Γράφει ο Ηρακλής Κακαβάνης //
Με αφορμή την αυριανή (30 Αυγούστου) γιορτή του Αλέξανδρου (η Αλεξάνδρα δε γιορτάζει αύριο), διερευνούμε τους λόγους διάδοσης του ονόματος, το δημοφιλέστερο από τα ιστορικά ονόματα — 487 εμφανίσεις (1.15%) και 20ό στην κατάταξη των ανδρικών ονομάτων — με τους Αριστείδη (167 εμφανίσεις) και Λεωνίδα (170 εμφανίσεις), δεύτερο και τρίτο αντίστοιχα να ακολουθούν πολύ πίσω.
Οι παραδόσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο δεν έσβησαν ποτέ. Το όνομα Αλέξανδρος δεν έπαψε στιγμή να χρησιμοποιείται (λίγα είχαν αυτή την τύχη) και σήμερα είναι το δημοφιλέστερο αρχαιοελληνικό όνομα. Ενδεικτικό είναι, επίσης, ότι εκτός της γνωστής μας Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, στην αρχαιότητα 70 πόλεις έφεραν το όνομα Αλεξάνδρεια. Ήταν πόλεις που είτε χτίσθηκαν από τον ίδιο είτε ονομάστηκαν έτσι μετά το θάνατό του προς τιμή του. Αλλωστε οι παραδόσεις για τον αποκαλούμενο Μέγα Αλέξανδρο δεν έσβησαν ποτέ.
Αναφέρεται πρώτα από τον Ομήρο ως δεύτερο όνομα του Πάρη, όπως επίσης έχει αναγνωριστεί και σε πινακίδες της γραμμικής Β, περισσότερο όμως παγκόσμια γνωστό από τον Βασιλιά της Μακεδονίας Μέγα Αλέξανδρο, που έζησε τον 4ο αιώνα προ Χριστού. Ήταν επίσης ένας από τους τίτλους (επίθετα) που δίδονταν στην θεά Ηρα, που θεωρούσαν ότι ενίσχυε τους πολεμιστές στη μάχη.
Εφτασε σε εμάς χωρίς τη μεσολάβηση του Χριστιανισμού. Σε αυτό συνηγορεί η ασημότητα των γιορτών των ομώνυμων αγίων (28 τον αριθμό!) στη συνείδηση του λαού, η οποία είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τη μεγάλη διάδοση των ονομάτων, και από την άλλη, οι έντονες παραδόσεις για το Μ. Αλέξανδρο που δεν έσβησαν ποτέ και ο σεβασμός στην ανθρωπωνυμική παράδοση. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, πριν η εκκλησία βάλει στα ονόματα το χριστιανικό φωτοστέφανο, το όνομα Αλέξανδρος, όπως και του πατέρα του Φίλιππου ήταν τα ευρέως διαδεδομένα στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας.
Σε έρευνα για τα ανθρωπωνύμια της Δυτικής Μακεδονίας κατά τη Ρωμαιοκρατία (2π.Χ. – 4. μΧ.) με βάση τις επιγραφικές μαρτυρίες προέκυψαν 454 ονόματα. Τα δημοφιλέστερα με 17 παρουσίες στον κατάλογο, τα Αλέξανδρος, Φίλιππος. Δύο παρουσίες είχε το ονόμα της μητέρας του Αλέξανδρου Ολυμπιάς και μία το Ολυμπία.
Καθημερινός τύπος του Αλέξανδρος είναι ο Αλέκος με 2 εμφανίσεις και ο ομόριζος Αλέξιος (συντομευμένος τύπος του Αλέξανδρος) έχει 85 εμφανίσεις. Ο θηλυκός τύπος του ονόματος Αλεξάνδρα έχει 236 εμφανίσεις και η Αλεξία (< αλέξω=αποκρούω, προστατεύω) 12, και 1 το Αλεξανδράκης. Υπάρχει τέλος και ο τύπος Αλέξης. Με 4 εμφανίσεις Από το Αλεξάνδρα προέρχεται και το Λοξάνδρα με μετατροπή του ε σε ο ίσως και κατ’ αναλογία (λοξός) που δεν εμφανίζεται στο δείγμα.
Αρχική σημασία του Αλέξανδρος «ο προστατεύων τους ανθρώπους», αυτός που υπερασπίζεται τους άνδρες. Αυτή είναι και η έννοια του προθέματος άλεξ- που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα (αλεξ-ι-κέραυνο, αλεξ-ι-σφαιρο κτλ.).
Το όνομα Αλέξανδρος το συναντάμε ή έχει περάσει και και σε άλλες γλώσσες κι αυτό δεν είναι άσχετο με τη δημοφιλία του Μεγάλου Αλεξάνδρου: Αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ρώσικα, πέρσικα, αραβικά, τούρκικα κλπ.
Αλεξάνδρα
Θηλυκός τύπος του ονόματος είναι η Αλεξάνδρα. Το όνομα Αλεξάνδρα έχει τη δική του παράδοση, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στα χρόνια του χριστιανισμού. Αρχαία λακωνική θεότητα που παριστανόταν με μια λύρα στα χέρια. Με τα χρόνια το πρόσωπο αυτής ταυτίστηκε με την κόρη του Πριάμου Κασσάνδρα. Λατρευόταν και στην Νότια Ιταλία όπου προστάτευε τα μεγάλα, άσχημα και ανύπαντρα κορίτσια. Σε αυτή κατέφευγαν πριν το γάμο όσες νόμιζαν ότι θα κάνουν κακή εντύπωση στο σύζυγο. Αγκάλιαζαν το άγαλμα της θεάς για να αποκτήσουν νεότητα και ευχάριστη όψη.
Στα χριστιανικά χρόνια το όνομα ταυτίστηκε με δύο αγίες που γιορτάζουν στις 21 Απρίλη. Η μία εξ αυτών καταγόταν από την Αλεξάνδρεια. Έζησε τον 4ο αι. μ.Χ. Κορίτσι ακόμα εγκατέλειψε το σπίτι της και κλείστηκε σ‘ έναν άδειο τάφο, για να αποφύγει ένα νέο, που ήθελε να την παντρευτεί. Εκεί μέσα έζησε δέκα χρόνια μέχρι το θάνατό της. Η εκκλησία γιορτάζει τη μνήμη της στις 21 Απριλίου.
Η διάδοση του ονόματος δεν έχει σχέση με τις δύο αγίες. Θεωρούμε, όμως, ότι η ιστορικότητα είναι αυτή που δίνει και στο Αλεξάνδρα υψηλή θέση στην κατάταξη των γυναικείων ονομάτων. Το Αλεξάνδρα έχει 542 εμφανίσεις (1,02% – 23η θέση) και η Αλεξία (< αλέξω=αποκρούω, προστατεύω) 26. Από το Αλεξάνδρα προέρχεται και το Λοξάνδρα με μετατροπή του ε σε ο ίσως και κατ’ αναλογία (λοξός) που δεν εμφανίζεται στο δείγμα. Στην έρευνα μας καταγράψαμε και 2 φορές –σε διαφορετικούς νομούς- το γυναικείο τύπο Αλέξη.
(Τα σκίτσα είναι του Μποστ)