι οι μόνες ικα­νές να πραγ­μα­το­ποι­ή­σουν αυτό το βήμα. Από αυτό το σημείο αρχί­ζει η πλημ­μυ­ρί­δα, η άνο­δος, η ακμή, η δύνα­μη του καπι­τα­λι­σμού στην Ευρώπη.

Από τότε μέχρι το 1942 αλλά­ζει ριζι­κά ο γεω­πο­λι­τι­κός χάρ­της του κόσμου.

Ο ανα­γνώ­στης παρα­κο­λου­θεί όλη τη δια­δρο­μή της ευρω­παϊ­κής εξά­πλω­σης με τον αποι­κι­σμό και τη μετα­νά­στευ­ση και τις σαρω­τι­κές αλλα­γές που συντε­λέ­στη­καν σε όλο τον κόσμο, από τη μια άκρη του πλα­νή­τη στην άλλη.

Μέσα από αυτές τις εξε­λί­ξεις και τους ενδο­ευ­ρω­παϊ­κούς αντα­γω­νι­σμούς για την κατά­κτη­ση όλο και περισ­σό­τε­ρων περιο­χών θα ανα­κα­λύ­ψει τα αίτια που οδή­γη­σαν πρώ­τα την Ευρώ­πη και μετά τον υπό­λοι­πο κόσμο σε δυο πολέ­μους που όμοιους της δεν είχε ξανα­ζή­σει η ανθρω­πό­τη­τα καθώς διε­ξά­γο­νται με τελεί­ως δια­φο­ρε­τι­κούς τρό­πους, μέσα και φιλο­σο­φία που εκβαρ­βα­ρί­ζουν τον άνθρω­πο και στο­χεύ­ουν στην με κάθε τρό­πο ταπεί­νω­ση και υπο­τα­γή του.

Στις σελί­δες του βιβλί­ου παρου­σιά­ζο­νται με ανα­λυ­τι­κό τρό­πο όλες οι αλλα­γές στους συσχε­τι­σμούς δυνά­με­ων, στην είσο­δο εξω­ευ­ρω­παϊ­κών χωρών στο παι­γνί­δι των αντα­γω­νι­σμών και της μοι­ρα­σιάς του κόσμου. Ο συγ­γρα­φέ­ας επι­πλέ­ον ανα­δει­κνύ­ει τη γέν­νη­ση νέων ιδε­ών, τη δημιουρ­γία νέων κρα­τών, την εμφά­νι­ση των εθνι­κι­σμών, των μειο­νο­τή­των και των αλυ­τρω­τι­κών κινη­μά­των, τις κοι­νω­νι­κές συγκρού­σεις, τις συν­θή­κες και τα αίτια που προ­κά­λε­σαν την Οχτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση, τον αντί­κτυ­πο της στην Ευρώ­πη, τις λυσ­σα­λέ­ες επι­θέ­σεις ενα­ντί­ον της, τα προ­βλή­μα­τα και την αλλα­γή της ροής της ιστο­ρί­ας του κόσμου έκτοτε.

Οικο­νο­μι­κές κρί­σεις, αντα­γω­νι­σμοί αλλά και ψευ­δαι­σθή­σεις που καλ­λιερ­γή­θη­καν στους ανθρώ­πους για καλύ­τε­ρη ζωή, κοι­νω­νι­κή άνο­δο και κατα­ξί­ω­ση που δεν προ­λά­βαι­ναν να εξε­λι­χθούν και κατέρ­ρε­αν υπό το βάρος των νέων οικο­νο­μι­κών αδιε­ξό­δων των καπι­τα­λι­στι­κών κρί­σε­ων. Ανά­με­σα στην αστι­κή και εργα­τι­κή τάξη γεν­νή­θη­καν νέα στρώ­μα­τα, τα μεσο­α­στι­κά με κατα­λυ­τι­κό ρόλο στις επερ­χό­με­νες εξε­λί­ξεις στην Ευρώ­πη των αρχών του 20ου αι.

Οι πιο σημα­ντι­κές σημα­το­δο­τού­νται από την εμφά­νι­ση και επι­κρά­τη­ση του φασι­σμού και του ναζι­σμού. Μελε­τώ­ντας την επο­χή μπο­ρεί να κατα­νο­ή­σει ο ανα­γνώ­στης πώς εμφα­νί­στη­καν και εξε­λί­χτη­καν αυτές οι ιδε­ο­λο­γί­ες, τη συγ­γε­νι­κή τους σχέ­ση με τον καπι­τα­λι­σμό και πώς οδή­γη­σαν την Ευρώ­πη σε έναν δεύ­τε­ρο κατα­στρο­φι­κό πόλε­μο με ολο­κλη­ρω­τι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά. Θα δια­πι­στώ­σει το ρόλο των οικο­νο­μι­κών και πολι­τι­κών ελίτ που στή­ρι­ξαν το φασι­σμό και το ναζι­σμό και τη στά­ση των δυτι­κών δυνά­με­ων. Επι­πλέ­ον θα βρει απα­ντή­σεις σε ερω­τή­μα­τα σχε­τι­κά με τη στά­ση της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης και την πολι­τι­κή που ακο­λού­θη­σε εκεί­να τα χρό­νια, όπως επί­σης θα δια­πι­στώ­σει ότι από την επι­κρά­τη­ση της σοσια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης και την ίδρυ­ση της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης ο στό­χος των καπι­τα­λι­στι­κών χωρών ήταν η ανα­τρο­πή του πρώ­του εργα­τι­κού κρά­τους στον κόσμο.

Μέσα σε αυτά τα πλαί­σια γίνε­ται προ­σπά­θεια από τον συγ­γρα­φέα να εξη­γη­θεί το αντι­φα­σι­στι­κό κίνη­μα, η στά­ση της Διε­θνούς, ο ρόλος της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας και των κομ­μου­νι­στι­κών κομ­μά­των, η συμπε­ρι­φο­ρά των μεγά­λων δυτι­κών δυνά­με­ων αλλά και των λαών τους και κυρί­ως στον αδιά­φο­ρο τρό­πο με τον οποίο αντι­με­τώ­πι­ζαν την άνο­δο των Ναζί στην εξουσία.

Ανα­λύ­ο­νται επί­σης οι συν­θή­κες με τις οποί­ες τελεί­ω­ναν οι πόλε­μοι στην Ευρώ­πη και οι όροι που επι­βάλ­λο­νταν στους ηττη­μέ­νους με χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα τη Συν­θή­κη των Βερ­σαλ­λιών, τις συνέ­πειες της στη Γερ­μα­νία, αλλά και τις αντι­δρά­σεις της χώρας αυτής που υπήρ­ξε η μεγά­λη ηττη­μέ­νη του πρώ­του μεγά­λου πολέμου.

Παρα­τί­θε­νται ανα­λυ­τι­κά και τα στρα­τιω­τι­κά γεγο­νό­τα και οι διπλω­μα­τι­κοί ελιγ­μοί και μπο­ρεί κανείς να δια­κρί­νει τη στά­ση των ευρω­παϊ­κών λαών στην προ­έ­λα­ση των ναζί και τη στά­ση των σοβιε­τι­κών για να κατα­λά­βει ποιοι πραγ­μα­τι­κά αγω­νί­στη­καν ανυ­πο­χώ­ρη­τα για την αντι­φα­σι­στι­κή νίκη.

Πολύ ενδια­φέ­ρον παρου­σιά­ζει η παράλ­λη­λη ανα­φο­ρά όλων των τεχνο­λο­γι­κών αλλα­γών που η εφαρ­μο­γή τους σε όλα τα πεδία – κοι­νω­νι­κά, πολι­τι­κά, στρα­τιω­τι­κά — άλλα­ξε την μορ­φή του κόσμου. Κατα­λυ­τι­κό ρόλο στη δια­μόρ­φω­ση της νέας επο­χής και στην ανά­πτυ­ξη της παρα­γω­γής και της οικο­νο­μί­ας έπαι­ξε η τεχνο­λο­γι­κή επα­νά­στα­ση με πρω­τό­γνω­ρες εφευ­ρέ­σεις και τολ­μη­ρές εφαρ­μο­γές που ενο­ποί­η­σαν τον κόσμο και έφε­ραν πιο κοντά τις ηπεί­ρους μετα­ξύ τους.

Πίσω από όλα αυτά βρί­σκε­ται ο καπι­τα­λι­σμός , ο οποί­ος «εμπε­ριέ­χει όμως αντα­γω­νι­σμούς και εσω­τε­ρι­κές αντι­θέ­σεις. Το σύστη­μα που οδή­γη­σε την Ευρώ­πη στην κυριαρ­χία του κόσμου, το ίδιο τη διέ­σπα­σε, την οδή­γη­σε σε πολέ­μους απί­στευ­της έκτα­σης και έντα­σης στο εσω­τε­ρι­κό της και στον κόσμο ολό­κλη­ρο. Μέσα σε λίγες δεκα­ε­τί­ες τη μετέ­τρε­ψε από κέντρο της ιστο­ρί­ας σε «μαύ­ρη τρύ­πα» της ανθρω­πό­τη­τας. Κανείς δεν μπο­ρεί να ισχυ­ρι­στεί ότι ο καπι­τα­λι­σμός είναι ένας εξαι­ρε­τι­κά δρα­στή­ριος τρό­πος παρα­γω­γής: εξαι­ρε­τι­κά δημιουρ­γι­κός, σαρω­τι­κός του παλαιού, στον και­ρό της ανό­δου του, ασύλ­λη­πτα κατα­στρο­φι­κός στον και­ρό της πτώ­σης του.

Αυτή είναι η μεγά­λη ιστο­ρία μιας ηπεί­ρου που συνταυ­τί­στη­κε μαζί του».

Εξαι­ρε­τι­κό βιβλίο όχι μόνο για το θέμα με το οποίο ασχο­λεί­ται αλλά και για τον ζωντα­νό, χαρι­σμα­τι­κό και γοη­τευ­τι­κό τρό­πο με τον οποίο ο Γιώρ­γος Μαρ­γα­ρί­της κατορ­θώ­νει να γρά­φει την ιστορία.

Γιώρ­γος Μαρ­γα­ρί­της, Πλημ­μυ­ρί­δα και Άμπω­τη. Ο ευρω­παϊ­κός 20ος αιώ­νας. Μέρος πρώ­το: Από τον αποι­κι­σμό στη ναζι­στι­κή Νέα Ευρώ­πη ( 1873 ‑1942), Βιβλιό­ρα­μα , Αθή­να 2014.