Έλα ρε Χαραλάμπη…

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

Με αφορ­μή τη γιορ­τή του αγί­ου Χαρά­λα­μπου θα κάνου­με ένα ταξί­δι. Θα ταξι­δέ­ψου­με πίσω στο χρό­νο με τα «φτε­ρά» της μου­σι­κής. Με ένα τρα­γού­δι θρύ­λο, τον «Χαρα­λά­μπη », σύμ­φω­να με το οποίο ήθε­λαν να παντρέ­ψουν τον απα­θα­να­τι­ζό­με­νο άνθρω­πο με το ζόρι, ενώ αυτός δια­μαρ­τύ­ρε­ται και ανα­ρω­τιέ­ται αν γίνε­ται «με το ζόρι παντρειά;».

Το δημώ­δες άσμα δε μας πλη­ρο­φο­ρεί αν ο Χαρα­λά­μπης αρκέ­στη­κε στη δια­μαρ­τυ­ρία «Δεν τη θέλω — θα την πάρεις./ Αλλα λόγια πέστε, ρε παιδιά./ Τι καμώ­μα­τα είναι τούτα,/ με το ζόρι παντρειά;», ή αν, τελι­κά, επεί­σθη από τα προ­τε­ρή­μα­τα της νύφης, «Ελα, βρε Χαρα­λά­μπη , κι είναι νοι­κο­κυ­ρά, ζυμώ­νει, μαγει­ρεύ­ει το μήνα μια φορά» ή υπέ­κυ­ψε στο δέλε­αρ «να φάμε και να πιού­με και να χορέ­ψου­με» και μαζί με τον Ησα­ΐα χόρε­ψε και έναν τσάμικο…

Ο «Χαρα­λά­μπης » σατι­ρί­ζει κωμι­κές κατα­στά­σεις, που σχε­τί­ζο­νταν με το γάμο (δυο — τρεις αιώ­νες πριν), ο οποί­ος δεν ήταν πάντα όπως τον γνω­ρί­ζου­με σήμε­ρα. Ο άνθρω­πος ξεκί­νη­σε από τον ομα­δι­κό γάμο, πέρα­σε στον ζευ­γα­ρω­τό και, με την εμφά­νι­ση της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας, κατέ­λη­ξε στη μονο­γα­μία και στην κυριαρ­χία του άντρα στην κοι­νω­νία. Ηταν μια πορεία στα­δια­κής αφαί­ρε­σης της σεξουα­λι­κής ελευ­θε­ρί­ας της γυναί­κας, που ανα­δει­κνύ­ε­ται σιγά σιγά σε «εργα­ζό­με­νη μητέ­ρα και καλή νοι­κο­κυ­ρά» σαν τη «Μαί­ρη Πανα­γιω­τα­ρά». Αυτή η εξέ­λι­ξη των μορ­φών συμ­βί­ω­σης δεν είναι τυχαία, αντα­να­κλά το επί­πε­δο ανά­πτυ­ξης του ανθρώ­που και των παρα­γω­γι­κών σχέσεων.

Και απ’ τον ομα­δι­κό και απ’ το ζευ­γα­ρω­τό γάμο, δε λεί­πουν οι «γόη­δες» και τα επι­λε­κτι­κά ζευ­γα­ρώ­μα­τα μονι­μό­τε­ρου χαρα­κτή­ρα, ούτε τα απα­ραί­τη­τα περι­θώ­ρια που επι­τρέ­πουν μια σχε­τι­κή ισορ­ρο­πία ώστε να μην ξεση­κώ­νο­νται παρά­πο­να και συγκρού­σεις. Πάντως, ήταν όλοι τους από «πεποί­θη­ση» γυμνι­στές, αιμο­μεί­κτες και μοι­χοί, μέχρι που περά­σα­νε στις …απα­γω­γές και στα προ­ξε­νιά. Δια­μορ­φώ­θη­καν και τα αντί­στοι­χα κοι­νω­νι­κά πρό­τυ­πα για τον άντρα και τη γυναί­κα. Σκο­πός κάθε γυναί­κας, πλέ­ον, να γεν­νο­βο­λή­σει πεντέ­ξι παι­διά για να διαιω­νί­σουν το πατρι­κό όνο­μα και να κλη­ρο­νο­μή­σουν την περιου­σία. «Ως πότε να ‘σαι ανύ­πα­ντρη για να βρο­ντά η ποδιά σου, να παντρευ­τείς, να γκα­στρω­θείς για να φανεί η λεβε­ντιά σου»…

«Με το ζόρι παντρειά»

«Στα χωριά της Αττι­κής (και αλλού), είχαν συνή­θεια να παντρεύ­ο­νται και με τη βία. Αυτό γινό­ταν με το εξής σύστη­μα: Τ’ αδερ­φο­ξα­δέρ­φια της κόρης στή­ναν “παγί­δα” σ’ έναν καλό νέο που ήθε­λαν να τον κάνουν γαμπρό.

Τον παρά­σερ­ναν σε μια από τις ταβέρ­νες του χωριού, δήθεν, για να τον κερά­σουν ένα ποτή­ρι κρα­σί. Εκεί πίνο­ντας και τρώ­γο­ντας, τον έκα­ναν τύφλα στο μεθύ­σι και με “τρό­πο” τον πήγαι­ναν στο σπί­τι της οικο­γέ­νειας της κοπέ­λας, την οποία ήθε­λαν να αρρα­βω­νιά­σουν. Μόλις έμπαι­νε στην αυλή ο …υπο­ψή­φιος γαμπρός, οι συγ­γε­νείς της κόρης αμπα­ρώ­ναν με το μάντα­λο την εξώ­πορ­τα κι άρχι­ζαν να πυρο­βο­λούν στον αέρα, για να τους ακού­σουν οι γεί­το­νες: “Να μας ζήσουν”, “Αρρα­βώ­νες έχου­με”, “Αρρα­βω­νιά­σα­με τη Λενιώ μας”.

Οταν ξεμέ­θα­γε ο νέος, ήταν πια πολύ αργά. Βρι­σκό­ταν μέσα στο σπί­τι της …αρρα­βω­νια­στι­κιάς του! Ηθε­λε, δεν ήθε­λε, θα την έπαιρ­νε γυναί­κα του. Αν μπο­ρού­σε, ας έκα­νε κι αλλιώς. Κιν­δύ­νευε η ζωή του, αφού …είχε πάει στο σπί­τι της κόρης να τη ζητή­σει σε γάμο, σύμ­φω­να με το θέα­τρο που του έπαι­ξαν και το χωριό άκου­σε τους χαρ­μό­συ­νους πυρο­βο­λι­σμούς κι έμα­θε τους αρρα­βώ­νες» («Το Λεξι­κό της Λαϊ­κής Σοφί­ας», Τάκη Νατσούλη).

Μ’ αυτόν τον τρό­πο, οι χωρι­κοί της Αττι­κής, σαν πρα­κτι­κοί άνθρω­ποι που ήταν, απέ­φευ­γαν συνή­θως, να υπο­βλη­θούν στη δια­δι­κα­σία του προξενιού.

Γάμος με προξενιό

Ο έρω­τας, που «δεν είν’ ανθός, μαζί του για να παίξεις/ Μον’ είναι βάτος μ’ αγκα­θιές κι αλί­μο­νό σου αν μπλέ­ξεις», μένει ανεκ­πλή­ρω­τος και γίνε­ται τρα­γού­δι και μολό­η­μα. Οι γάμοι στην Αθή­να, όπως και στις επαρ­χί­ες, γίνο­νταν με συνοι­κέ­σιο. Ο τρό­πος με τον οποίο τελού­νταν τα συνοι­κέ­σια απο­τε­λεί μια, εκ πρώ­της όψε­ως, παρά­δο­ξη σελί­δα του βίου των νεοελλήνων.

Το διπλω­μα­τι­κό αυτό έργο έφερ­ναν σε πέρας οι πασί­γνω­στες εξ επαγ­γέλ­μα­τος προ­ξε­νή­τρες, σπα­νί­ως στέλ­νο­νταν προ­ξε­νη­τά­δες. Σπά­νιοι ήταν οι γάμοι με άμε­ση συνεν­νό­η­ση των οικο­γε­νειών (χωρίς προξενιά).

Τα καθή­κο­ντα της προ­ξε­νή­τρας δεν ήταν τυχαία. Εργο της ήταν να εξυ­ψώ­σει τα υλι­κά, σωμα­τι­κά και ηθι­κά προ­τε­ρή­μα­τα του νέου και να εξά­ρει την ομορ­φιά της νύφης (αφού ο δυστυ­χής γαμπρός δεν μπο­ρού­σε να δει τη νύφη). Επρε­πε να φέρει σε πέρας το έργο της χωρίς να μπο­ρεί κανείς να την κατη­γο­ρή­σει μετά ότι είπε ψέμα­τα. Εκεί κρι­νό­ταν η επι­δε­ξιό­τη­τά της και η πονη­ριά της. Το πετύ­χαι­νε αυτό, είτε λέγο­ντας μισές αλή­θειες, είτε με το διφο­ρού­με­νο τρό­πο που μιλού­σε. Ελε­γε η προ­ξε­νή­τρα ότι «ο γαμπρός αν πάρει έχει στά­ρι, αν πάρει έχει κρι­θά­ρι» (αν πάρει, παρά­φρα­ση της λέξης αμπά­ρι) και οι γονείς της νέας υπέ­θε­ταν ότι ο γαμπρός έχει αμπά­ρια γεμά­τα σιτά­ρι και κριθάρι.

Αν η πρό­τα­ση της προ­ξε­νή­τρας γινό­ταν απο­δε­κτή, τότε πήγαι­νε στο σπί­τι της νύφης σε προ­κα­θο­ρι­σμέ­νη ημέ­ρα και λάμ­βα­νε την «κόπια», δηλα­δή τη σημεί­ω­ση των προι­κώ­ων, την οποία παρέ­δι­δε στην οικο­γέ­νεια του γαμπρού για να κάνουν τις παρα­τη­ρή­σεις τους.

Η μη απο­δο­χή της πρό­τα­σης της προ­ξε­νή­τρας γινό­ταν με εύσχη­μο τρό­πο, συνή­θως με τις φρά­σεις «καλός και άξιος, δε σου λέω, μα δεν έχου­με και­ρό», «αν είναι της τύχης θα γίνει» κλπ. Για να απο­φύ­γουν τις επι­πτώ­σεις από τη δυσα­ρέ­σκεια της προ­ξε­νή­τρας. Ιδί­ως της εξ επαγ­γέλ­μα­τος, την κακο­γλωσ­σιά της οποί­ας πολύ φοβού­νταν. Μπο­ρού­σε να δια­δώ­σει οτι­δή­πο­τε για την κόρη τους και να γίνει πιστευτή.

Πάντως, ήταν σπά­νια η απόρ­ρι­ψη της πρό­τα­σης της προ­ξε­νή­τρας. Τότε συνή­θως ακο­λου­θού­σε το «κλέ­ψι­μο» της νέας.

«Νύφη άπροικος παρρησίαν ουκ έχει»

Οι δύο νέοι αντι­προ­σω­πεύ­ουν τα συμ­φέ­ρο­ντα των οικο­γε­νειών και ο γάμος γίνε­ται με βάση το συμ­φέ­ρον των οικο­γε­νειών και όχι την επι­θυ­μία των προ­σώ­πων. Είναι το μέσο για τη διαιώ­νι­ση του πατρι­κού ονό­μα­τος και τη μετα­βί­βα­ση της γονι­κής περιου­σί­ας, ως κλη­ρο­νο­μιά στα αγό­ρια και ως προί­κα στα κορίτσια.

Η προί­κα έπρε­πε να είναι ανά­λο­γη της κοι­νω­νι­κής θέσης του γαμπρού. Περι­λάμ­βα­νε κτή­μα­τα, άλλα ακί­νη­τα, ζώα, χρη­μα­τι­κό ποσό, έπι­πλα, οικια­κά σκεύη, είδη ιμα­τι­σμού και ένδυ­σης, και τιμαλ­φή που δώρι­ζαν οι γονείς στη νύφη. Ολα αυτά κατα­γρά­φο­νταν στην «κόπια», η οποία άρχι­ζε με τη φρά­ση: «Και δίδω εις την κόρη μου…» και ακο­λου­θού­σε ο κατά­λο­γος των προι­κώ­ων διη­ρη­μέ­νων στα πατρι­κά και μητρι­κά. Η «κόπια» έκλει­νε με την ευχή των γονέων.

Μετά τη συμ­φω­νία των γονέ­ων για το σημα­ντι­κό­τε­ρο στοι­χείο του γάμου, την προί­κα, οι συμπέ­θε­ροι έδι­ναν τα χέρια και εκεί έλη­γε η υπη­ρε­σία της γεν­ναιό­δω­ρα αντα­μει­βό­με­νης προ­ξε­νή­τρας. Τα υπό­λοι­πα ήταν έργο του συμ­βο­λαιο­γρά­φου, του παπά και του …κυρ Μέντιου, «Και γι’ αυτό­νε τον ερίφη/ εκου­βά­λη­σα τη νύφη/ και την προί­κα της βουνό,/την τιμή της ουρανό!».

Αν τώρα, μετά το γάμο, έπε­φτε ο ουρα­νός στο κεφά­λι του γαμπρού όταν ανα­κά­λυ­πτε ότι η νύφη δεν ήταν παρ­θέ­να (!!!) τότε ο πατέ­ρας της νύφης έδι­νε στον γαμπρό ένα επι­πλέ­ον κτή­μα, το απα­νω­προί­κι… και απο­κα­θι­στό­ταν η …τιμή της νέας.

Η προί­κα για τις φτω­χές λαϊ­κές οικο­γέ­νειες ήταν δυσβά­στα­χτη και γι’ αυτό η γέν­νη­ση του κορι­τσιού θεω­ρού­νταν συμ­φο­ρά. Καταρ­γή­θη­κε το 1983.

«Ο φτωχός φτωχήν επήρε…»

Με δεδο­μέ­νο ότι τα παι­διά ήταν οι κλη­ρο­νό­μοι της πατρι­κής περιου­σί­ας, ο γάμος καθο­ρι­ζό­ταν από την ταξι­κή θέση των νεό­νυμ­φων και ήταν γάμος συναλ­λα­γής. Γινό­ταν μετα­ξύ προ­σώ­πων της ίδιας τάξης, «ο φτω­χός φτω­χήν επή­ρε και ο θεός πολ­λά καλά τους έδω­σε». Οι φτω­χοί ήλπι­ζαν είτε στη …γεν­ναιο­δω­ρία του θεού, είτε στη βελ­τί­ω­ση της κοι­νω­νι­κής θέσης των παι­διών τους με έναν καλό γάμο. «Σε πλού­σιο σπί­τι το παι­δί σου βάλε και προί­κα μη γυρεύ­εις», έλε­γε ο λαός, κατα­νο­ώ­ντας την παντο­δυ­να­μία του πλού­του. Σπα­νιό­τα­τος, όμως, ένας τέτοιος γάμος.

Κάποιες φορές ο λαός θεω­ρεί το κάλ­λος προ­τι­μό­τε­ρο της προί­κας, «τι τα θες τα χίλια πέρ­πε­ρα (νομί­σμα­τα) και κακοει­δή (κακο­ή­θη) γυναί­κα, τα χίλια πέρ­πε­ρα πετούν και η κακοει­δή …πομέ­νει». Περισ­σό­τε­ρες, όμως, είναι οι παροι­μί­ες που μυκτη­ρί­ζε­ται ο οικο­γε­νεια­κός βίος ωραί­ων, αλλά πενή­των συζύ­γων και αυτές που εξαί­ρουν την ευδαι­μο­νία των άσχη­μων, αλλά πλού­σιων συζύγων.

Ο γάμος γινό­ταν μετα­ξύ συντο­πι­τών, διό­τι έτσι αυξα­νό­ταν η ισχύς των οικο­γε­νειών και μπο­ρού­σε να γίνει ευκο­λό­τε­ρα η μετα­βί­βα­ση της πατρι­κής περιου­σί­ας. «Παπού­τσι από τον τόπο σου και ας είναι μπα­λω­μέ­νο», λέει ο λαός, συνε­χί­ζο­ντας το Ησιό­δειο «τη δε μάλι­στα γαμείν ήτις σέθεν εγγύ­θι ναί­ει» (παντρεύ­ε­ται κυρί­ως αυτή που κατοι­κεί κοντά του) και τον αθη­ναϊ­κό νόμο που απα­γό­ρευε στον Αθη­ναίο πολί­τη να παντρευ­τεί ξένη.

10 Φεβρουα­ρί­ου – Γιορ­τά­ζουν ο Χαρά­λα­μπος και η Χαρού­λα – Οσα θέλεις να ξέρεις για το όνομα

_________________________________________________________________________________________________________

Ηρακλής Κακαβάνης —  Δημοσιογράφος — Συγγραφέας. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Από το 1991 έως το 2013 εργάστηκε στον Ριζοσπάστη. Από το 2013 αρθρογραφεί σε διαδικτυακά Μέσα. Από το 2010 συνεργάτης του περιοδικού «Θέματα Παιδείας».
Facebook