Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Δημιουργικότητα και λαϊκή πολιτιστική συνείδηση

 Γρά­φει ο Κώστας Ευαγ­γε­λά­τος* //

Η κατά­στα­ση της παγκο­σμιο­ποί­η­σης επη­ρε­ά­ζει κατα­λυ­τι­κά και μετα­ποι­η­τι­κά βασι­κούς τομείς του Λαϊ­κού πολι­τι­σμού και γενι­κά την πολι­τι­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά ενός τόπου. Στο σύγ­χρο­νο παγκο­σμιο­ποι­η­μέ­νο πεδίο, που κυριαρ­χούν εται­ρι­κά συμπλέγ­μα­τα πολυ­μέ­σων, υπάρ­χει εν εξε­λί­ξει μια ανα­πό­φευ­κτη πάλη και σύγκρου­ση του “τοπι­κού” με το “παγκό­σμιο”.

Αρα­γε ποια η σχέ­ση και ποιος είναι ο κοι­νός τόπος της αισθη­τι­κής δια­δρα­στι­κό­τη­τας και της άκρα­της χρή­σης των τεχνο­λο­γι­κών μεθό­δων επι­κοι­νω­νί­ας, προ­ώ­θη­σης και επι­βο­λής των σύγ­χρο­νων απο­κρυ­σταλ­λώ­σε­ων, με τη “λαϊ­κή” δημιουρ­γι­κό­τη­τα, που πηγά­ζει από τη «λαϊ­κή» argaliosσυνεί­δη­ση και συν­θέ­τει το φάσμα του «λαϊ­κού» πολι­τι­σμού, προσ­δί­δο­ντας  χαρα­κτή­ρα και ιδιαί­τε­ρα χαρα­κτη­ρι­στι­κά στους πολί­τες; Η λαϊ­κή δημιουρ­γι­κό­τη­τα έχο­ντας φορέα της την παρα­δο­σια­κή βιω­μέ­νη γνώ­ση, μπο­λιά­ζε­ται από το “αφε­λές” βλέμ­μα του καλ­λι­τέ­χνη που εκφρά­ζε­ται αυθόρ­μη­τα και ανε­πι­τή­δευ­τα. Ο καλ­λι­τέ­χνης αυτός μέχρι το πρό­σφα­το παρελ­θόν είχε κίνη­τρο και όρα­μα του την έκφρα­ση του κόσμου του, ώστε να προ­ξε­νή­σει με τις δημιουρ­γί­ες του αισθη­τι­κή συγκί­νη­ση στον συνάν­θρω­πο του, ο οποί­ος ανα­γνώ­ρι­ζε σε αυτές τις ρίζες και τα βιώ­μα­τα του. Μία πολύ σύντο­μη αλλά βασι­κή ανα­φο­ρά  στον νεο­ελ­λη­νι­κό «λαϊ­κό» πολι­τι­σμό και την ποι­κι­λο­μορ­φία του είναι δια­φω­τι­στι­κή και ενδει­κτι­κή για τους ιστο­ρι­κούς και κοι­νω­νι­κούς παρά­γο­ντες που δια­μόρ­φω­σαν τη «λαϊ­κή» συνεί­δη­ση στον ελλη­νι­κό χώρο. Ήδη από τον 18ο αιώ­να η άνθι­ση της «λαϊ­κής» τέχνης  είναι εμφα­νής. Η επι­θυ­μη­τή σύν­δε­ση του παρό­ντος με το ένδο­ξο παρελ­θόν  είχε βασι­κή προ­ϋ­πό­θε­ση την καλ­λι­τε­χνι­κή ανά­πτυ­ξη. Η ανά­πτυ­ξη αυτή με την αυθόρ­μη­τη ποι­η­τι­κή διά­θε­ση των δημιουρ­γών φέρ­νει καλ­λι­τε­χνι­κή άνο­δο. Κάτι που βέβαια υπο­στη­ρί­ζε­ται από την οικο­νο­μι­κή και πνευ­μα­τι­κή ανά­πτυ­ξη που επι­κρα­τεί τότε, ιδιαί­τε­ρα στον επτα­νη­σια­κό χώρο, ο οποί­ος αν και κατέ­χε­ται και διοι­κεί­ται από ευρω­παϊ­κές δυνά­μεις και πρό­τυ­πα, ήδη από τον 16ο αιώ­να, είναι δέκτης, φορέ­ας και εκφρα­στής των ιδε­ών του ευρω­παϊ­κού τρό­που ζωής και του δια­φω­τι­σμού. Παράλ­λη­λα όμως ανθεί στο γενι­κό ελλα­δι­κό χώρο και κατε­ξο­χήν στα νησιά μια αξιό­λο­γη παρα­δο­σια­κή τέχνη. Ξυλό­γλυ­πτα εκκλη­σιών, κρή­νες, ακρό­πρω­ρα, κερα­μι­κά, υφα­ντά, κεντή­μα­τα και άλλα δημιουρ­γή­μα­τα πολ­λών ανω­νύ­μων, αλλά και κάποιων επω­νύ­μων. Το 1829 ο Κων/νος Παπα­δη­μη­τρί­ου από τα  Άγρα­φα, με το απλοϊ­κό ύφος του λαϊ­κού τεχνί­τη απα­θα­νά­τι­σε τον αγω­νι­στή της επα­νά­στα­σης Γεώρ­γιο Καραϊ­σκά­κη σε μικρό επι­ζω­γρα­φι­σμέ­νο ξυλό­γλυ­πτο. Σχε­δόν παράλ­λη­λα η ύπαρ­ξη των τηνια­κών μαρ­μα­ρο­γλυ­φεί­ων, που παρή­γα­γαν δια­κο­σμη­μέ­νες ταφό­πλα­κες και αρχι­τε­κτο­νι­κά εξαρ­τή­μα­τα. Η ύπαρ­ξη  στην Αθή­να του εργα­στη­ρί­ου «Ερμο­γλυ­φεί­ον», μέχρι την ίδρυ­ση του Σχο­λεί­ου των Τεχνών  το 1837 εκφρά­ζει σε μεγά­λο βαθ­μό το κύριο μέλη­μα πολ­λών καλ­λι­τε­χνών για ανα­βί­ω­ση και προ­σέγ­γι­ση των λαϊ­κών και κλα­σι­κών προ­τύ­πων με τους τρό­πους βέβαια της σύγ­χρο­νης ζωής. Η λαϊ­κή συνεί­δη­ση δια­πο­τί­ζει την εικα­στι­κή έκφρα­ση και σημα­ντι­κά τόσο τη λαϊ­κή όσο και τη «ναίφ» ζωγρα­φι­κή και λιθο­γρα­φία που παρά­γει θαυ­μά­σια έργα. Αν και σήμε­ρα τα δημιουρ­γή­μα­τα αυτά κατα­τάσ­σο­νται και ανα­λύ­ο­νται στο γενι­κό φαι­νό­με­νο της τέχνης των «περι­θω­ρί­ων» είναι πολύ­τι­μα πρό­τυ­πα ταύ­τι­σης συνεί­δη­σης και έκφρα­σης, βιώ­μα­τος και απει­κό­νι­σης, αυθε­ντι­κό­τη­τας και αγνής αφέ­λειας. Χωρίς βέβαια να λεί­πει σε ποι­κί­λες περι­πτώ­σεις το επί­πλα­στο, το «κιτς» και το «ιμι­τα­σιόν», οι κακές απομιμήσεις.

ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΔΡΑΚΟΥ

ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΔΡΑΚΟΥ

Με αυτή την προ­σέγ­γι­ση ανα­κα­λύ­φθη­καν και εκτι­μή­θη­καν στον 20ο αιώ­να οι μετα­βυ­ζα­ντι­νοί λαϊ­κοί εικο­νο­γρά­φοι και τοι­χο­γρά­φοι, η δια­κο­σμη­τι­κή ζωγρα­φι­κή του 18ου αιώ­να στα Αμπε­λά­κια, στη Βέροια, στη Σιά­τι­στα, στο Πήλιο και αλλού. Κορύ­φω­ση του λαϊ­κό­τρο­που πάζλ οι εικο­νο­γρα­φή­σεις του Πανα­γιώ­τη Ζωγρά­φου και αργό­τε­ρα  τα ελλη­νο­κε­ντρι­κά και χρω­μα­τι­κά αξιό­λο­γα έργα του Θεό­φι­λου. Όμως από τα μέσα του 20ου αιώ­να η αλλο­τρί­ω­ση της υπαί­θρου, η ισο­πέ­δω­ση από τον μοντέρ­νο τρό­πο ζωής ηθών και εθί­μων, η απο­μυ­θο­ποί­η­ση της παρά­δο­σης και η επι­κρά­τη­ση διε­θνώς της σύγ­χρο­νης τέχνης έθε­σε πράγ­μα­τι σε ένα φαι­νο­με­νι­κά ειδυλ­λια­κό περι­θώ­ριο τη  «λαϊ­κή» τέχνη που συνέ­χι­σε να ανα­πα­ρά­γε­ται  από μικρο­α­στούς καλ­λι­τέ­χνες. Ηδη με αυτή την προ­σαρ­μο­γή και τον προ­σα­να­το­λι­σμό πολ­λών στην εμπο­ρι­κή της αξιο­ποί­η­ση έχα­σε σε σημα­ντι­κό βαθ­μό την αυθε­ντι­κό­τη­τα της ακο­λου­θώ­ντας τη στεί­ρα κατεύ­θυν­ση της επα­νά­λη­ψης και όχι της εξε­λι­κτι­κής συνέ­χειας ανα­φο­ρά  στις ιστο­ρι­κές πηγές και την εξέ­λι­ξη της «λαϊ­κής» τέχνης εμπε­δώ­νει την πεποί­θη­ση ότι παρό­λη την παγκο­σμιο­ποι­η­μέ­νη τάση της ζωής και του κόσμου η ανθρώ­πι­νη συνεί­δη­ση έχει τη δυνα­τό­τη­τα και νέων προ­σαρ­μο­γών. Απλά στην επο­χή μας τα προ­σω­πι­κά κίνη­τρα έχουν αντι­κα­τα­στα­θεί από τα κοσμο­πο­λί­τι­κα πεδία εκμε­τάλ­λευ­σης των πάντων. Με αυτά τα δεδο­μέ­να τα πρό­τυ­πα της «λαϊ­κής» συνεί­δη­σης αλλά­ζουν αλλά δεν παύ­ουν και να υφίστανται.

ΠΕΤΡΙΝΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΚΑΚΑΛΗ

ΠΕΤΡΙΝΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΚΑΚΑΛΗ

Ευνό­η­τα η δια­μορ­φω­μέ­νη  συνεί­δη­ση σαν δια­δι­κα­σία σύνα­ψης του παρελ­θό­ντος και του παρό­ντος δημιουρ­γεί μηχα­νι­σμούς αντί­στα­σης ενά­ντια στη λήθη με το να δια­τη­ρεί και να συντη­ρεί ζωντα­νά σύμ­βο­λα, τελε­τουρ­γί­ες, εθι­μι­κές  συμπε­ρι­φο­ρές, δηλα­δή όσα συν­θέ­τουν την παρα­δο­σια­κή ταυ­τό­τη­τα. Η τάση για εξά­λει­ψη όμως αυτής της ταυ­τό­τη­τας ή μάλ­λον ο εκσυγ­χρο­νι­σμέ­νος μετα­σχη­μα­τι­σμός της με την μεγι­στο­ποί­η­ση της επι­και­ρι­κής μνή­μης, που αντι­δια­στέλ­λε­ται με τη συλ­λο­γι­κή μνή­μη, είναι ένα βασι­κό αίτη­μα της παγκο­σμιο­ποι­η­μέ­νης κοι­νω­νί­ας. Σε ποιο βαθ­μό άρα­γε έχει συντε­λε­στεί αυτό το νέο αίτη­μα για τον  μετα­σχη­μα­τι­σμό της υπάρ­χου­σας  «λαϊ­κής» συνεί­δη­σης στην υπερ­κα­τα­να­λω­τι­κή κοι­νω­νία μας; Μήπως η διπο­λι­κή του υπό­στα­ση που στη μια φάση της υπο­στη­ρί­ζει την συντη­ρη­τι­κή αντι­γρα­φή των προ­τύ­πων και στη άλλη την ανα­νέ­ω­ση-αλλα­γή, η οποία εμπε­ριέ­χει και την τάση της πιθα­νής εκμη­δέ­νι­σης, οδη­γή­σει τη «λαϊ­κή» συνεί­δη­ση στην πλή­ρη ελαστικότητα;

 ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΤΖΩΡΤΖΙΝΗ

ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΤΖΩΡΤΖΙΝΗ

Ο «λαϊ­κός» πολι­τι­σμός στην επο­χή μας, σε όλες του τις εκφάν­σεις, (π.χ οική­μα­τα, τοπι­κές φορε­σιές, υφα­ντι­κή, κεντη­τι­κή, αργυ­ρο­χο­ΐα, χρυ­σο­χο­ΐα, μεταλ­λο­τε­χνία, ζωγρα­φι­κή αντι­κει­μέ­νων, λιθο­γλυ­πτι­κή, αγγειο­πλα­στι­κή, νημα­το­βα­φές, εργα­λεία, χορός, τρα­γού­δι, εστί­α­ση, κ.α) τεί­νει να απο­συν­δε­θεί από την υπο­τι­θέ­με­νη φυσιο­λο­γι­κή και αβί­α­στη γένε­ση του στα πλαί­σια των τοπι­κών κυρί­ως κοι­νω­νιών. Σαν αντι­κεί­με­νο γνώ­σης μελε­τά­ται, ταξι­νο­μεί­ται και γίνε­ται “αξιο­θέ­α­το” σε ειδι­κούς χώρους, λαο­γρα­φι­κά μου­σεία, εθνο­λο­γι­κά ινστι­τού­τα και ιδρύ­μα­τα. Ο παρα­δο­σια­κού τύπου “εξω­τι­σμός” του, σε σχέ­ση  με τις νέες αισθη­τι­κές τάσεις και τα ενί­ο­τε εξαμ­βλω­μα­τι­κά πρό­τυ­πα της παγκο­σμιο­ποι­η­μέ­νης αγο­ράς και της δια­δρα­στι­κής εικα­στι­κής και πνευ­μα­τι­κής επι­και­ρό­τη­τας, τον εξο­βε­λί­ζει στις τάξεις της απλοϊ­κής ιδιω­μα­τι­κής έκφρα­σης (μία επι­πλέ­ον αρνη­τι­κή επιρ­ροή της παγκο­σμιο­ποί­η­σης) υπο­βι­βά­ζο­ντας τη σημα­ντι­κό­τη­τα του.

 ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΤΗΣ ΒΟΥΛΑΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΤΗΣ ΒΟΥΛΑΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

Βέβαια δεν τον απο­κλεί­ουν  από το συναλ­λα­κτι­κό παι­γνί­δι, αφού όλα μπο­ρούν να γίνουν είδη προς κατα­νά­λω­ση και να έχουν λόγο ύπαρ­ξης όταν απο­δί­δουν οικο­νο­μι­κά. Εδώ είναι καθο­ρι­στι­κή η θέση της γενι­κής πολι­τι­στι­κής πολι­τι­κής, αλλά και οι θέσεις ομά­δων πίε­σης, καλ­λι­τε­χνών και φορέ­ων όσον αφο­ρά την υπο­στή­ρι­ξη του. Πολ­λοί τομείς της «λαϊ­κής» παρά­δο­σης  και έκφρα­σης μπο­ρούν να κινή­σουν το επι­χει­ρη­μα­τι­κό ενδια­φέ­ρον και με κατάλ­λη­λη και­νο­τό­μα προ­σέγ­γι­ση να φθά­σουν στη δια­δι­κα­σία παρα­γω­γής-πιθα­νόν και μεγά­λης. Ανα­φέ­ρω ενδει­κτι­κά την περιο­χή της κατα­σκευ­ής χρη­στι­κών προ­ϊ­ό­ντων εσω­τε­ρι­κού χώρου, της ένδυ­σης-μόδα, της δια­τρο­φής, του design, της δια­κό­σμη­σης εσω­τε­ρι­κού και εξω­τε­ρι­κού χώρου γενικότερα.

Είναι πολ­λές οι δυνα­τό­τη­τες που έμπρα­κτα δια­φαί­νο­νται σε αυτό το πεδίο με σύγ­χρο­νες δημιουρ­γί­ες που έχουν την έμπνευ­ση τους σε ανα­γνω­ρί­σι­μα παρα­δο­σια­κά καλ­λι­τε­χνι­κά μοτί­βα. Συγκε­κρι­μέ­να με την παρο­χή γενι­κής υπο­δο­μής, ικα­νών τεχνι­κών γνώ­σε­ων, οριο­θέ­τη­ση τρό­πων και μέσων, βάσεις ψηφια­κών δεδο­μέ­νων με υπο­δείγ­μα­τα και ιστο­ρι­κές πηγές, αλλά το κυριό­τε­ρο υπό­δει­ξη τοπι­κού χώρου-τόπου-περι­φέ­ρειας, με την ευρύ­τε­ρη έννοια του όρου, που οι συμ­με­τέ­χο­ντες θα μελε­τή­σουν και θα αντλή­σουν τα «λαϊ­κά» μοτί­βα της έμπνευ­σης τους. Με τον τρό­πο αυτό  ενθαρ­ρύ­νο­νται  επι­χει­ρή­σεις του ανά­λο­γου κλά­δου να επεν­δύ­σουν στο σχε­δια­σμό του εγχει­ρή­μα­τος που μπο­ρεί να είναι δια­κρα­τι­κής εμβέ­λειας και  που είναι ένα δυνα­τό στρα­τη­γι­κό μέσο αντα­γω­νι­στι­κό­τη­τας με την παρα­γω­γή νέων προ­ϊ­ό­ντων. Η εφι­κτή επι­τυ­χία και η ζήτη­ση των προ­ϊ­ό­ντων στην αγο­ρά θα απο­δεί­κνυε μια θετι­κή παρά­με­τρο της παγκο­σμιο­ποί­η­σης, αφού πυρο­δο­τεί δημιουρ­γι­κές ανα­μορ­φώ­σεις της πολι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς και ιδιαί­τε­ρα της «λαϊ­κής» τέχνης.

 ΕΡΓΟ ΣΕ ΠΩΡΟΛΙΘΟ ΤΟΥ ΛΑΙΚΟΥ ΓΛΥΠΤΗ ΘΩΜΑ ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ

ΕΡΓΟ ΣΕ ΠΩΡΟΛΙΘΟ ΤΟΥ ΛΑΙΚΟΥ ΓΛΥΠΤΗ ΘΩΜΑ ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ

Δια­πι­στώ­νε­ται συμπε­ρα­σμα­τι­κά ότι η πολι­τι­στι­κή ανά­πτυ­ξη στα όρια του παγκό­σμιου” χωριού” συντε­λεί­ται με κοι­νούς παρο­νο­μα­στές και κώδι­κες. Βασί­ζε­ται στη χρή­ση μοντέλων/προτύπων που έχουν δομη­θεί από τα media της παγκο­σμιο­ποι­η­μέ­νης κοι­νω­νί­ας προς ευρεία κατα­νά­λω­ση. Οι βιω­μα­τι­κές έννοιες του έθνους, της μητρι­κής γλώσ­σας και των συνα­φών δια­λέ­κτων, της τοπι­κής-παρα­δο­σια­κής αισθη­τι­κής σαν έκφρα­σης των βαθύ­τε­ρων βιω­μά­των και της «λαϊ­κής» συνεί­δη­σης, της συστη­μα­τι­κής σκέ­ψης, της επι­λεγ­μέ­νης γνώ­σης και άλλες συνα­φείς δια­δι­κα­σί­ες που συν­θέ­τουν την πνευ­μα­τι­κή καλ­λιέρ­γεια έχουν παρα­χω­ρή­σει την πρω­το­κα­θε­δρία σε μια κοι­νή  και χωρίς στε­γα­νά επι­κοι­νω­νια­κή πρό­σλη­ψη πλη­ρο­φο­ριών. Η πρό­σλη­ψη αυτή εξυ­πη­ρε­τεί την « αγορά»-παγκόσμια βιο­μη­χα­νία, δια­δί­κτυο, κ.α.

Έτσι η δια­μόρ­φω­ση της ατο­μι­κής αλλά και της συλ­λο­γι­κής συμπε­ρι­φο­ράς καθί­στα­ται εύπλα­στη από τα εται­ρι­κά συμπλέγ­μα­τα των πολυ­μέ­σων και των οικο­νο­μι­κο­πο­λι­τι­κών τους τάσε­ων. Σε αυτόν τον κίν­δυ­νο που ελλο­χεύ­ει και επαυ­ξά­νε­ται από την παγκό­σμια οικο­νο­μι­κή κρί­ση και τα απει­λη­τι­κά συγκοι­νω­νού­ντα δοχεία των αδιε­ξό­δων της, η εξα­το­μι­κευ­μέ­νη αλλά κύρια η συλ­λο­γι­κή ανθρώ­πι­νη αντί­δρα­ση θα δώσει τις δύσκο­λες επιλύσεις.

Ίσως τα τερά­στια graffiti που καλύ­πτουν τοί­χους και οχή­μα­τα στις πρω­τεύ­ου­σες του κοσμο­πο­λι­τι­σμού εκφρά­ζο­ντας με κοι­νή γλώσ­σα μηνύ­μα­τα, εικό­νες, ιδέ­ες, κρί­σεις, φαντά­σμα­τα και εφιάλ­τες του σύγ­χρο­νου ανθρώ­που πηγά­ζουν σε μεγά­λο βαθ­μό από μια γονι­δια­κού τύπου καλ­λι­τε­χνι­κή «λαϊ­κή» συνεί­δη­ση, που θέλει επί­μο­να χωρίς την “απα­ραί­τη­τη” συστη­μι­κή εξάρ­τη­ση από την παγκο­σμιο­ποι­η­μέ­νη αγο­ρά, να τονί­σει παντού την παρου­σία και τη δύνα­μη της.

* Εικα­στι­κός, λογο­τέ­χνης, θεω­ρη­τι­κός της τέχνης.

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο