Για τη στάση της Τουρκίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Επι­μέ­λεια Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας //

Ένα  από τα λιγό­τε­ρα «φωτι­σμέ­να» ζητή­μα­τα της ιστο­ριο­γρα­φί­ας στη χώρα μας σχε­τι­κά με τον Β Παγκό­σμιο Πόλε­μο είναι αυτό της περί­φη­μης στά­ση «ουδε­τε­ρό­τη­τας» της Τουρ­κί­ας. Η στά­ση της τότε άρχου­σας τάξης της Τουρ­κί­ας, παρου­σιά­ζει πολ­λές ομοιό­τη­τες με το σήμερα…

Να τονί­σου­με εισα­γω­γι­κά ορι­σμέ­να βασι­κά ζητήματα:

1.Η Τουρ­κία με το ξέσπα­σμα του Β’ΠΠ υπο­γρά­φει στις 19 Οκτώ­βρη 1939 σύμ­φω­νο συμ­μα­χία με την Αγγλία-Γαλ­λία. Μετά όμως την συν­θη­κο­λό­γη­ση τα Γαλ­λί­ας προ­χω­ρά σε υπο­γρα­φή συμ­φώ­νου μη επί­θε­σης και φιλί­ας με την χιτλε­ρι­κή Γερ­μα­νία στις 18 Ιού­νη 1941.

Και μια λεπτο­μέ­ρεια με «ελλη­νι­κό χρώ­μα»: Όταν στις 6 Απρι­λί­ου 1941 τα χιτλε­ρι­κά στρα­τεύ­μα­τα εισέ­βα­λαν στα Βαλ­κά­νια και η Αγγλία ζήτη­σε από την Αγκυ­ρα να δια­κό­ψει του­λά­χι­στον τις διπλω­μα­τι­κές της σχέ­σεις με τον Αξο­να, ως ένδει­ξη αλλη­λεγ­γύ­ης προς τους Έλλη­νες, ο τούρ­κος υπουρ­γός Εξω­τε­ρι­κών Ρου­στού Σαρά­τσο­γλου όχι μόνο αρνή­θη­κε να προ­σχω­ρή­σει η χώρα του στον πόλε­μο, στο πλευ­ρό των συμ­μά­χων, αλλά απέρ­ρι­ψε ακό­μη και μια απλή συμ­βο­λι­κή διπλω­μα­τι­κή απο­δο­κι­μα­σία της επί­θε­σης κατά της Ελλά­δος. Η τακτι­κή να «παί­ζει σε δύο ταμπλό» είχε να κάνει με την επι­δί­ω­ξη της άρχου­σας τάξης για την εξα­σφά­λι­ση των περισ­σό­τε­ρων ανταλ­λαγ­μά­των. Όπως έγι­νε γνω­στό στις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις και με τις δύο πλευ­ρές οι Τούρ­κοι απαι­τού­σαν όχι μόνο εδά­φη, όπως τη Θρά­κη, την Κρι­μαία, την Υπερ­καυ­κα­σία, αλλά και δικαιώ­μα­τα με το ανα­χρο­νι­στι­κό σύστη­μα των «εντο­λών» στη Συρία, στο Ιράκ, στην Αίγυ­πτο και στην Αλβα­νία. Επί­σης, εξέ­φρα­ζαν την επι­θυ­μία να απο­κτή­σουν ελλη­νο­κα­τοι­κη­μέ­νες περιο­χές, όπως τα ανα­το­λι­κά νησιά του Αιγαί­ου, τα Δωδε­κά­νη­σα, την Κύπρο και επι­πλέ­ον το λιμά­νι της Θεσσαλονίκης.

2. Πλευ­ρές της οικο­νο­μι­κής συνερ­γα­σί­ας της Τουρ­κί­ας με τη χιτλε­ρι­κή Γερ­μα­νία: Την 1η Ιου­νί­ου 1942 υπο­γρά­φε­ται μία ακό­μη εμπο­ρι­κή συμ­φω­νία Βερο­λί­νου — Άγκυ­ρας: η Γερ­μα­νία παρα­λαμ­βά­νει 45.000 τόνους χρω­μί­ου και στέλ­νει σε αντάλ­λαγ­μα οπλι­σμό. Ενώ από το 1943 ως το 1944 θα εξα­χθούν από την Τουρ­κία στη ναζι­στι­κή Γερ­μα­νία άλλοι 90.000 τόνοι χρω­μί­ου. Ο Χίτλερ, , δηλώ­νει στον Μου­σο­λί­νι, στις 29 Απρι­λί­ου 1942 στο Σάλ­τζμπουργκ, ότι η Τουρ­κία πολύ γρή­γο­ρα θα γίνει σύμ­μα­χος και συζη­τεί­ται να της παρα­χω­ρή­σουν τα ελλη­νι­κά νησιά. Ο Αλμπερτ Σπί­ερ, τον Νοέμ­βριο του 1943 ενη­μέ­ρω­νε τον Χίτλερ ότι αν τερ­μα­τι­ζό­ταν η παρο­χή χρω­μί­ου από την Τουρ­κία, ο πόλε­μος θα τελεί­ω­νε σε δέκα μήνες, δηλα­δή τον Οκτώ­βριο του 1944. Σχε­τι­κά δε με τον χρυ­σό, με τον οποίο πλή­ρω­ναν οι Γερ­μα­νοί τους Τούρ­κους για τις υπη­ρε­σί­ες τους, ανα­φέ­ρε­ται ότι τα απο­θέ­μα­τα χρυ­σού της Τουρ­κί­ας από 27 τόνοι που ήταν στην αρχή του πολέ­μου έφτα­σαν στο τέλος του σε περισ­σό­τε­ρους από 216 τόνους.
3. Με τη Γερ­μα­νία «δια­κό­πτει» τις διπλω­μα­τι­κές σχέ­σεις τον Αύγου­στο του 1944 και στις 23 Φλε­βά­ρη του 1945 κηρύτ­τει τον πόλε­μο με τη Γερμανία.
4. Με τις αλλα­γές που έγι­ναν την περί­ο­δο του Β’ΠΠ η ΕΣΣΔ στις 19/3/1945 κατήγ­γει­λε το σοβιε­τι­κό-τουρ­κι­κό σύμ­φω­νο του 1925 επει­δή δεν αντα­πο­κρι­νό­ταν στη νέα κατά­στα­ση και χρεια­ζό­ταν βελτίωση

Ένα ενδιαφέρον άρθρο της εποχής

Σε άρθρο του Σοβιε­τι­κού Δημο­σιο­λό­γου Σ. Μπε­λί­νωφ (ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 16/12/1945) ανα­φέ­ρο­νται τα εξής διαφωτιστικά:

«Η στά­ση της Τουρ­κί­ας στο δεύ­τε­ρο παγκό­σμιο πόλε­μο απα­σχό­λη­σε κατ’ επα­νά­λη­ψη την παγκό­σμια κοι­νή γνώ­μη. Αντί­θε­τα με στον πρώ­το παγκό­σμιο πόλε­μο που η Τουρ­κία ήταν στα φανε­ρά σύμ­μα­χος του γερ­μα­νι­κού ιμπε­ρια­λι­σμού, η τουρ­κι­κή πολι­τι­κή στη διάρ­κεια του πολέ­μου αυτού ήταν από τις πιο αμφί­βο­λες. Πραγ­μα­τι­κά η Τουρ­κία όσο και αν δια­τη­ρού­σε τις συμ­μα­χί­ες σχέ­σεις της με την Αγγλία δεν έπαυε με κάθε τρό­πο να δεί­χνει τη φιλία της στη χιτλε­ρι­κή Γερ­μα­νία. Αφή­νο­ντας κατά μέρος τους άμε­σους υπο­τε­λείς της Γερ­μα­νί­ας, μπο­ρού­με να πού­με για την Τουρ­κία , πως περισ­σό­τε­ρο από κάθε άλλη χώρα υπε­ρέ­βα­λε στην εκτί­μη­ση της των δυνά­με­ων της  φασι­στι­κής Γερ­μα­νί­ας και των δυνα­το­τή­των της για τη νίκη.

Το Φθι­νό­πω­ρο του 1939 η Τουρ­κία δήλω­νε ότι ήθε­λε να μεί­νει έξω απ’ τη δια­μά­χη. Ύστε­ρα ακο­λού­θη­σε μια πολι­τι­κή ουδε­τε­ρό­τη­τας. Η πολι­τι­κή αυτή απ’ τις αρχές κι’ όλας ευνό­η­σε τη Γερ­μα­νία, για­τί η ουδε­τε­ρό­τη­τα της Τουρ­κί­ας την προ­στά­τευε προς τη μεριά των Βαλ­κα­νί­ων.  Στην πρώ­τη φάση του παγκό­σμιου πολέ­μου, όταν ο Χίτλερ  αφού έγι­νε κύριος της δυτι­κής  Ευρώ­πης, δοκί­μα­σε την περι­πέ­τειά  του της Αφρι­κής, η ουδε­τε­ρό­τη­τα της Τουρ­κί­ας ευνο­ού­σε ως ένα ορι­σμέ­νο σημείο, τους συμ­μά­χους εμπο­δί­ζο­ντας τις χιτλε­ρι­κές ορδές να προ­χω­ρή­σουν γρή­γο­ρα προς το κανά­λι του Σου­έζ και την κοι­λά­δα του Νείλου.

Το Ανα­το­λι­κό Μέτωπο

Ύστε­ρα απ’ την επί­θε­ση της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας ενα­ντί­ον της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης το καλο­καί­ρι του 1941 και τη συγκέ­ντρω­ση των περισ­σό­τε­ρων δυνά­με­ων της στο ανα­το­λι­κό μέτω­πο ‚η Ταυ­ρι­κή ουδε­τε­ρό­τη­τα ήταν για τη Γερ­μα­νία ακό­μα πιο πολύ­τι­μη, για­τί προ­στά­τευε τα νοτιο­α­να­το­λι­κά πλευ­ρά της κι’ επέ­τρε­πε στο Χίτλερ να μη σκορ­πί­ζει τις εφε­δρεί­ες του. Το καλο­καί­ρι και το Φθι­νό­πω­ρο του 1942, π.χ οι Γερ­μα­νοί μπο­ρού­σαν χωρίς κανέ­να κίν­δυ­νο  για το απο­γυ­μνω­μέ­νο νότιο μέτω­πο τους, να ρίξουν τερά­στιες δυνά­μεις προς τη διεύ­θυν­ση του Στα­λιν­γκραντ και τα’ αντε­ρεί­σμα­τα του Βόρειου Καύ­κα­σου. Τα Στε­νά ήταν ανοι­κτά μόνο στο στό­λο του Άξο­να. Η Τουρ­κία εξα­σφά­λι­ζε στα Γερ­μα­νι­κά κι Ιτα­λι­κά πολε­μι­κά το ελεύ­θε­ρο πέρα­σμα στη Μαύ­ρη Θάλασ­σα, πράγ­μα που διευ­κό­λυ­νε τους φασί­στες εισβο­λείς στις επι­χει­ρή­σεις τους στη Νότια Ρωσία. Οι Γερ­μα­νοί δεν τσι­γκου­νεύ­ο­νταν στην Άγκυ­ρα τους επαί­νους τους, που έδει­χναν όλη τη σημα­σία που απέ­δι­δαν στις καλές υπη­ρε­σί­ες των Τούρκων.

Όσο χει­ρο­τέ­ρευε η στρα­τιω­τι­κή και πολι­τι­κή κατά­στα­ση της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας από τις απο­φα­σι­στι­κές νίκες των σοβιε­τι­κών όπλων και τις επι­τυ­χί­ες των συμ­μά­χων μας, μεγά­λω­νε για τους Γερ­μα­νούς η σημα­σία της Τουρ­κι­κής ουδε­τε­ρό­τη­τας. Είναι φανε­ρό ότι ακό­μα και στα τέλη του 1943 η είσο­δος της Τουρ­κί­ας στον πόλε­μο, μπο­ρού­σε  να επι­σπεύ­σει τη στρα­τιω­τι­κή κατάρ­ρευ­ση της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας. Η Τουρ­κία όμως ακό­μη και ύστε­ρα από τη διά­σκε­ψη της Τεχε­ρά­νης, προ­σπα­θού­σε με διά­φο­ρα προ­σχή­μα­τα ν’αναβάλει την εγκα­τά­λει­ψη της πολι­τι­κής της ουδε­τε­ρό­τη­τας χωρίς να λαβαί­νει υπό­ψη της την συν­θή­κη της συμ­μα­χί­ας με την Αγγλία. Ο Ουιν­στων­Τσώρ­τσιλ δήλω­νε πέρ­συ το Μάρ­τη με πικρία στην αγγλ­κή Βου­λή: «Ελπί­ζα­με το Φλε­βά­ρη και το Μάρ­τη  ότι θα βλέ­πα­με την Τουρ­κία να μπαί­νει τολ­μη­ρά στον πόλε­μο ή του­λά­χι­στο να βάζει  στη διά­θε­σή μας τις ανα­γκαί­ες για  τις ενα­έ­ριες επι­χει­ρή­σεις μας βάσεις. Η ελπί­δα αυτή δια­ψεύ­σθη­κε». Η Τουρ­κία όμως όχι μόνο αρνιό­ταν να συμ­βά­λει στη νίκη των συμ­μά­χων, αλλά εξα­κο­λου­θού­σε να παρέ­χει αξιο­ση­μεί­ω­τη βοή­θεια στους Γερμανούς.

Βοη­θός της Γερμανίας

Όπως η Ισπα­νία, η Ελβε­τία κι η Σου­η­δία, η Τουρ­κία ήταν για τη γερ­μα­νι­κή πολε­μι­κή βιο­μη­χα­νία  ένας απ’ τους κυριό­τε­ρους προ­μη­θευ­τές των πρώ­των εκεί­νων υλών απ’ τις οποί­ες η Γερ­μα­νία είχε τη μεγα­λύ­τε­ρη έλλει­ψη.   Όπως έγρα­φε μια καλά  πλη­ρο­φο­ρη­μέ­νη επι­θε­ώ­ρη­ση ο «Οικο­νο­μο­λό­γος της Ανα­το­λής» (10 Γενά­ρη του 1944) το 90% των τουρ­κι­κών εξα­γω­γών πήγαι­ναν  στη Γερ­μα­νία.  Η κοι­νή γνώ­μη στις συμ­μα­χι­κές χώρες ήταν φυσι­κό ν’ αγα­να­κτεί βλέ­πο­ντας την Τουρ­κία να προ­μη­θεύ­ει στη Γερ­μα­νία χρώ­μιο. Οι αγγλι­κές κι’ οι  αμε­ρι­κά­νι­κες εφη­με­ρί­δες επα­νει­λημ­μέ­να παρα­τη­ρού­σαν ότι χωρίς τις προ­μή­θειες του τουρ­κι­κού χρω­μί­ου ένα μεγά­λο μέρος των εργο­στα­σί­ων που έβγα­ζαν λεπτά  ατσά­λια θα παρέ­λυαν στη Γερ­μα­νία. Η οικο­νο­μι­κή βοή­θεια της Τουρ­κί­ας και των άλλων «ουδέτερων»επέτρεψε στους χιτλε­ρι­κούς να παρα­τεί­νουν την αντί­στα­ση τους στους συμμάχους.

Ο τουρ­κι­κός τύπος ως την τελευ­ταία στιγ­μή συμ­φω­νού­σε με τη βοή­θεια που δινό­ταν στη Γερ­μα­νία και με  τη φιλία με τους Γερ­μα­νούς: «Σόλο αυτό το πόλε­μο δεί­ξα­με τη φιλία μας στους Γερ­μα­νούς και το κάνα­με τη στιγ­μή που είχαν τη μεγα­λύ­τε­ρη ανά­γκη», έγρα­ψε η «Ανατολή»στις 7 του Μάη του 1944. «Παρα­μέ­νου­με φίλοι της Γερ­μα­νί­ας ως το τέλος» έγρα­ψε με παρ­ρη­σία η «Σον Πόστα»στις 22 του Απρί­λη του 1944.

Αντί­θε­τα, αδιά­κο­πα εκδη­λω­νό­ταν η μη φιλι­κή στά­ση της Τουρ­κί­ας απέ­να­ντι στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Περιο­ρι­ζό­μα­στε να θυμί­σου­με τη δίκη των σοβιε­τι­κών πολι­τών Παυ­λώφ και Κορ­φί­λωφ που ήταν εντε­λώς αθώ­οι. Τη δίκη αυτή οι τουρ­κι­κές αρχές τη σκη­νο­θέ­τη­σαν σύμ­φω­να με τις δια­τα­γές του χιτλε­ρι­κού πρε­σβευ­τή. Αρκεί ακό­μα να θυμί­σου­με τις επι­δρο­μές ενα­ντί­ον σοβιε­τι­κών εδα­φών γερ­μα­νι­κών αερο­πλά­νων που προ­ερ­χό­ταν από την Τουρ­κία, τις από­πει­ρες χιτλε­ρι­κών κατα­σκό­πων να μπουν στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση απ’ την Τουρ­κία κτλ. Ένας Άγγλος γυρί­ζο­ντας απ’ την Άγκυ­ρα στο1943 δια­τύ­πω­νε ως εξής στην «Αζια­τικ Ρηβιου» ως εξής τις εντυ­πώ­σεις του σχε­τι­κά με τη στά­ση της Τουρ­κί­ας απέ­να­ντι στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση: «Αν οι Τούρ­κοι είναι δυσα­ρε­στη­μέ­νοι αυτό οφεί­λε­ται όχι στο ότι η Ρωσία πολε­μά αλλά στο ότι παρ’ όλες τις απώ­λειες αντι­προ­σω­πεύ­ει πάντα μια τερά­στια δύναμη».

Με το αζημίωτο

Ακό­μα  και το καλο­καί­ρι του 1944 η Τουρ­κία συμ­μορ­φω­νό­ταν με τις  κατευ­θύν­σεις που έδι­νε ο φον Πάπεν με την ίδια ακρί­βεια που το έκα­νε στα 1942 τη στιγ­μή δηλα­δή που ο  Χίτλερ ήταν κύριος της Ευρώ­πης. (σημεί­ω­ση δική μας: Την άνοι­ξη και το καλο­καί­ρι του 1942 η τουρ­κι­κή κυβέρ­νη­ση, συμ­φω­νεί με την πρό­τα­ση του Φον Πάπεν να συγκε­ντρώ­σει τουρ­κι­κά στρα­τεύ­μα­τα στα νότια σύνο­ρα της Ρωσί­ας. «Καμία πίε­ση από την πλευ­ρά των Αγγλο­α­με­ρι­κα­νών δεν θα είναι σε θέση να υπο­κι­νή­σει την Τουρ­κία να κάνει ακό­μη και το πιο ασή­μα­ντο βήμα προς ζημία των γερ­μα­νι­κών συμ­φε­ρό­ντων» δια­βε­βαιώ­νει επί­ση­μα ο πρό­ε­δρος Ινο­νού τον φον Πάπεν.)

Μια σημα­ντι­κή μερί­δα του τουρ­κι­κού τύπου που όπως είναι γνω­στό εξαρ­τά­ται ολό­τε­λα απ’ τους επί­ση­μους κύκλους είχε πάρει από τις πρώ­τες μέρες του πολέ­μου στά­ση εχθρι­κή απέ­να­ντι στη Σοβιε­τι­κή Ένωση. 

Οι μεγά­λες νίκες του Κόκ­κι­νου Στρα­τού το καλο­καί­ρι του 1944,κι’ η δημιουρ­γία του δεύ­τε­ρου μετώ­που στην Ευρώ­πη απ’ τους συμ­μά­χους δε μπο­ρού­σαν παρά να συνε­φέ­ρουν την Τουρ­κία. Ωστό­σο και όταν ακό­μα πεί­στη­κε για το μάταιο των ονεί­ρων που προ­ε­ξο­φλού­σαν τη νίκη της Γερ­μα­νί­ας, η Τουρ­κία διέ­πρα­ξε ένα νέο λάθος, ποντά­ρο­ντας πάνω σε μια διά­σπα­ση του συμ­μα­χι­κού μετώ­που. Αυτά είχαν για απο­τέ­λε­σμα τις από­πει­ρες της Τουρ­κί­ας για την εφαρ­μο­γή μιας πολι­τι­κής που ο Περ­τι­νάξ (σ.σ Ρ. Γάλ­λος δημο­σιο­γρά­φος που μετά τη ήττα της Γαλ­λί­ας δημο­σιο­γρα­φεί στην Αμε­ρι­κή γρά­φο­ντας άρθρα πάνω στα διε­θνή ζητήματα),αν θυμό­μα­στε καλά είχε δια­τυ­πώ­σει έτσι: «Οι Τούρ­κοι πολι­τι­κοί ήλπι­ζαν ότι η Γερ­μα­νία θα επι­ζού­σε του πολέ­μου κι’ ότι η Τουρ­κία θάχε τη δυνα­τό­τη­τα να συμ­με­τά­σχει στο παλιό παι­χνί­δι της Ισορ­ρο­πί­ας των Δυνάμεων»

Η δια­κο­πή των σχέ­σε­ων με τη Γερ­μα­νία-πρά­ξη εντε­λώς τυπι­κή εκ μέρους της Τουρ­κί­ας- άργη­σε τόσο που προ­κά­λε­σε σ’ όλο τον κόσμο ειρω­νι­κά σχό­λια. Και χρειά­στη­καν άλλοι έξη μήνες για ν’ απο­φα­σί­σουν οι Τούρ­κοι να κηρύ­ξουν στη Γερ­μα­νία, έστω και συμ­βο­λι­κά τον πόλε­μο. Το έκα­ναν μόνο όταν οι χιτλε­ρι­κές ορδές εκσφεν­δο­νί­στη­καν απ’ τον Κόκ­κι­νο Στρα­τό σε από­στα­ση λίγων εκα­το­ντά­δων χιλιο­μέ­τρων απ’  τα σύνο­ρα της Τουρ­κί­ας. Κάτω απ’ αυτές τις συν­θή­κες δεν υπάρ­χει αμφι­βο­λία ότι η Τουρ­κία μπο­ρού­σε με το αζη­μεί­ω­το να πάρει θέση ενα­ντί­ον της Γερ­μα­νί­ας. Και τότε πραγ­μα­τι­κά κατό­πιν εορ­τής πήρε εχθρι­κή στά­ση ενα­ντί­ον της Γερμανίας»