Αλ. Δελμούζος, αστός μεταρρυθμιστής

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

Παι­δα­γω­γός, αστός μεταρ­ρυθ­μι­στής την επο­χή της ανό­δου της αστι­κής τάξης, εκπρό­σω­πος του Εκπαι­δευ­τι­κού Δημοτικισμού.

Ο Αλέ­ξαν­δρος Δελ­μού­ζος γεν­νή­θη­κε στην Άμφισ­σα στις 31/12/1880 και προ­ερ­χό­ταν από αρι­στο­κρα­τι­κή οικο­γέ­νεια της πόλης. Σπού­δα­σε στη Φιλο­σο­φι­κή Σχο­λή του Πανε­πι­στη­μί­ου Αθη­νών και συνέ­χι­σε τις σπου­δές του στη Γερ­μα­νία, όπου γνω­ρί­στη­κε με το Γεώρ­γιο Σκλη­ρό. Μετά την επι­στρο­φή του στην Ελλά­δα, το 1908 ανέ­λα­βε τη διεύ­θυν­ση του Ανώ­τε­ρου Παρ­θε­να­γω­γεί­ου του Βόλου. «Ήτα­νε κοντά 28 χρο­νών, γεμά­τος νεα­νι­κή φωτιά και πίστη για το δημο­τι­κι­σμό και τα μελ­λού­με­να του έθνους».  Με το Παρ­θε­να­γω­γείο του Βόλου το 1908 πρώ­τος έδω­σε στην εκπαι­δευ­τι­κή του δρά­ση μια εργα­τι­κή και σοσια­λι­στι­κή από­χρω­ση και έμπα­σε στην εκπαί­δευ­ση τη γλώσ­σα του λαού, τη δημοτική.

«Ο Σαρά­τσης, ο δικη­γό­ρος Ζάχος, ο Δελ­μού­ζος βοη­θού­σα­νε αυτή τη νεω­τε­ρι­στι­κή ’ ’ ’’πνευ­μα­τι­κή’’ κίνη­ση. Για­τί κατά βάθος ήτα­νε περισ­σό­τε­ρο θεω­ρη­τι­κή παρά πολι­τι­κή. Κάμνα­νε δια­λέ­ξεις στα εργα­τι­κά κέντρα για διά­φο­ρα ζητή­μα­τα επι­στη­μο­νι­κά ή κοι­νω­νιο­λο­γι­κά. Κάπο­τες μάλι­στα ο Δελ­μού­ζος ανά­λυ­σε στους εργά­τες του τον ’’Εθνι­κό ύμνο’’ του Σολω­μού κι άλλο­τες πάλι αντί­κρου­σε τις κοι­νω­νιο­λο­γι­κές ιδέ­ες του Γ. Σκληρού.

Φαί­νε­ται αμέ­σως καθα­ρά, πως οι ’’επα­να­στά­τες’’ εκεί­νοι κι ’’άθε­οι’’ επι­στή­μο­νες δεν ήτα­νε ούτε το ένα ούτε το άλλο. Απο­τε­λού­σα­νε μια φιλε­λεύ­θε­ρη ’’ιντε­λι­γκέν­τσια’’, που θεω­ρού­σε το σοσια­λι­σμό για προ­ο­δευ­τι­κή μορ­φή του πατριω­τι­σμού και το δημο­τι­κι­σμό για κίνη­μα φιλο­λαϊ­κό. Άλλο αν στο Ανώ­τε­ρο Παρ­θε­να­γω­γείο, το πρώ­το επί­ση­μο σκο­λειό του δημο­τι­κι­σμού, φοι­τού­σα­νε κυρί­ες και κορί­τσια της πλου­το­κρα­τί­ας κι όχι κορί­τσια τού λαού!».

Ο Αλέ­ξαν­δρος Δελ­μού­ζος (επά­νω αρι­στε­ρά) σε φωτο­γρά­φι­ση με μαθή­τριες και καθη­γη­τές του Παρ­θε­να­γω­γεί­ου Βόλου

Τα επό­με­να χρό­νια από υψη­λές θέσεις του Υπουρ­γεί­ου Παι­δεί­ας υπη­ρε­τεί  μαζί με τους Γλη­νό και Τρια­ντα­φυλ­λί­δη την εκπαι­δευ­τι­κή μεταρ­ρύθ­μι­ση των κυβερ­νή­σε­ων Βενι­ζέ­λου. Συμ­με­τεί­χε στη συγ­γρα­φή των πρώ­των βιβλί­ων στη δημο­τι­κή («Το αλφα­βη­τά­ρι με τον ήλιο»). Μετά την εκλο­γι­κή ήττα του Βενι­ζέ­λου του 1920, έφυ­γε ξανά για τη Γερ­μα­νία, όπου συν­δέ­θη­κε με τον παι­δα­γω­γό Γκέ­οργκ Κέρ­σεν­στάι­νερ, ειση­γη­τή της θεω­ρί­ας του Σχο­λεί­ου Εργα­σί­ας. Στην Αθή­να επέ­στρε­ψε το 1924 και ο Γλη­νός του ανά­θε­σε τη διεύ­θυν­ση της Μαρα­σλεί­ου Παι­δα­γω­γι­κής Ακαδημίας.

Με αφορ­μή την παρου­σία του Βάρ­να­λη (και λίγο αργό­τε­ρα τον τρό­πο διδα­σκα­λί­ας της ιστο­ρί­ας από τη Ρόζα Ιμβριώ­τη)  ξεσπούν τα Μαρα­σλεια­κά  (1924–1925).

Ο Δελ­μού­ζου απα­ντά στην «Εστία» (16/11/1924) που ξεκί­νη­σε το θέμα: «Ο καθέ­νας μας μπο­ρεί ατο­μι­κά να έχη οποια­δή­πο­τε πολι­τι­κή πίστη θέλει, ακό­μα και αναρ­χι­κός να είνε, και σε σύλ­λο­γο αναρ­χι­κό να ανή­κη, και θεω­ρη­τι­κά στην εξω­σχο­λι­κή του δρά­ση να γρά­φη ακό­μα υπέρ του αναρχισμού.

Πώς μπο­ρεί να συμ­βι­βά­ση σε τέτοια περί­πτω­ση τη δική του πίστη με το έργο του διδα­σκα­λεί­ου, αυτό είνε ζήτη­μα δικής του συνει­δή­σε­ως. Σε αυτό δεν είμα­στε εμείς που θα ελέγξωμεν».

Από τότε και μετά όμως ολι­σθαί­νει σε όλο και σε πιο συντη­ρη­τι­κές θέσεις και μετά τη διά­σπα­ση του Εκπαι­δευ­τι­κού Ομί­λου (1927) άρχι­σε να υπη­ρε­τεί την πιο χυδαία αντίδραση.

Ο Δελ­μού­ζος που το 1914 στη δίκη του Ναυ­πλί­ου (για τα «Αθεϊ­κά» του Βόλου) είπε «ομο­λο­γώ… σας το είπα και προ­χθές, ότι και χιλιά­δες εάν είχα, θα τις έδι­να για την εργα­τι­κή ιδέα», πολέ­μη­σε τη σοσια­λι­στι­κή θεω­ρία. Πήρε θέση στην αντι­πα­ρά­θε­ση ιδε­α­λι­σμού – υλι­σμού ταυ­τι­ζό­με­νος με τον Γιάν­νη Αποστολάκη.

Η σύγκρου­ση με τον Κ. Βάρ­να­λη μέχρι και τα πρώ­τα χρό­νια της δεκα­ε­τί­ας του 1930 ήταν πολύ έντο­νη. Το πέρα­σμα των χρό­νων όμως εκτό­νω­σε την έντα­ση και έδω­σε τη δυνα­τό­τη­τα μιας καθο­λι­κό­τε­ρης  εκτί­μη­σης έτσι όπως αυτή εκφρά­ζε­ται στα δημο­σιεύ­μα­τα του κ. Βάρ­να­λη σε «Φιλε­λεύ­θε­ρο Προ­ο­δευ­τι­κό» και «Αυγή» τη δεκα­ε­τία του 1950 (τα κεί­με­να αυτά τα συμπε­ριέ­λα­βε ο Κ. Βάρ­να­λη στα «Αισθη­τι­κά  Κριτικά»):

«Ο Αλέ­κος Δελ­μού­ζος. Σαν επι­στή­μο­νας και παι­δα­γω­γός, αλλά και σαν άνθρω­πος της δρά­σης, στά­θη­κε στον και­ρό του ένας από τους πιο προ­ο­δευ­τι­κούς αστούς, που αγα­πή­σα­νε το λαό και ζητή­σα­νε το συγ­χρο­νι­σμό του. Είναι ο πρώ­τος που έμπα­σε στην επο­χή της πιο έξαλ­λης γλωσ­σι­κής αντί­δρα­σης, τη γλώσ­σα του λαού στην παιδεία».

Από το 1937 που παραι­τή­θη­κε από την έδρα του στο Πανε­πι­στή­μιο της Θεσ­σα­λο­νί­κης (είχε διο­ρι­στεί το 1929) δια­τή­ρη­σε χαμη­λό προ­φίλ και πολι­τι­κή ουδετερότητα.

Πέθα­νε στις 10 Δεκέμ­βρη 1956