Αναστάση Ι. Γκίκα: Οι Έλληνες στη διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ

Έλλη­νες Πόντιοι δηλώ­νο­ντας “Έτοι­μοι για την εφαρ­μο­γή του 5χρονου πλά­νου”. (Αρχείο Ελλη­νι­σμού Μαύ­ρης Θάλασσας)

Γρά­φει η ofisofi //

Η μελέ­τη της ιστο­ρί­ας και η προ­σέγ­γι­ση των ιστο­ρι­κών γεγο­νό­των και δια­δι­κα­σιών είναι απα­ραί­τη­το να γίνο­νται με νηφα­λιό­τη­τα και ψυχραι­μία, χωρίς  κραυ­γές κενές περιε­χο­μέ­νου. Επί­σης είναι σημα­ντι­κή η ματιά του ιστο­ρι­κού – ερευ­νη­τή και από ποια οπτι­κή γωνία εξε­τά­ζει, ανα­λύ­ει και συν­θέ­τει τα γεγο­νό­τα. Απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση είναι και η τοπο­θέ­τη­σή τους στην επο­χή  που δια­δρα­μα­τί­στη­καν αυτά.

Δεν είναι πολύς ο και­ρός που ξεση­κώ­θη­κε θύελ­λα αντι­δρά­σε­ων και δια­μαρ­τυ­ριών από τις δηλώ­σεις Φίλη και ακό­μη ακού­με τον από­η­χο των κραυ­γών κάθε φορά που δια­τυ­πώ­νε­ται μία άπο­ψη δια­φο­ρε­τι­κή. Με αυτό τον τρό­πο και σιγά σιγά παγιώ­νο­νται θέσεις και από­ψεις που μοιά­ζουν σωστές, αλλά δεν είναι καθώς απορ­ρέ­ουν από μια αυθαί­ρε­τη και αντιε­πι­στη­μο­νι­κή χρή­ση των προ­φο­ρι­κών και γρα­πτών μαρ­τυ­ριών και μια κατ’ επι­λο­γήν αξιο­ποί­η­ση αρχεια­κού υλικού.

Οι απο­ρί­ες μου για το αν υπήρ­ξε γενο­κτο­νία ή εθνο­κά­θαρ­ση των Ποντί­ων και αν έγι­ναν εκκα­θα­ρί­σεις από τον Στά­λιν με οδή­γη­σαν στην μελέ­τη ενός δια­φο­ρε­τι­κού βιβλί­ου από αυτά που ευρέ­ως κυκλο­φο­ρούν και στη­ρί­ζουν την επί­ση­μη και κυρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φι­κή βιβλιο­γρα­φία. Πρό­κει­ται για το βιβλίο του Ανα­στά­ση Ι. Γκί­κα «Οι Έλλη­νες στη δια­δι­κα­σία οικο­δό­μη­σης του σοσια­λι­σμού στην ΕΣΣΔ.»

Το βιβλίο απο­τε­λεί­ται από δέκα κεφά­λαια και ο ιστο­ρι­κός επι­χει­ρεί να προ­σεγ­γί­σει και να ανα­λύ­σει τα ζητή­μα­τα του Ποντια­κού Ελλη­νι­σμού και τη στά­ση των Ελλή­νων  στην οικο­δό­μη­ση του σοσια­λι­σμού στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ταξι­κά κρι­τή­ρια. Συγ­χρό­νως  επι­ση­μαί­νει τα ανα­λυ­τι­κά / μεθο­δο­λο­γι­κά προ­βλή­μα­τα που προ­κύ­πτουν από μια από­λυ­τη και ισο­πε­δω­τι­κή ταύ­τι­ση μιας εθνι­κής κοι­νό­τη­τας στο σύνο­λό της με την άρχου­σα τάξη της. Η ιστο­ρι­κή εξέ­τα­ση των ελλη­νι­κών κοι­νο­τή­των της Νότιας Ρωσί­ας απο­κλει­στι­κά με εθνι­κά κρι­τή­ρια στην ουσία κρύ­βει τις ταξι­κές δια­φο­ρές που υπήρ­χαν μετα­ξύ του έλλη­να κεφα­λαιού­χου και του έλλη­να αγρό­τη, του έλλη­να εργα­ζό­με­νου ή μικρο­ε­παγ­γελ­μα­τία και μάλι­στα σε μια κοι­νω­νία με έντο­νες ταξι­κές αντι­θέ­σεις όπως ήταν η τσα­ρι­κή Ρωσία του 19ου αι. Άλλω­στε για τη συντρι­πτι­κή πλειο­ψη­φία των ανθρώ­πων, ανε­ξάρ­τη­τα από εθνι­κή προ­έ­λευ­ση οι συν­θή­κες ήταν άθλιες.

Επι­πλέ­ον διευ­κρι­νί­ζει ότι η υπάρ­χου­σα βιβλιο­γρα­φία ωραιο­ποιεί ή απο­σιω­πά το γεγο­νός πως η πλειο­ψη­φία των Ποντί­ων που μετα­νά­στευ­σε στα Ρωσι­κά παρά­λια του Εύξει­νου Πόντου στο τέλος του 19ου αι. και τις αρχές του 20ου αι. ανή­κε στα φτω­χά λαϊ­κά στρώ­μα­τα. Οι Ρωσο­τουρ­κι­κοί πόλε­μοι και οι επα­να­στα­τι­κές κινή­σεις στα Βαλ­κά­νια και στις Παρα­δου­νά­βιες ηγε­μο­νί­ες  οδή­γη­σαν ένα σημα­ντι­κό  αριθ­μό Ποντί­ων στη Ρωσία σε ανα­ζή­τη­ση μιας καλύ­τε­ρης ζωής αλλά και της παράλ­λη­λης ανά­δει­ξης του ζητή­μα­τος της παλιν­νό­στη­σης  μετά την ίδρυ­ση του ελλη­νι­κού κράτους.

Υπήρ­χε όμως και μια μερί­δα Ποντί­ων πλου­σί­ων που ανα­ζη­τού­σε νέες αγο­ρές προ­κει­μέ­νου να αυξή­σει την περιου­σία της και βρή­κε το κατάλ­λη­λο έδα­φος στη τσα­ρι­κή Ρωσία.

« Έτσι, λοι­πόν, πρέ­πει να έχου­με υπό­ψη ότι οι σχε­τι­κές ιστο­ρι­κές ανα­λύ­σεις κατά κανό­να , όταν μιλά­νε για τους « Έλλη­νες της δια­σπο­ράς», ανα­φέ­ρο­νται ουσια­στι­κά σε μια χού­φτα εχό­ντων και κατε­χό­ντων και όχι στο σύνο­λο των μελών μιας παροι­κί­ας. Αυτό βέβαια μπο­ρεί να οφεί­λε­ται και σε αντι­κει­με­νι­κούς μεθο­δο­λο­γι­κούς περιο­ρι­σμούς. Στο γεγο­νός δηλα­δή, ότι κατά βάση  το μόνο τμή­μα του πλη­θυ­σμού το οποίο είχε την οικο­νο­μι­κή δυνα­τό­τη­τα ( καθώς και το προ­νό­μιο της ευμά­θειας) εκεί­νη την επο­χή να αφή­νει πίσω του αρχεια­κό υλι­κό και μαρ­τυ­ρί­ες για τους μετα­γε­νέ­στε­ρους μελε­τη­τές δεν είναι άλλη από την αστι­κή τάξη. Ο ιστο­ριο­γρά­φος όμως έχει την υπο­χρέ­ω­ση να το λαμ­βά­νει αυτό ( την ταξι­κή προ­έ­λευ­ση της πλη­ρο­φο­ρί­ας δηλα­δή) πάντο­τε υπό­ψη προ­τού προ­βεί σε οποια­δή­πο­τε αξιο­λό­γη­ση ή ανά­λυ­ση του υλι­κού που τίθε­ται στη διά­θε­ση του.»

Προ­κή­ρυ­ξη του Ελλη­νι­κού Τμή­μα­τος του Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος (μπ.) της Ουκρα­νί­ας προς τους Έλλη­νας εργά­τας και βιοπαλαιστάς.1921 (Συλ­λο­γή Κώστα Αυγητίδη)

Η ανα­φο­ρά στην εθνι­κή συνεί­δη­ση των ελλη­νι­κών πλη­θυ­σμών του Εύξει­νου Πόντου απο­τε­λεί κεντρι­κό σημείο σε σημα­ντι­κό τμή­μα της σχε­τι­κής βιβλιο­γρα­φί­ας και περι­στρέ­φε­ται κυρί­ως σε δύο άξο­νες: α) σε μια μετα­φυ­σι­κή ευθεία γραμ­μή που συν­δέ­ει την κατα­γω­γή των ελλή­νων κατοί­κων του Πόντου στη Ρωσία το 19ο – 20ο αι. με τους αρχαί­ους έλλη­νες άποι­κους και β) σε μια επί­σης μετα­φυ­σι­κή άπο­ψη  σχε­τι­κή με τον προσ­διο­ρι­σμό του έθνους, το οποίο ορί­ζε­ται με έννοιες « κατα­γω­γής και πεπρω­μέ­νων», « φυσι­κής κλη­ρο­νο­μι­κό­τη­τας» και άλλα φυλε­τι­κά κριτήρια.

Η ύπαρ­ξη , ωστό­σο , των ελλη­νι­κών πλη­θυ­σμών στα ρωσι­κά παρά­λια του Εύξει­νου Πόντου και στην περιο­χή του Καυ­κά­σου οφεί­λε­ται κατά κύριο λόγο στις συνέ­πειες των ρωσο­τουρ­κι­κών πολέ­μων καθώς και στην εθνι­κή πολι­τι­κή της Ρωσι­κής αυτο­κρα­το­ρί­ας. Ακο­λού­θη­σε ο εκρω­σι­σμός των Ποντί­ων που δεν έγι­νε παντού και πάντο­τε ομοιό­μορ­φα. Η αντί­θε­ση με τους Τούρ­κους συνε­τέ­λε­σε στη δια­τή­ρη­ση της γλώσ­σας, της θρη­σκεί­ας και του πατριω­τι­σμού των ελλή­νων του Πόντου , ενώ, όπου δεν υπήρ­χε, οι έλλη­νες εκρωσίστηκαν.

Σχε­τι­κά με τις διά­φο­ρες εθνι­κι­στι­κές κινή­σεις που ανα­πτύ­χθη­καν ανά­με­σα στους ελλη­νι­κούς πλη­θυ­σμούς της Ρωσί­ας ανα­φέ­ρει ότι ήταν περισ­σό­τε­ρο απο­τέ­λε­σμα συγκε­κρι­μέ­νων ιστο­ρι­κών δια­δι­κα­σιών και πολύ λιγό­τε­ρο προ­ϊ­όν υπο­συ­νεί­δη­των πεποι­θή­σε­ων για το « ιστο­ρι­κό πεπρω­μέ­νο του έθνους».  Επο­μέ­νως τα ζητή­μα­τα κατα­γω­γής και «εθνι­κής συνεί­δη­σης» με τη μορ­φή που κυριαρ­χούν στην υπάρ­χου­σα ιστο­ριο­γρα­φία, παρου­σιά­ζουν  — το λιγό­τε­ρο – πολ­λά προ­βλή­μα­τα. Επι­στρα­τεύ­ο­νται κατ’ αυτόν τον τρό­πο προ­κει­μέ­νου να εξυ­πη­ρε­τή­σουν γενι­κό­τε­ρες ιδε­ο­λο­γι­κές και πολι­τι­κές σκο­πι­μό­τη­τες βασι­ζό­με­να σε ιστο­ρι­κο­φα­νείς μυθο­πλα­σί­ες και όχι στην ιστο­ρι­κή πραγματικότητα..

Είναι γεγο­νός βέβαια ότι στις αρχές του 20ου αι. υπήρ­ξε έντο­νη κινη­τι­κό­τη­τα γύρω από θέμα­τα δημιουρ­γί­ας πολι­τι­κής οργά­νω­σης των Ποντί­ων σε εθνι­κή βάση ενώ παράλ­λη­λα προ­ω­θού­νταν εκδο­τι­κές προ­σπά­θειες από το εμπο­ρι­κό κεφά­λαιο στη Ρωσία. Όμως η καλ­λιέρ­γεια του εθνι­κι­σμού στους εργα­ζό­με­νους ομο­γε­νείς και η προ­σπά­θεια οργά­νω­σης τους σε εθνι­κή και όχι ταξι­κή βάση προ­σέ­φε­ρε πολ­λά οφέ­λη στην αστι­κή τάξη. Ανα­κρι­βείς θεω­ρού­νται και από­ψεις που θέλουν τους ελλη­νι­κούς πλη­θυ­σμούς να τηρούν παθη­τι­κή ή αδρα­νή στά­ση κατά τον Α΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο, διό­τι έκτρο­πα έγι­ναν από όλες τις εθνό­τη­τες και επι­πλέ­ον οι κινή­σεις της ελλη­νι­κής ηγε­σί­ας της Οδησ­σού άφη­ναν εκτε­θει­μέ­νους τους πλη­θυ­σμούς του Πόντου στην τουρ­κι­κή επιθετικότητα.

«Ξετυ­λί­γο­ντας, λοι­πόν, πτυ­χές της Ιστο­ρί­ας, κατα­δι­κα­σμέ­νες είτε στη λήθη είτε στη δια­στρέ­βλω­ση από την κυρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φία, αρχί­ζει σιγά – σιγά, βαθ­μιαία αλλά συστη­μα­τι­κά, να απο­δο­μεί­ται η ιδε­α­λι­στι­κή / μετα­φυ­σι­κή εικό­να της ιστο­ρι­κής πορεί­ας του ποντια­κού ελλη­νι­σμού ως απόρ­ροια «φυλε­τι­κών πεπρω­μέ­νων». Ακο­λού­θως, βλέ­που­με πως η δια­μόρ­φω­ση της «εθνι­κής συνεί­δη­σης», των «εθνι­κών χαρα­κτη­ρι­στι­κών», της «εθνι­κής φιλί­ας» και έχθρας vis –a vis  άλλες εθνό­τη­τες, κ.λ.π., που πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε συνε­πεία συγκε­κρι­μέ­νων ιστο­ρι­κο­πο­λι­τι­κών δια­δι­κα­σιών που στην πορεία συνέ­θε­σαν και απο­κρυ­στάλ­λω­σαν τη μορ­φή και το περιε­χό­με­νό τους.

Ανα­δει­κνύ­ο­νται τέλος οι ταξι­κές αντι­θέ­σεις που δια­μορ­φώ­θη­καν αντι­κει­με­νι­κά ανά­με­σα στις εθνι­κές μειο­νό­τη­τες και καταρ­ρέ­ει ο μύθος της ταύ­τι­σης των συμ­φε­ρό­ντων μιας μικρής μερί­δας εχό­ντων και κατε­χό­ντων ( της εκμε­ταλ­λεύ­τριας τάξης, της αστι­κής και των μεγά­λων γαιο­κτη­μό­νων ) με το σύνο­λο ενός λαού, των εκμε­ταλ­λευό­με­νων τάξε­ων, των εργα­τών και των αγρο­τών. Η δια­με­τρι­κή αυτή αντί­θε­ση μετα­ξύ των συμ­φε­ρό­ντων των κοι­νω­νι­κών τάξε­ων θα γινό­ταν όλο και πιο φανε­ρή – επι­ζη­τώ­ντας ολο­έ­να και πιο ριζο­σπα­στι­κές λύσεις – όσο οι ταξι­κές αντι­θέ­σεις οξύ­νο­νταν στην πορεία προς την επανάσταση…»

Ομά­δα στρα­τιω­τών του Κόκ­κι­νου Στρα­τού. Στην πίσω σει­ρά (κέντρο) ο Δημή­τρης Ακρι­τί­δης. 1924 (Αρχείο Ελλη­νι­σμού Μαύ­ρης Θάλασσας)

Στη συνέ­χεια της μελέ­της παρου­σιά­ζε­ται ο Ποντια­κός Ελλη­νι­σμός της Ρωσί­ας κατά την περί­ο­δο της Οκτω­βρια­νής  Επα­νά­στα­σης , του εμφυ­λί­ου και της ξένης στρα­τιω­τι­κής ιμπε­ρια­λι­στι­κής επέμ­βα­σης. Δεν μπο­ρεί να υπο­λο­γι­σθεί με ακρί­βεια η έκτα­ση της συμ­με­το­χής των Ελλή­νων στις επα­να­στα­τι­κές δια­δι­κα­σί­ες. Η άπο­ψη που κυριαρ­χεί είναι ότι ο εθνι­κι­σμός υπε­ρί­σχυ­σε της ταξι­κής συνεί­δη­σης. Το εθνι­κό στοι­χείο χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε ως ιδε­ο­λο­γι­κό μέσο για να κινη­το­ποι­η­θούν πολ­λοί – όχι μόνο Έλλη­νες – προ­κει­μέ­νου να εξυ­πη­ρε­τη­θούν τα συμ­φέ­ρο­ντα των δια­φό­ρων αστι­κών τάξε­ων της περιο­χής. Μέσα σε αυτά τα πλαί­σια η ελλη­νι­κή αστι­κή τάξη διεκ­δί­κη­σε πολι­τι­κή έκφρα­ση ζητώ­ντας αυτο­νο­μία και ανε­ξαρ­τη­σία των Ελλή­νων του Πόντου. Πολ­λοί όμως ήταν οι Έλλη­νες προ­λε­τά­ριοι που συμ­με­τεί­χαν ενερ­γά στην επα­νά­στα­ση στο πλευ­ρό των Μπολ­σε­βί­κων, που εντά­χθη­καν στον Κόκ­κι­νο Στρα­τό, που εκλέ­χτη­καν στα τοπι­κά Σοβιέτ και σε άλλα όργα­να εξου­σί­ας και συνερ­γά­στη­καν στον τομέα της δια­φώ­τι­σης υπε­ρα­σπί­ζο­ντας και δια­δί­δο­ντας τις κομ­μου­νι­στι­κές θέσεις και αρχές.

Πολ­λοί όμως ήταν και οι Έλλη­νες Πόντιοι που τοπο­θε­τή­θη­καν ενα­ντί­ον της επα­νά­στα­σης και συνερ­γά­στη­καν με τους αντι­πά­λους της.

Εύλο­γο είναι το ερώ­τη­μα για τη στά­ση των Μπολ­σε­βί­κων στους Έλλη­νες αυτή την περί­ο­δο. Υπο­στη­ρί­ζει ο ιστο­ρι­κός επι­κα­λού­με­νος δεκά­δες μαρ­τυ­ρί­ες αυτο­πτών μαρ­τύ­ρων ότι δεν υπήρ­ξαν διώ­ξεις εθνι­κού χαρα­κτή­ρα. Οι Μπολ­σε­βί­κοι αντι­με­τώ­πι­σαν τους αντι­πά­λους τους με ταξι­κά κρι­τή­ρια και είναι αυθαί­ρε­τη η ταύ­τι­ση των συμ­φε­ρό­ντων της αστι­κής τάξης με τα συμ­φέ­ρο­ντα της μεγά­λης πλειο­ψη­φί­ας των φτω­χών λαϊ­κών στρωμάτων.

Ως προς το πρό­βλη­μα των προ­σφύ­γων και την ανα­φο­ρά σε αυτό της συντρι­πτι­κής πλειο­ψη­φί­ας της σχε­τι­κής βιβλιο­γρα­φί­ας επιρ­ρί­πτει ευθύ­νες στις κινή­σεις της ελλη­νο­πο­ντια­κής ηγε­σί­ας για τους χει­ρι­σμούς της και απο­κα­λύ­πτει ότι όλη αυτή η εμπό­λε­μη κατά­στα­ση έγι­νε αντι­κεί­με­νο εκμε­τάλ­λευ­σης από την πολι­τι­κή και οικο­νο­μι­κή ηγε­σία του Πόντου , η οποία δεν δίστα­σε να πλου­τί­σει εκμε­ταλ­λευό­με­νη το φόβο και τις ανη­συ­χί­ες των συμπα­τριω­τών τους , που πολ­λές φορές η ίδια καλ­λιέρ­γη­σε. Καταγ­γέλ­λει μάλι­στα τις κινή­σεις αυτές ανε­ξάρ­τη­τα αν έγι­ναν από αμέ­λεια ή σκο­πι­μό­τη­τα ως υπεύ­θυ­νες για «ένα πραγ­μα­τι­κό έγκλη­μα, άγνω­στο εν πολ­λοίς ως τις μέρες μας», χωρίς να παρα­λεί­ψει να ανα­φέ­ρει την  άμε­ση κινη­το­ποί­η­ση των ελλη­νι­κών τμη­μά­των του Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος με τη διε­νέρ­γεια ερά­νων υπέρ των προ­σφύ­γων και την οργά­νω­ση ειδι­κών επι­τρο­πών για την βοή­θεια τους.

Επι­μέ­νει να διευ­κρι­νί­ζει στην ανά­λυ­σή του ότι οποια­δή­πο­τε εχθρι­κή στά­ση των ντό­πιων πλη­θυ­σμών ενα­ντί­ον μιας μερί­δας Ελλή­νων της Ν.Ρωσίας είχε να κάνει σε μεγά­λο βαθ­μό με τη θέση τους στο εκμε­ταλ­λευ­τι­κό σύστη­μα της τσα­ρι­κής Ρωσίας .

Πολύ σημα­ντι­κή είναι η ενό­τη­τα που ανα­φέ­ρε­ται στην επέμ­βα­ση των ιμπε­ρια­λι­στι­κών δυνά­με­ων ενα­ντί­ον των επα­να­στα­τη­μέ­νων λαών της Ρωσί­ας και ιδιαί­τε­ρα στη συμ­με­το­χή του ελλη­νι­κού εκστρα­τευ­τι­κού σώμα­τος στην Ουκρα­νία και στην κατα­σταλ­τι­κή του δρά­ση παρου­σιά­ζο­ντας πτυ­χές των συνε­πειών της Ουκρα­νι­κής εκστρα­τεί­ας λιγό­τε­ρο προβεβλημένες.

Μεγά­λο ενδια­φέ­ρον έχει η παρά­θε­ση στοι­χεί­ων για τη στά­ση των ελλή­νων φαντά­ρων οι οποί­οι είτε αρνή­θη­καν να εκτε­λέ­σουν τις δια­τα­γές και φυλα­κί­στη­καν είτε λιπο­τά­κτη­σαν είτε αυτο­μό­λη­σαν είτε αρνή­θη­καν να πολε­μή­σουν συντε­ταγ­μέ­να. Καταρ­ρί­πτει έτσι τον μύθο για την εθνι­κο­φρο­σύ­νη και τον αντι­κομ­μου­νι­σμό των ελλή­νων στρα­τιω­τών του εκστρα­τευ­τι­κού σώμα­τος και σημειώ­νει την επί­δρα­ση των ελλή­νων κομ­μου­νι­στών με την ελλη­νι­κή Κομ­μου­νι­στι­κή Ομά­δα Οδησσού.

Στις πτυ­χές και στα ζητή­μα­τα της πορεί­ας του Πόντου την επο­χή του ιμπε­ρια­λι­σμού εξε­τά­ζο­νται οι ιστο­ρι­κές δια­δι­κα­σί­ες που ανα­δεί­χτη­καν στην περιο­χή του Πόντου κατά τον Πρώ­το Παγκό­σμιο Πόλεμο.

Ανά­με­σα στα πολ­λά και σημα­ντι­κά στοι­χεία που παρα­θέ­τει ας προ­σέ­ξου­με πώς καλ­λιερ­γή­θη­κε η ιδέα του ομό­θρη­σκου και του ομό­φυ­λου και πώς οι διά­φο­ροι λαοί της περιο­χής οδη­γή­θη­καν να ακο­λου­θούν ηγε­σί­ες που είχαν αυτά τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά αλλά δεν είχαν τα ίδια ταξι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά ούτε τα ίδια ταξι­κά συμ­φέ­ρο­ντα. Έτσι όχι απλά μπή­κε φραγ­μός στους κοι­νούς ταξι­κούς αγώ­νες των Τούρ­κων, των Εβραί­ων, των Αρμε­νί­ων, των Ελλή­νων εργα­τών και αγρο­τών αλλά έφε­ρε σφα­γές χιλιά­δων αμά­χων και αλλη­λο­σφα­γές των λαών.

8ο Ελλη­νι­κό Σχο­λείο Σοχούμ. 1931 (Συλ­λο­γή Ν. Σαλπιστή)

Ανα­λύ­ε­ται επί­σης το κοι­νω­νι­κό και οικο­νο­μι­κό πλαί­σιο που ανέ­δει­ξε τους Νεό­τουρ­κους και παρου­σιά­ζε­ται η ευνοϊ­κή αντι­με­τώ­πι­ση τους από την ηγε­σία της μητρο­πο­λι­τι­κής Ελλά­δας εξ αιτί­ας των δικαιω­μά­των που διεύ­ρυ­νε ή κατο­χύ­ρω­νε η άρχου­σα τάξη.  Όμως η τουρ­κι­κή αστι­κή τάξη διεκ­δι­κού­σε πλέ­ον και αυτή το δικό της έθνος – κρά­τος. Επο­μέ­νως το εθνι­κό ζήτη­μα ήταν αλλη­λέν­δε­το με το ζήτη­μα της κυριαρ­χί­ας της τουρ­κι­κής αστι­κής τάξης σε έναν γεω­γρα­φι­κό χώρο που θεω­ρού­σε δικό της και τον διεκ­δι­κού­σε από τους λαούς που τον κατοι­κού­σαν αλλά δεν ήταν Τούρ­κοι. Ανά­με­σά τους και οι Έλλη­νες. Οι Νεό­τουρ­κοι κατέ­λη­ξαν να προ­ω­θή­σουν τα συμ­φέ­ρο­ντά τους συμ­μα­χώ­ντας με το γερ­μα­νι­κό ιμπεριαλισμό.

«Το πρό­βλη­μα της ιμπε­ρια­λι­στι­κής πολι­τι­κής της Γερ­μα­νί­ας, καθώς και της ανερ­χό­με­νης ντό­πιας αστι­κής τάξης της Τουρ­κί­ας, δεν ανα­γό­ταν σε φυλε­τι­κά ή θρη­σκευ­τι­κά κρι­τή­ρια, αλλά σε καθα­ρά οικο­νο­μι­κά και πολι­τι­κά[…] Κοι­νός αντί­πα­λος; Το ελλη­νι­κό ( και αρμέ­νι­κο) κεφάλαιο.

Η βίαιη εκτό­πι­ση  ή εξο­λό­θρευ­ση ολό­κλη­ρων λαών προς εξυ­πη­ρέ­τη­ση των συμ­φε­ρό­ντων του ιμπε­ρια­λι­σμού δεν ήταν βέβαια κάτι πρωτόγνωρο[…] 

Η στά­ση του γερ­μα­νι­κού ιμπε­ρια­λι­σμού ένα­ντι των ελλη­νι­κών πλη­θυ­σμών της Τουρ­κί­ας είχε να κάνει τέλος και με τις προ­ε­τοι­μα­σί­ες του πρώ­του ανα­φο­ρι­κά με τον επερ­χό­με­νο πόλεμο…»

Γεν­νιέ­ται λοι­πόν το ερώ­τη­μα για την αντι­με­τώ­πι­ση και δια­χεί­ρι­ση της δια­μορ­φού­με­νης  κατά­στα­σης από την ποντια­κή ηγεσία.

Οι γνώ­μες και οι τάσεις στο θέμα της αυτο­νό­μη­σης ήταν πολ­λές και υπήρ­χαν ενδο­γε­νείς αντι­θέ­σεις στις ποντια­κές οργα­νώ­σεις. Σημα­ντι­κό ρόλο έπαι­ζαν και τα εμπο­ρι­κά συμ­φέ­ρο­ντα δια­φό­ρων κύκλων της άρχου­σας τάξης.

Πολ­λοί ερευ­νη­τές συνέ­δε­σαν το ζήτη­μα της ανε­ξαρ­τη­σί­ας του Πόντου με την Οκτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση αλλά και τις επι­διώ­ξεις του ελλη­νι­κού κεφα­λαί­ου στην ευρύ­τε­ρη περιο­χή του Εύξει­νου Πόντου και του Καυ­κά­σου. Οι χει­ρι­σμοί που ακο­λου­θή­θη­καν έπαι­ξαν καθο­ρι­στι­κό ρόλο στις μετέ­πει­τα εξε­λί­ξεις και στην κατά­λη­ξη του ποντια­κού ζητή­μα­τος. Οι επι­λο­γές πάντως της ελλη­νι­κής και της ποντια­κής ηγε­σί­ας δια­μορ­φώ­θη­καν κυρί­ως μετά τη νίκη των δυνά­με­ων της Αντάντ στον πόλεμο.

Ένα σημα­ντι­κό κεφά­λαιο αφο­ρά τη στά­ση της σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας στην οποία το σύνο­λο σχε­δόν της βιβλιο­γρα­φί­ας απο­δί­δει σημα­ντι­κό μέρος της ευθύ­νης για την κατα­στρο­φή του Πόντου. Ο ιστο­ρι­κός υπο­στη­ρί­ζει ότι από το 1922 και μετά παρα­τη­ρεί­ται μια συστη­μα­τι­κή προ­σπά­θεια μετα­τό­πι­σης των ευθυ­νών, με σκο­πό την τελι­κή απο­σιώ­πη­σή τους για την κατα­στρο­φή του Πόντου και της Μ.Ασίας, στους κομ­μου­νι­στές, ντό­πιους και διεθνείς.

Με μια σει­ρά σημα­ντι­κών στοι­χεί­ων ο συγ­γρα­φέ­ας επι­χει­ρεί να κατα­γρά­ψει και να ερμη­νεύ­σει τη στά­ση της νεα­ρής σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας και κυρί­ως εκεί­νη της σοβιε­το­τουρ­κι­κής προ­σέγ­γι­σης. Παρα­θέ­τει και τις προ­σπά­θειες προ­σέγ­γι­σης τόσο της Ελλά­δας όσο και των Ποντί­ων από τη μεριά των μπολ­σε­βί­κων , που όμως δεν απέ­δω­σαν. Ανα­φέ­ρει και το περι­στα­τι­κό της συνά­ντη­σης του σοβιε­τι­κού απε­σταλ­μέ­νου με τον Γιάν­νη Κορ­δά­το , που έχει ιδιαί­τε­ρη σημα­σία καθώς απα­ντά σε πολ­λά ερω­τή­μα­τα σχε­τι­κά με τη στά­ση των Σοβιέτ ένα­ντι της Τουρ­κί­ας εκεί­νη την περίοδο.

«Απο­κλει­στι­κά υπεύ­θυ­νοι της τρα­γι­κής κατά­λη­ξης του ζητή­μα­τος του Πόντου δεν ήταν άλλοι από:

α) Τον ενδο­α­στι­κό αντα­γω­νι­σμό που ανα­πτύ­χθη­κε  μετα­ξύ των εθνι­κών αστι­κών τάξε­ων  στην καταρ­ρέ­ου­σα Οθω­μα­νι­κή Αυτο­κρα­το­ρία ( του ανερ­χό­με­νου τουρ­κι­κού αστι­κού εθνι­σμού από τη μία και του έως τότε κυρί­αρ­χου ελλη­νι­κού κεφα­λαί­ου από την άλλη)

β) Τις επι­λο­γές της ελλη­νο­πο­ντια­κής  πολι­τι­κο­οι­κο­νο­μι­κής και θρη­σκευ­τι­κής ηγε­σί­ας σχε­τι­κά με την πορεία του ζητή­μα­τος του Πόντου, και

γ) το διε­θνή ιμπε­ρια­λι­σμό, τους σχε­δια­σμούς και τις επι­διώ­ξεις του στην περιοχή.

Όλοι αυτοί οι παρά­γο­ντες χρη­σι­μο­ποί­η­σαν τους ντό­πιους πλη­θυ­σμούς προς εξυ­πη­ρέ­τη­ση ιδί­ων συμφερόντων»

Τα απο­τε­λέ­σμα­τα αυτών των πολι­τι­κών είναι γνω­στά όπως και η στά­ση των αστι­κών κομ­μά­των στην Ελλά­δα απέ­να­ντι στους πρόσφυγες.

Οι πρώ­τοι δάσκα­λοι του ελλη­νι­κού σχο­λεί­ου της Τσάλ­κας. 1936.
(Αρχείο Ελλη­νι­σμού Μαύ­ρης Θάλασσας)

Τι γινό­ταν όμως με τους έλλη­νες που παρέ­μει­ναν στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση; Ποια η σχέ­ση τους με τη νέα σοβιε­τι­κή εξου­σία. Οι ανα­φο­ρές της επο­χής κάνουν λόγο για τη συμ­με­το­χή των ελλή­νων στις λεγό­με­νες « εργα­τι­κές ομά­δες κρού­σης» που ήταν πρω­το­πό­ρα τμή­μα­τα της εργα­τι­κής τάξης σε διά­φο­ρους χώρους δου­λειάς. Ο στό­χος της σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας ήταν η δυνα­τό­τη­τα αρμο­νι­κής συνύ­παρ­ξης μετα­ξύ των ιδιαί­τε­ρων εθνι­κών ταυ­το­τή­των και η ανά­δει­ξη της σοβιε­τι­κής κουλ­τού­ρας σε πανε­νω­σια­κό επί­πε­δο. Είναι ανα­λη­θές ότι η σοβιε­τι­κή ηγε­σία ακο­λού­θη­σε αφο­μοιω­τι­κή πολι­τι­κή στις εθνι­κές μειονότητες.

Ως προς τους Έλλη­νες οι σοβιε­τι­κοί πήραν μέτρα υλι­κής στή­ρι­ξης φρο­ντί­ζο­ντας για την απο­κα­τά­στα­ση των προ­σφύ­γων και χορη­γώ­ντας πιστώ­σεις για την ανά­καμ­ψη των αγρο­τι­κών οικο­νο­μιών στις ελλη­νι­κές περιο­χές. Οι σοβιε­τι­κές αρχές ενθάρ­ρυ­ναν τη σύστα­ση ελλη­νι­κών συλ­λό­γων και  πολι­τι­στι­κών κέντρων . Οι ελλη­νι­κές κοι­νό­τη­τες κατόρ­θω­σαν  να ανα­πτυ­χθούν πολι­τι­στι­κά και να καλ­λιερ­γή­σουν τα ήθη και τα έθι­μά τους. Κτί­στη­καν πολ­λά ελλη­νι­κά σχο­λεία και καθιε­ρώ­θη­κε η δημο­τι­κή ως κύρια γλώσ­σα διδα­σκα­λί­ας. Οι ενή­λι­κες αναλ­φά­βη­τοι μορ­φώ­νο­νταν στη μητρι­κή τους γλώσ­σα  και γενι­κά περιο­χές με συγκε­ντρω­μέ­νους ελλη­νι­κούς πλη­θυ­σμούς ανα­δεί­χτη­καν σε σημα­ντι­κές εστί­ες πολι­τι­στι­κής δραστηριότητας.

Παρ’ όλα αυτά πολ­λοί Έλλη­νες ήθε­λαν να μετα­να­στεύ­σουν στην Ελλά­δα στη δεκα­ε­τία του 1920 και αυτή η επι­θυ­μία παρερ­μη­νεύ­τη­κε και απο­δό­θη­κε σε κατα­πιέ­σεις και διώξεις.

«Συμπληρωματικά…δεν πρέ­πει να λησμο­νού­με και τα εξής:

α) Πως ένα μεγά­λο τμή­μα των Ελλη­νο­πο­ντί­ων που επι­θυ­μού­σε να μετα­να­στεύ­σει στην Ελλά­δα ήταν πρό­σφυ­γες του Πόντου, άνθρω­ποι οι οποί­οι κατέ­φυ­γαν στα ρωσι­κά παρά­λια ως ενδιά­με­σο σταθ­μό προς τον τελι­κό προ­ο­ρι­σμό τους: την Ελλά­δα. Επο­μέ­νως, για ένα εκτε­τα­μέ­νο χρο­νι­κό διά­στη­μα – το οποίο παρα­τει­νό­ταν  συνε­χώς  από την άρνη­ση της ελλη­νι­κής κυβέρ­νη­σης να τους δεχτεί – οι πλη­θυ­σμοί αυτοί δεν θεω­ρού­σαν την κατά­στα­σή τους μόνιμη.

β) Πως όντας ουσια­στι­κά «πλη­θυ­σμοί εν ανα­μο­νή» ήταν επό­με­νο η συμ­με­το­χή τους στην κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κή ζωή της χώρας να είναι σχε­τι­κά περιορισμένη…»

Ορι­σμέ­νοι ιστο­ριο­γρά­φοι είδαν ως επί­θε­ση ενα­ντί­ον των θρη­σκευ­τι­κών και πολι­τι­στι­κών ιδιαι­τε­ρο­τή­των των εθνο­τή­των και ειδι­κά των ελλή­νων την πολι­τι­κή που εφάρ­μο­σε η σοβιε­τι­κή εξου­σία για πλή­ρη δια­χω­ρι­σμό κρά­τους και εκκλη­σί­ας και την ανεξιθρησκεία.

Νέα δεδο­μέ­να εμφα­νί­ζο­νται την επο­χή της Νέας Οικο­νο­μι­κής Πολι­τι­κής με όξυν­ση των ταξι­κών αντι­θέ­σε­ων και των πολι­τι­κών αντι­πα­ρα­θέ­σε­ων. Αυτή την επο­χή ‚1921 ‑1926 , το ελλη­νι­κό κεφά­λαιο ανα­κάμ­πτει και επα­να­δρα­στη­ριο­ποιεί­ται . Το ίδιο συμ­βαί­νει και με τους μεγά­λους Έλλη­νες γαιο­κτή­μο­νες. Πολ­λοί κατά­φε­ραν να συγκε­ντρώ­σουν σημα­ντι­κές ποσό­τη­τες ξένου συναλ­λάγ­μα­τος καθώς με τη νομο­θε­σία για τη ΝΕΠ είχε αφε­θεί ελεύ­θε­ρο το εμπό­ριο. Η απο­τα­μί­ευ­ση σε συνάλ­λαγ­μα ήταν μια από τις αιτί­ες που συνε­λή­φθη­σαν πολ­λοί Έλλη­νες καθώς απα­γο­ρευό­ταν στην ΕΣΣΔ η κατο­χή συναλλάγματος.

Αυτή η οικο­νο­μι­κή επα­νά­καμ­ψη της αστι­κής τάξης στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση απο­τέ­λε­σε και ισχυ­ρό παρά­γο­ντα ενα­ντί­ον της επα­νά­στα­σης που συν­δυά­στη­κε με τον εθνι­κι­σμό. Δίνο­νται οι προ­βλη­μα­τι­σμοί σχε­τι­κά με την πολι­τι­κή που ακο­λού­θη­σε η σοβιε­τι­κή πολι­τι­κή στο θέμα των εθνο­τή­των και γίνε­ται ανα­φο­ρά στη δρά­ση ένο­πλων εθνι­κι­στι­κών ομά­δων που στη­ρί­ζο­νταν άμε­σα ή έμμε­σα από αστι­κές κυβερ­νή­σεις του εξω­τε­ρι­κού με στό­χο την ανα­τρο­πή της σοβιε­τι­κής εξουσίας.

Έλλη­νες Πόντιοι σε δια­κο­πές για ένα μήνα για την “καλή δου­λειά”. Σοχούμ 1933. (Συλ­λο­γή Ν.Σαλπιστή)

Στη δεκα­ε­τία του 1920 οι Έλλη­νες συμ­με­τεί­χαν στην κοι­νω­νι­κή , οικο­νο­μι­κή και πολι­τι­κή ζωή της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης και ιδιαί­τε­ρα σε περιο­χές με εργα­τι­κό και αγρο­τι­κό ελλη­νι­κό πλη­θυ­σμό και ανα­βαθ­μί­στη­κε το βιο­τι­κό τους επί­πε­δο σε σημα­ντι­κό βαθ­μό. Πολύ υψη­λά θεω­ρού­νται και τα επί­πε­δα έντα­ξης τους στο Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμμα.

Ένα από τα πιο σημα­ντι­κά κεφά­λαια του βιβλί­ου είναι εκεί­νο που ανα­φέ­ρε­ται στη δια­δι­κα­σία της κολε­κτι­βο­ποί­η­σης καθώς θεω­ρεί­ται ένα από τα λίγα ιστο­ρι­κά γεγο­νό­τα που έχουν προ­κα­λέ­σει « μένος, δια­στρέ­βλω­ση και ισο­πε­δω­τι­κή πολε­μι­κή. Και όμως, η συντρι­πτι­κή πλειο­ψη­φία των αστι­κών ανα­λύ­σε­ων φαί­νε­ται να αγνο­εί πως η δια­δι­κα­σία μετα­σχη­μα­τι­σμού στον τύπο και οργά­νω­ση της αγρο­τι­κής παρα­γω­γής δεν απο­τε­λού­σε απο­κλει­στι­κό φαι­νό­με­νο της οικο­δό­μη­σης του σοσια­λι­σμού  στην ΕΣΣΔ».

Ξεκι­νώ­ντας με μια ιστο­ρι­κή ανα­δρο­μή του κινή­μα­τος της κολε­κτι­βο­ποί­η­σης από τα τέλη του 18ου αι. στην Αγγλία και εξη­γώ­ντας πώς αυτή η δια­δι­κα­σία έγι­νε στον καπι­τα­λι­σμό και πώς στον σοσια­λι­σμό προ­χω­ρά­ει στα αίτια και στους παρά­γο­ντες που επέ­βα­λαν την ανα­διορ­γά­νω­ση της αγρο­τι­κής παρα­γω­γής στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Μελε­τά το φαι­νό­με­νο αυτό στην πρα­κτι­κή του εφαρ­μο­γή και δεν διστά­ζει να δηλώ­σει ότι κατά την πραγ­μα­το­ποί­η­ση της έγι­ναν παρα­τυ­πί­ες , υπερ­βο­λές, αυθαιρεσίες.

«Έγι­ναν παρα­τυ­πί­ες, υπερ­βο­λές, αυθαι­ρε­σί­ες κατά τη διάρ­κεια της κολε­κτι­βο­ποί­η­σης; Η απά­ντη­ση είναι πως ναι έγι­ναν. Σε ορι­σμέ­νες περι­πτώ­σεις, τοπι­κές αρχές και κομ­μα­τι­κές οργα­νώ­σεις, επέδειξαν 

«υπερ­βάλ­λο­ντα» ζήλο, αγνο­ώ­ντας, παρερ­μη­νεύ­ο­ντας, ή ακό­μα και παρα­βιά­ζο­ντας κατά­φω­ρα τις οδη­γί­ες και τους κανό­νες για την κολε­κτι­βο­ποί­η­ση που είχαν εκπο­νη­θεί μετά από πολ­λές συζη­τή­σεις και προ­γραμ­μα­τι­σμό από την κεντρι­κή σοβιε­τι­κή εξουσία.»

Εξε­τά­ζει την κολε­κτι­βο­ποί­η­ση ως πεδίο έντο­νης ταξι­κής πάλης και σε συν­δυα­σμό με τον εθνι­κι­σμό  και τον τρό­πο που τον εκμε­ταλ­λεύ­τη­καν οι αντε­πα­να­στα­τι­κές δυνά­μεις και ιδιαί­τε­ρα στις παρα­με­θό­ριες περιο­χές καθώς και τις αδυ­να­μί­ες των κομ­μου­νι­στών να τις αντιμετωπίσουν.

Μέσα σε αυτή τη σκλη­ρή ταξι­κή σύγκρου­ση οι Έλλη­νες βρέ­θη­καν στο επί­κε­ντρο της ταξι­κής πάλης. Πολ­λοί ήταν αυτοί που έσπευ­σαν να βοη­θή­σουν, πρω­το­στά­τη­σαν στη δημιουρ­γία ελλη­νι­κών κολ­χόζ  και δια­κρί­θη­καν για τη δου­λειά τους, αλλά και πολ­λοί ήταν εκεί­νοι που κατεί­χαν μεγά­λες ιδιο­κτη­σί­ες και βλέ­πο­ντας ότι είχαν πολ­λά να χάσουν  πολέ­μη­σαν τα νεοϊ­δρυ­θέ­ντα κολ­χόζ υπο­νο­μεύ­ο­ντας τα με διά­φο­ρους τρόπους.

Το ίδιο σημα­ντι­κή ήταν η συμ­με­το­χή των Ελλή­νων εργα­ζο­μέ­νων της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης στη δια­δι­κα­σία της εκβιο­μη­χά­νι­σης και της μάχης που δόθη­κε για την εκπλή­ρω­ση του πρώ­του πεντά­χρο­νου πλάνου.

Η δεκα­ε­τία του 1930 δίνε­ται μέσα από τις προ­κλή­σεις και τις προ­ο­πτι­κές που ανοί­γο­νταν αλλά και τους προ­βλη­μα­τι­σμούς γύρω από τη σοβιε­τι­κή πολι­τι­κή στο θέμα των εθνοτήτων.

Ανα­λύ­ο­νται οι αλλα­γές εκεί­νες που πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­καν και κατά και­ρούς παρερ­μη­νεύ­τη­καν και δια­στρε­βλώ­θη­καν . Μέσα σε αυτές εντάσ­σε­ται και η μεί­ω­ση των ελλη­νι­κών εθνι­κών σοβιέτ. Ιδιαί­τε­ρη ανα­φο­ρά γίνε­ται στην οδη­γία του Στά­λιν και στη φιλο­λο­γία περί εθνι­κών εκκα­θα­ρί­σε­ων που ανα­πτύ­χθη­κε γύρω από αυτήν υπο­στη­ρί­ζο­ντας ότι αυτή δεν μπο­ρεί να μελε­τά­ται ξεκομ­μέ­νη από το γενι­κό­τε­ρο πλαί­σιο της ιστο­ρι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας και από το ειδι­κό­τε­ρο περιε­χό­με­νό της.

Το μέτρο της μετε­γκα­τά­στα­σης και τα αίτια που οδή­γη­σαν στη λήψη δρα­στι­κών απο­φά­σε­ων για ορι­σμέ­να τμή­μα­τα του πλη­θυ­σμού και για τον τρό­πο με τον οποίο πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε είναι επί­σης μια πολύ ενδια­φέ­ρου­σα ενότητα.

Άγαλ­μα για τους Έλλη­νες στρα­τιώ­τες που έπε­σαν στον Μεγά­λο Πατριω­τι­κό Πόλε­μο (Αρχείο Ελλη­νι­σμού Μαύ­ρης Θάλασσας)

Παρου­σιά­ζει επί­σης τα αίτια και τις παρερ­μη­νεί­ες για τη μετα­να­στευ­τι­κή τάση των Ελλή­νων της ΕΣΣΔ στη δεκα­ε­τία του 1930. Δεν αρνεί­ται διώ­ξεις που έγι­ναν ενα­ντί­ον Eλλή­νων. Ξεκα­θα­ρί­ζει όμως για μια ακό­μα αφο­ρά ότι οι λόγοι της δίω­ξης είχαν να κάνουν με κρι­τή­ρια ταξι­κά και όχι εθνι­κά. Η ένο­πλη αντε­πα­να­στα­τι­κή δρά­ση, η παρά­νο­μη αγο­ρα­πω­λη­σία συναλ­λάγ­μα­τος, η μαύ­ρη αγο­ρά, οι οικο­νο­μι­κές και διοι­κη­τι­κές κατα­χρή­σεις ήταν μερι­κοί από τους λόγους αυτούς και αφο­ρού­σαν εξα­το­μι­κευ­μέ­νες περι­πτώ­σεις όχι συλ­λο­γι­κές ή εθνικές.

Ανα­δει­κνύ­ει ένα ακό­μα θέμα που θεω­ρεί ότι η κυρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φία έχει θάψει, την ανά­πτυ­ξη του πολι­τι­κού, οικο­νο­μι­κού και πολι­τι­στι­κού επι­πέ­δου της εργα­τι­κής τάξης τη δεκα­ε­τία του 1930. Ανα­φέ­ρε­ται και ειδι­κά στους Έλλη­νες οι οποί­οι σε μεγά­λο ποσο­στό απέ­κτη­σαν αυτή την επο­χή ανώ­τα­τη μόρφωση.

Στο ζήτη­μα των διώ­ξε­ων του 1937 – 1939  κάνει μια εισα­γω­γή στα αίτια και προ­σπα­θεί να απα­ντή­σει σε ερω­τή­μα­τα όπως για­τί έγι­ναν, ποιους αφο­ρού­σαν, τη διά­στα­ση ανά­με­σα στο μύθο και στην πραγματικότητα.

«Σε γενι­κές γραμ­μές, η δια­στρέ­βλω­ση της ιστο­ρι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας γύρω από αυτές τις διώ­ξεις πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε σε δύο κυρί­ως άξο­νες: α) το χαρα­κτή­ρα των διώ­ξε­ων και β) την έκτα­ση τους. Μια πρό­σφα­τη έρευ­να Αμε­ρι­κα­νών ιστο­ρι­κών στα κρα­τι­κά αρχεία της ΕΣΣΔ, που δημο­σιεύ­τη­κε  στο  American Historical Review ( όπως και στο L’ Historie  του Εθνι­κού Κέντρου Επι­στη­μο­νι­κής Έρευ­νας της Γαλ­λί­ας), προ­σφέ­ρει μια σει­ρά ακρά­δα­ντων στοι­χεί­ων που απο­δο­μούν από τα θεμέ­λια τους τις διά­φο­ρες «θεω­ρί­ες» περί εθνο­κά­θαρ­σης των μειο­νο­τή­των στην ΕΣΣΔ.  Η έρευ­να αυτή κατέ­λη­ξε συμπε­ρα­σμα­τι­κά πως η λεγό­με­νη «περί­ο­δος της τρομοκρατίας» 

(ανα­φέ­ρο­νται στην περί­ο­δο 1936 – 1940) « στό­χευε κυρί­ως στις ελίτ παρά στις εθνι­κές ομά­δες αυτές καθαυ­τές». Επη­ρέ­α­σε δηλα­δή μέλη εθνο­τή­των τα οποία ανή­καν στη διοι­κη­τι­κή και οικο­νο­μι­κή ελίτ ( και τα οποία αντι­με­τώ­πι­ζαν κατη­γο­ρί­ες δια­φθο­ράς, κατά­χρη­σης εξου­σί­ας, κλπ.), λόγω της θέσης που κατεί­χαν και όχι εξ αιτί­ας της κατα­γω­γής τους…»

Ακο­λου­θεί μια παρέν­θε­ση στην οποία γίνε­ται σύντο­μη επι­σκό­πη­ση του ποι­νι­κού συστή­μα­τος της ΕΣΣΔ, που « τη δεκα­ε­τία του 1930 απο­τε­λού­νταν από ένα σωφρο­νι­στι­κό δίκτυο, το οποίο περιε­λάμ­βα­νε: 1. Τις φυλα­κές, 2. Τα στρα­τό­πε­δα εργα­σί­ας ( Gulag), 3. Τις «αποι­κί­ες εργα­σί­ας» και 4. Τις ειδι­κές ανοι­κτές ζώνες.» Η παρέν­θε­ση κλεί­νει με την παρά­θε­ση στοι­χεί­ων από πρό­σφα­τη αρχεια­κή έρευ­να γύρω από την εκπαι­δευ­τι­κή – πολι­τι­στι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα στα Gulag. Είναι άξιο ανα­φο­ράς ότι τα απο­τε­λέ­σμα­τα της έρευ­νας αυτής παρου­σιά­στη­καν στο περιο­δι­κό  Canadian Slavonic Papers

(τεύ­χος Σεπτεμ­βρί­ου – Δεκεμ­βρί­ου 2004 ) και υπήρ­ξαν απο­κα­λυ­πτι­κά ακό­μα και για τον ίδιο τον ερευ­νη­τή που τη διεξήγε.

Επι­πλέ­ον θεω­ρεί χρή­σι­μη μια συνο­πτι­κή συγκρι­τι­κή προ­σέγ­γι­ση των δύο ιστο­ρι­κών περιό­δων που ονο­μά­στη­καν από την μετέ­πει­τα ιστο­ριο­γρα­φία ως περί­ο­δοι «Τρο­μο­κρα­τί­ας» και αφο­ρά το διά­στη­μα 1793 – 1794 στη Γαλ­λία και το 1936 – 1939 στην ΕΣΣΔ , τονί­ζο­ντας ότι και οι δύο περι­πτώ­σεις βαφτί­στη­καν έτσι από τους αντί­στοι­χους ταξι­κούς αντι­πά­λους των δύο επαναστάσεων.

Ως προς τις διώ­ξεις θέτει πάλι το ερώ­τη­μα αν παρα­τη­ρή­θη­καν παρα­τυ­πί­ες, αυθαι­ρε­σί­ες και λάθη και παρα­βιά­σεις των σοβιε­τι­κών νόμων. Η απά­ντη­ση του είναι θετι­κή διευ­κρι­νί­ζο­ντας όμως ότι αυτές ήταν οι εξαι­ρέ­σεις στον κανό­να και ότι δεν υιο­θε­τή­θη­καν ούτε έγι­ναν ποτέ απο­δε­κτά ως μέρος της κεντρι­κής πολι­τι­κής της σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας, η οποία και τις κατα­δί­κα­σε με τον πιο κατη­γο­ρη­μα­τι­κό τρό­πο αν και το σύνο­λο της βιβλιο­γρα­φί­ας το απο­σιω­πά ή το απο­δί­δει σε άρση της εύνοιας του Στά­λιν σε συγκε­κρι­μέ­να πρόσωπα.

Ειδι­κό­τε­ρα τον απα­σχο­λεί η μορ­φή και η έκτα­ση των διώ­ξε­ων στους ελλη­νι­κούς πλη­θυ­σμούς της ΕΣΣΔ  γι’ αυτό ανα­ζη­τεί τα πραγ­μα­τι­κά αίτια και το περιε­χό­με­νο των διώ­ξε­ων , τα ποιο­τι­κά και ποσο­τι­κά στοι­χεία τους επι­μέ­νο­ντας στον ταξι­κό προ­σα­να­το­λι­σμό των κινή­σε­ων των σοβιε­τι­κών αρχών.

Δεν παρα­λεί­πει να ανα­φερ­θεί στο μεγά­λο πατριω­τι­κό πόλε­μο και στη συμ­με­το­χή ή όχι των Ελλή­νων στον αντι­φα­σι­στι­κό αγώνα.

«Πώς εντά­χθη­καν οι Έλλη­νες της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης στον αγώ­να κατά του φασι­σμού; Όσοι είχαν τη σοβιε­τι­κή υπη­κο­ό­τη­τα πολέ­μη­σαν στο μέτω­πο μέσα από τις γραμ­μές του Κόκ­κι­νου Στρα­τού όπως όλοι οι σοβιε­τι­κοί πολί­τες ανε­ξαρ­τή­τως εθνι­κό­τη­τας. Από τους Έλλη­νες δίχως σοβιε­τι­κή υπηκοότητα 

( δηλα­δή με ελλη­νι­κό, ανα­νε­ω­μέ­νο ή όχι δια­βα­τή­ριο) , ένας αριθ­μός κατα­τά­χτη­κε εθε­λο­ντι­κά, ένας άλλος εντά­χτη­κε στο παρ­τι­ζά­νι­κο κίνη­μα, μια σημα­ντι­κή μερί­δα ρίχτη­κε στη μάχη της παρα­γω­γής και μια άλλη έμει­νε ουσια­στι­κά αμέτοχη…Σημαντική ήταν η συμ­βο­λή των Ελλή­νων κομ­μου­νι­στών – και ιδιαί­τε­ρα των Ελλή­νων νέων κομ­σο­μό­λων – που πολέ­μη­σαν με απα­ρά­μιλ­λο ενθου­σια­σμό και ηρω­ι­σμό στα διά­φο­ρα πεδία του πολέμου…»

Υπήρ­χαν βέβαια και οι εξαι­ρέ­σεις εκεί­νων των Ελλή­νων που ασχο­λή­θη­καν με τη μαύ­ρη αγο­ρά ή συμ­με­τεί­χαν σε φιλο­φα­σι­στι­κές οργα­νώ­σεις πολε­μώ­ντας στο πλευ­ρό των Ναζί ενα­ντί­ον της Σοβιε­τι­κής Ένωσης.

Δύο επί­σης σοβα­ρά θέμα­τα που θίγο­νται και παρα­τί­θε­νται οι λόγοι για τους οποί­ους η σοβιε­τι­κή κυβέρ­νη­ση προ­χώ­ρη­σε στην από­φα­σή τους είναι οι μετε­γκα­τα­στά­σεις ανθρώ­πων από τον τόπο τους σε άλλες περιο­χές της ΕΣΣΔ. Τονί­ζε­ται ο αμυ­ντι­κός χαρα­κτή­ρας των μέτρων και όχι ο κατασταλτικός.

«Υπήρ­ξε «γενο­κτο­νία των Ελλή­νων επί Στά­λιν»; Τα πλη­θυ­σμια­κά δεδο­μέ­να δεν υπο­στη­ρί­ζουν αυτή την άπο­ψη. Πράγ­μα­τι, η αφε­ρεγ­γυό­τη­τα του ιδε­ο­λο­γή­μα­τος περί «μαζι­κών διώ­ξε­ων» και «γενο­κτο­νί­ας» ανα­δει­κνύ­ε­ται και από τη συνε­χό­με­νη αυξη­τι­κή πορεία του συνο­λι­κού αριθ­μού των Ελλή­νων στην ΕΣΣΔ, η οποία σε καμιά απο­λύ­τως περί­ο­δο δεν παρου­σιά­ζει μεί­ω­ση ή στα­σι­μό­τη­τα[…] Η αφε­ρεγ­γυό­τη­τα των ισχυ­ρι­σμών της κυρί­αρ­χης ιστο­ριο­γρα­φί­ας απο­δει­κνύ­ε­ται επι­πλέ­ον από την ίδια την πορεία των Ελλή­νων στην ΕΣΣΔ και την κατα­ξί­ω­σή τους μέσα σε όλα σχε­δόν τα πεδία της ανθρώ­πι­νης δραστηριότητας»

Στην κατα­κλεί­δα του βιβλί­ου ο ιστο­ρι­κός εκθέ­τει τις σκέ­ψεις του και τους προ­βλη­μα­τι­σμούς του σχε­τι­κά με την ανα­θε­ώ­ρη­ση της ιστο­ρί­ας και την προ­σπά­θεια που γίνε­ται να εξι­σω­θεί ο φασι­σμός με το σοσια­λι­σμό,  θεω­ρώ­ντας την ουσια­στι­κό στοι­χείο της αντι­κομ­μου­νι­στι­κής προ­πα­γάν­δας. Στα πλαί­σια αυτά υιο­θε­τεί­ται και η ανά­λο­γη μεθο­δο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση που έχει την τάση να απο­σπά το μερι­κό από το γενι­κό και να το ανα­δει­κνύ­ει σε από­λυ­τη αλή­θεια και προ­τεί­νει μια πιο προ­σε­κτι­κή εξέ­τα­ση των πηγών από τις οποί­ες εκπο­ρεύ­ο­νται τα διά­φο­ρα αντι­κομ­μου­νι­στι­κά ιδεολογήματα.

Αντί επι­λό­γου επι­λέ­γει να μας παρου­σιά­σει τη Ρωσία στις συν­θή­κες παλι­νόρ­θω­σης του καπι­τα­λι­σμού και τη θέση των Ελλή­νων εκεί σήμερα.

Το βιβλίο διαν­θί­ζε­ται από πλή­ρεις αντα­πο­κρί­σεις του Δ. Λιά­σκο­βα για το Ριζο­σπά­στη το 1935, μέσα από τις οποί­ες ο ανα­γνώ­στης θα πλη­ρο­φο­ρη­θεί γεγο­νό­τα  άγνω­στα στην επί­ση­μη ιστο­ρία. Εξ ίσου συναρ­πα­στι­κές και αυθε­ντι­κές οι αντα­πο­κρί­σεις από τη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση του 1920 της αμε­ρι­κα­νί­δας δημο­σιο­γρά­φου Anne – Louise Strong. Πλού­σιο αρχεια­κό υλι­κό  με  παρέν­θε­τες παρου­σιά­σεις σημα­ντι­κών σοβιε­τι­κών και διε­θνών κει­μέ­νων,  μαρ­τυ­ριών και φωτογραφιών.

Ένα  αξιό­λο­γο ιστο­ρι­κό βιβλίο που παρου­σιά­ζει  άγνω­στες πτυ­χές από την ιστο­ρία του Ποντια­κού Ελλη­νι­σμού και των συν­θη­κών οικο­δό­μη­σης του σοσια­λι­σμού στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση αλλά και προ­σφέ­ρε­ται για προ­βλη­μα­τι­σμό και σκέ­ψη σχε­τι­κά με ό,τι μας μετα­δί­δε­ται και μας παρου­σιά­ζε­ται σαν αληθινό .

Μια διεισ­δυ­τι­κή και ανα­λυ­τι­κή εργα­σία που «στο­χεύ­ει σε μια μαρ­ξι­στι­κή και επι­στη­μο­νι­κά τεκ­μη­ριω­μέ­νη προ­σέγ­γι­ση ιστο­ρι­κών γεγο­νό­των και δια­δι­κα­σιών, μακριά τόσο από εξι­δα­νι­κευ­μέ­νες ωραιο­ποι­ή­σεις όσο και από ισο­πε­δω­τι­κούς μηδε­νι­σμούς, η οποία θα συμ­βά­λει …στην περαι­τέ­ρω μελέ­τη και ανά­λυ­σή τους»

Ανα­στά­σης  Ι. Γκί­κας, Οι Έλλη­νες στη δια­δι­κα­σία οικο­δό­μη­σης του σοσια­λι­σμού στην ΕΣΣΔ, Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να 2007

( Οι φωτο­γρα­φί­ες από το βιβλίο)