Η σημασία της αντιφασιστικής νίκης και ο πόλεμος της μνήμης

Η ανάρ­τη­ση απο­τε­λεί μέρος του αφιε­ρώ­μα­τός μας στην Αντι­φα­σι­στι­κή Νίκη των Λαών

Γρά­φει ο Περι­κλής Παυ­λί­δης* //

Η συμ­βο­λή της ΕΣΣΔ στη συντρι­βή του φασισμού

Η αντι­φα­σι­στι­κή νίκη των λαών στον Β΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο απο­τε­λεί κομ­βι­κό σημείο της παγκό­σμιας ιστο­ρί­ας. Η ανθρω­πό­τη­τα βίω­σε την πλέ­ον θανά­σι­μη δοκι­μα­σία. Οι χώρες της αντι­φα­σι­στι­κής συμ­μα­χί­ας, οι αντι­φα­σί­στες της Ευρώ­πης και του κόσμου έδω­σαν πλη­θώ­ρα θυμά­των στον αγώ­να για την ανα­χαί­τι­ση των φασι­στι­κών ορδών.

Ωστό­σο, το μεγα­λύ­τε­ρο βάρος της αντι­με­τώ­πι­σης των δυνά­με­ων του Άξο­να το σήκω­σε αναμ­φί­βο­λα η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Σε εξό­χως δρα­μα­τι­κές, κολοσ­σιαί­ων δια­στά­σε­ων μάχες έσπα­σε τη σπον­δυ­λι­κή στή­λη του φασι­στι­κού θηρί­ου και άνοι­ξε το δρό­μο προς την τελι­κή νίκη. Χωρίς τον ηρω­ι­σμό και τις θυσί­ες των σοβιε­τι­κών μαχη­τών και πολι­τών ο Β΄ Παγκό­σμιος Πόλε­μος θα μπο­ρού­σε να έχει εξαι­ρε­τι­κά ζοφε­ρή για την ανθρω­πό­τη­τα κατά­λη­ξη. Η νίκη της ΕΣΣΔ έσω­σε τον πολι­τι­σμό από την πιο βάρ­βα­ρη κι εγκλη­μα­τι­κή δύνα­μη που γέν­νη­σε η κεφα­λαιο­κρα­τι­κή κοι­νω­νία, τον ναζισμό-φασισμό.

Η χιτλε­ρι­κή Γερ­μα­νία επι­τέ­θη­κε στην ΕΣΣΔ δια­θέ­το­ντας ποσο­τι­κή και ποιο­τι­κή υπε­ρο­χή (όσον αφο­ρά το εμπει­ρο­πό­λε­μο των στρα­τευ­μά­των και την ποιό­τη­τα ορι­σμέ­νων οπλι­κών συστη­μά­των) και ελπί­ζο­ντας σε μια γρή­γο­ρη προ­έ­λα­ση στο έδα­φος του αντι­πά­λου. Ήδη όμως από τις πρώ­τες μάχες κατέ­στη εμφα­νής η ακλό­νη­τη απο­φα­σι­στι­κό­τη­τα των σοβιε­τι­κών ανθρώ­πων να πολε­μή­σουν τον εισβο­λέα. Παρά τις τερά­στιες απώ­λειες που υπέ­στη τους πρώ­τους μήνες, ο Κόκ­κι­νος Στρα­τός κατά­φε­ρε να ακυ­ρώ­σει το γερ­μα­νι­κό «Blitzkrieg». Η ήττα της Βέρ­μαχτ στη μάχη της Μόσχας το χει­μώ­να του 1941–1942 θα απο­δεί­ξει το ανέ­φι­κτο των σχε­δί­ων της γερ­μα­νι­κής ηγε­σί­ας για μια εύκο­λη νίκη επί της ΕΣΣΔ. Στις μάχες που θα ακο­λου­θή­σουν, και κυρί­ως σε αυτές του Στά­λιν­γκραντ και του Κουρσκ, ο γερ­μα­νι­κός στρα­τός και οι συμ­μα­χι­κές του δυνά­μεις θα χάσουν ορι­στι­κά την επι­θε­τι­κή πρω­το­βου­λία, για να περά­σουν σε διαρ­κή υπο­χώ­ρη­ση μέχρι την τελι­κή μάχη του Βερολίνου.

Η νίκη επί της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας και των λοι­πών φασι­στι­κών κρα­τών εκρί­θη, κατά το πλεί­στον, στο Ανα­το­λι­κό μέτω­πο. Εκεί οι γερ­μα­νι­κές ένο­πλες δυνά­μεις, μαζί με χιλιά­δες εθε­λο­ντές από άλλες χώρες (συμπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων και πρώ­ην σοβιε­τι­κών στρα­τιω­τών – αιχ­μα­λώ­των πολέ­μου ή λιπο­τα­κτών) που υπη­ρέ­τη­σαν στα Waffen SS ή σε άλλους σχη­μα­τι­σμούς, έχα­σαν 7.181..000 ανδρών (νεκροί, αγνο­ού­με­νοι, αιχ­μά­λω­τοι), ενώ οι σύμ­μα­χες χώρες που πολέ­μη­σαν ενα­ντί­ον της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης (Φιλαν­δία, Ουγ­γα­ρία, Ρου­μα­νία, Ιτα­λία, Σλο­βα­κία) απώ­λε­σαν 1.468.000.(1) Η Γερ­μα­νία έχα­σε στο Ανα­το­λι­κό μέτω­πο περί­που το 72% των συνο­λι­κών απω­λειών της σε έμψυ­χο δυνα­μι­κό και περί­που το 74–75% των συνο­λι­κών απω­λειών σε οπλι­κά συστήματα.(2)

Τερά­στιο ήταν το τίμη­μα της νίκης για την ΕΣΣΔ. Οι μη ανα­κτή­σι­μες απώ­λειες του Κόκ­κι­νου Στρα­τού σε όλα τα μέτω­πα του πολέ­μου (συμπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νου και αυτού της Άπω Ανα­το­λής το 1945) ανέρ­χο­νται σε 8.668.400 ανδρών.(3) Για σύγκρι­ση, οι απώ­λειες των ΗΠΑ σε όλα τα μέτω­πα του Β΄ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου ανέρ­χο­νται σε 405.000 και του Ηνω­μέ­νου Βασι­λεί­ου σε 383.000. Στα γερ­μα­νι­κά στρα­τό­πε­δα αιχ­μα­λώ­των πολέ­μου από τα 4.559.000 των σοβιε­τι­κών αιχ­μα­λώ­των πέθα­ναν ή εκτε­λέ­στη­καν περί­που 3.300.000, δηλα­δή το 58%, ενώ από τις 235.000 βρε­τα­νών και αμε­ρι­κα­νών αιχ­μα­λώ­των πέθα­ναν 8.300, δηλα­δή το 3,5%.(4)

Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση έχα­σε εξαι­ρε­τι­κά μεγά­λο αριθ­μό αμά­χων, ως συνέ­πεια της πολι­τι­κής των κατα­κτη­τών, η οποία είχε χαρα­κτή­ρα γενο­κτο­νί­ας. Περί­που 4.100.000 σοβιε­τι­κών πολι­τών πέθα­ναν από την πεί­να και τις αρρώ­στιες, 7.400.000 εξο­ντώ­θη­καν σκό­πι­μα στα κατε­χό­με­να εδά­φη, 2.164.000 πέθα­ναν από τις σκλη­ρές συν­θή­κες δου­λειάς και δια­βί­ω­σης στη Γερ­μα­νία, όπου μετα­φέρ­θη­καν (περί­που 5.270.000) για κατα­να­γκα­στι­κή εργασία.(5) Οι συνο­λι­κές απώ­λειες (στρα­τιώ­τες και άμα­χοι) της ΕΣΣΔ στον Β΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο ανέρ­χο­νται σε 26.600.000.

Η νίκη της ΕΣΣΔ στον Β΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο οφεί­λε­ται σε σημα­ντι­κό βαθ­μό στο ισχυ­ρό βιο­μη­χα­νι­κό δυνα­μι­κό που με μεγά­λους κόπους και θυσί­ες είχε προ­λά­βει να ανα­πτύ­ξει. Οι σοβιε­τι­κοί πολί­τες, κλη­ρο­νό­μοι της φοβε­ρής καθυ­στέ­ρη­σης του τσα­ρι­κού καθε­στώ­τος, στο πλαί­σιο των σοσια­λι­στι­κών σχέ­σε­ων ιδιο­κτη­σί­ας και της σχε­διο­ποι­η­μέ­νης οργά­νω­σης της οικο­νο­μί­ας είχαν επι­τύ­χει σε δύο μόλις δεκα­ε­τί­ες ένα τερά­στιο κοι­νω­νι­κό, τεχνο­λο­γι­κό και πολι­τι­σμι­κό άλμα. Αυτό ακρι­βώς το άλμα τους επέ­τρε­ψε να συντρί­ψουν την ισχυ­ρό­τε­ρη πολε­μι­κή μηχα­νή της Ευρώ­πης, την οποία συντη­ρού­σαν και υπο­στή­ρι­ζαν με έμψυ­χο δυνα­μι­κό, τεχνι­κά μέσα, πρώ­τες ύλες και τρό­φι­μα, σχε­δόν όλες οι χώρες της ηπεί­ρου (οι δορυ­φό­ροι της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας, οι ουδέ­τε­ρες — φιλι­κά δια­κεί­με­νες προς αυτή χώρες και βεβαί­ως οι κατεχόμενες).

Η νίκη της ΕΣΣΔ επί της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας και των ευρω­παί­ων συμ­μά­χων της (καθώς και η απο­φα­σι­στι­κή συμ­βο­λή της στην ήττα της Ιαπω­νί­ας, με τη συντρι­βή από τις σοβιε­τι­κές δυνά­μεις της Στρα­τιάς του Κβα­ντούνγκ) δικαί­ω­σε τη στρα­τη­γι­κή επι­λο­γή της σοβιε­τι­κής ηγε­σί­ας στα τέλη της δεκα­ε­τί­ας του 1920 να επι­διώ­ξει τη γρή­γο­ρη εκβιο­μη­χά­νι­ση της χώρας, σε συνάρ­τη­ση με τη γενι­κευ­μέ­νη κολε­κτι­βο­ποί­η­ση της αγρο­τι­κής οικο­νο­μί­ας. Η εν λόγω επι­λο­γή απαί­τη­σε σκλη­ρά διοι­κη­τι­κά μέτρα, τερά­στια έντα­ση της εργα­σια­κής προ­σπά­θειας εκα­τομ­μυ­ρί­ων ανθρώ­πων, μεγά­λη και επώ­δυ­νη οικο­νο­μία πόρων για επεν­δύ­σεις κατά απο­κλει­στι­κή προ­τε­ραιό­τη­τα στη βαριά βιο­μη­χα­νία. Η συνο­λι­κή πορεία της χώρας σε ένα πρω­τό­γνω­ρο για την ανθρω­πό­τη­τα δρό­μο σοσια­λι­στι­κών μετα­σχη­μα­τι­σμών (συνα­πτό­με­νο, ανα­πό­φευ­κτα, με παρα­τε­τα­μέ­νες βίαιες συγκρού­σεις, απρό­βλε­πτες κατα­στά­σεις και κιν­δύ­νους) κατέ­στη­σε εφι­κτή μια τόσο σημα­ντι­κή ανά­πτυ­ξη του επι­στη­μο­νι­κού, τεχνο­λο­γι­κού, παρα­γω­γι­κού αλλά και στρα­τιω­τι­κού της δυνα­μι­κού, ώστε να μπο­ρέ­σει να επι­βιώ­σει και να βγει νική­τρια στον μεγα­λύ­τε­ρο και φονι­κό­τε­ρο των πολέμων.

Πόλε­μος πατριω­τι­κός και συνά­μα ταξικός

Ο πόλε­μος της ΕΣΣΔ ενα­ντί­ον του φασι­σμού είχε παλ­λαϊ­κό-πατριω­τι­κό χαρα­κτή­ρα. Τα σοσια­λι­στι­κά προ­τάγ­μα­τα σχε­δόν απου­σί­α­ζαν από τους λόγους των σοβιε­τι­κών ηγε­τών, καθώς και από τη σοβιε­τι­κή πολε­μι­κή προ­πα­γάν­δα και τέχνη. Η πατρί­δα όμως που υπε­ρα­σπί­ζο­νταν οι πολί­τες αυτού του εξαι­ρε­τι­κά πολυ­ε­θνι­κού κρά­τους είχε τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά των κοι­νω­νι­κών αλλα­γών που συντε­λέ­στη­καν μετά την Οκτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση. Για πάρα πολ­λούς ήταν η σοβιε­τι­κή πατρί­δα, χωρίς αυτό να σημαί­νει ότι δε δια­τη­ρού­νταν στην κοι­νω­νι­κή συνεί­δη­ση και στοι­χεία ενός παλαιό­τε­ρου ρωσι­κού πατριω­τι­σμού, ο οποί­ος εξέ­φρα­ζε δια­μορ­φω­μέ­νες προ πολ­λού παρα­δό­σεις γλωσ­σι­κής και πολι­τι­σμι­κής ενό­τη­τας των λαών που δια­βιού­σαν στο συγκε­κρι­μέ­νο γεω­πο­λι­τι­κό χώρο.

Είναι γεγο­νός ότι η Γερ­μα­νία αξιο­ποί­η­σε εκτε­νώς εθνι­κι­στι­κές και αντι­κομ­μου­νι­στι­κές δυνά­μεις μετα­ξύ των σοβιε­τι­κών πολι­τών (αιχ­μα­λώ­των πολέ­μου και κατοί­κων των κατε­χό­με­νων εδα­φών), οι οποί­ες είδαν στην εισβο­λή του εχθρού την ευκαι­ρία και το έρει­σμα για την ανα­τρο­πή της σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας και την εξά­λει­ψη των κοι­νω­νι­κών σχέ­σε­ων που αυτή υπε­ρα­σπι­ζό­ταν. Ωστό­σο, με εξαί­ρε­ση ορι­σμέ­νες περιο­χές (Δυτι­κή Ουκρα­νία, Σοβιε­τι­κές Δημο­κρα­τί­ες της Βαλ­τι­κής, Βόρειος Καύ­κα­σος), οι εγχώ­ριες δυνά­μεις που πολέ­μη­σαν στο πλευ­ρό του κατα­κτη­τή είχαν μικρή έως ασή­μα­ντη απή­χη­ση στους λαούς της ΕΣΣΔ. Αντι­θέ­τως, ένα πολυ­πλη­θές και ηρω­ι­κό σοβιε­τι­κό αντάρ­τι­κο κίνη­μα ανα­πτύ­χθη­κε σε όλα τα κατε­χό­με­να εδά­φη, κατα­φέρ­νο­ντας ισχυ­ρά πλήγ­μα­τα στο δίκτυο μετα­φο­ρών, στις μονά­δες επι­με­λη­τεί­ας και στις αρχές κατο­χής του εχθρού.

Αναμ­φι­βό­λως, η νίκη της ΕΣΣΔ στον πόλε­μο κατέ­στη εφι­κτή χάρη στη συνο­χή της σοβιε­τι­κής κοι­νω­νί­ας και στην εμπι­στο­σύ­νη της πλειο­ψη­φί­ας του λαού προς το σοβιε­τι­κό καθε­στώς και την ηγε­σία του, αλλά και χάρη στην τερά­στια απο­φα­σι­στι­κό­τη­τα και αγω­νι­στι­κό­τη­τα των σοβιε­τι­κών ανθρώ­πων, στα πεδία των μαχών και στα μετόπισθεν.

Βεβαί­ως, η συμ­με­το­χή της ΕΣΣΔ στον πόλε­μο, εκτός από πατριω­τι­κά, είχε και κρί­σι­μα ταξι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά. Επρό­κει­το για τη σύγκρου­ση δύο θανά­σι­μα εχθρι­κών κοι­νω­νι­κών συστη­μά­των και ταξι­κών στρα­το­πέ­δων, του νεα­ρού σοσια­λι­στι­κού κρά­τους και των προ­σα­να­το­λι­σμέ­νων σε αυτό διε­θνών κομ­μου­νι­στι­κών δυνά­με­ων με το πλέ­ον επι­θε­τι­κό αντι­κομ­μου­νι­στι­κό, σοβι­νι­στι­κό καθε­στώς της καπι­τα­λι­στι­κής Ευρώπης.

Η εκστρα­τεία ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ υπη­ρε­τού­σε πρω­τί­στως τα στρα­τη­γι­κά συμ­φέ­ρο­ντα του γερ­μα­νι­κού κεφα­λαί­ου. Συνά­μα, εξέ­φρα­ζε την επι­δί­ω­ξη των κυρί­αρ­χων αστι­κών τάξε­ων της Ευρώ­πης να εξα­λεί­ψουν δια μιας σε ολό­κλη­ρη την ήπει­ρο τον «κίν­δυ­νο του μπολ­σε­βι­κι­σμού». Εν γένει, η άνο­δος του φασι­σμού στην εξου­σία σε σει­ρά χωρών ήταν η απά­ντη­ση μέρους των αστι­κών τάξε­ων της Ευρώ­πης στην Οκτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση και στην ανα­τρε­πτι­κή δυνα­μι­κή που αυτή δημιούργησε.

Η εκστρα­τεία ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ απο­τε­λού­σε δια­κη­ρυγ­μέ­νη σταυ­ρο­φο­ρία ενα­ντί­ον του κομ­μου­νι­σμού, την οποία σχε­δί­α­σε και επι­χεί­ρη­σε η Γερ­μα­νία, προ­σπα­θώ­ντας συνά­μα να τεθεί επι­κε­φα­λής του συνό­λου των αντι­κομ­μου­νι­στι­κών αστι­κών δυνά­με­ων της ηπεί­ρου. Όχι τυχαία, λοι­πόν, εκτός από τα ευρω­παϊ­κά κρά­τη που ανοι­κτά συμ­μά­χη­σαν με τον Χίτλερ, στις χώρες που κατα­κτή­θη­καν αλλά και στις λίγες που έμει­ναν ουδέ­τε­ρες οι αστι­κές ελίτ, με μικρές εξαι­ρέ­σεις, αντι­με­τώ­πι­σαν θετι­κά τη νέα τάξη πραγ­μά­των που δημιουρ­γού­σαν στην ήπει­ρο τα φασι­στι­κά στρατεύματα.

Η νίκη της ΕΣΣΔ ήταν, εν τέλει, νίκη των εξε­γερ­μέ­νων το 1917 προ­λε­τα­ρια­κών πλη­θυ­σμών της εξα­θλιω­μέ­νης — υπα­νά­πτυ­κτης Ρωσί­ας, αυτών που ο Χίτλερ και η γερ­μα­νι­κή ελίτ (και μαζί μ’ αυτούς αρκε­τοί εκπρό­σω­ποι των κυρί­αρ­χων τάξε­ων της καπι­τα­λι­στι­κής Ευρώ­πης) θεω­ρού­σαν υπαν­θρώ­πους. Ήταν η επί­δει­ξη των τεχνο­λο­γι­κών, παρα­γω­γι­κών, οργα­νω­τι­κών και διοι­κη­τι­κών δυνα­το­τή­των του πρώ­του σοσια­λι­στι­κού καθεστώτος.

Επί­σης, ήταν μια νίκη κοσμοϊ­στο­ρι­κής σημα­σί­ας, δεδο­μέ­νου ότι ανέ­δει­ξε την ΕΣΣΔ σε παγκό­σμια δύνα­μη και άνοι­ξε άμε­σα ή έμμε­σα το δρό­μο για συγκλο­νι­στι­κές κοι­νω­νι­κές εξε­λί­ξεις διε­θνώς, όπως ήταν η δημιουρ­γία των Λαϊ­κών Δημο­κρα­τιών της Ανα­το­λι­κής Ευρώ­πης, η επι­κρά­τη­ση των κομ­μου­νι­στών στην Κίνα, η κατάρ­ρευ­ση του αποι­κιο­κρα­τι­κού συστή­μα­τος, η εξά­πλω­ση των λαϊ­κών-επα­να­στα­τι­κών κινη­μά­των σε μεγά­λο μέρος του πλα­νή­τη. Η νίκη των σοβιε­τι­κών όπλων επί των φασι­στι­κών ορδών σημα­το­δό­τη­σε την ριζι­κή αλλα­γή του ταξι­κού συσχε­τι­σμού δυνά­με­ων και στη Δυτι­κή Ευρώ­πη, όπου η σημα­ντι­κή άνο­δος των κομ­μου­νι­στι­κών κομ­μά­των και ευρύ­τε­ρα της αρι­στε­ράς σε συνάρ­τη­ση με τις πιέ­σεις του εργα­τι­κού κινή­μα­τος θα υπο­χρε­ώ­σουν τις αστι­κές τάξεις σε πρω­το­φα­νή κοι­νω­νι­κή ανα­δί­πλω­ση και στην ανά­πτυ­ξη του περι­βό­η­του μετα­πο­λε­μι­κού «κρά­τους πρόνοιας».

Κοντο­λο­γίς, η αντι­φα­σι­στι­κή νίκη της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης δρο­μο­λό­γη­σε τη μεγά­λη διεύ­ρυν­ση του ρήγ­μα­τος στο παγκό­σμιο σύστη­μα της ταξι­κής εκμε­τάλ­λευ­σης που είχε προ­κα­λέ­σει η Οκτω­βρια­νή Επανάσταση.

Δέον να σημειω­θεί εμφα­τι­κά ότι το σοβιε­τι­κό καθε­στώς, ως πρώ­τη μορ­φή σοσια­λι­στι­κής κοι­νω­νί­ας, είχε ανα­πτυ­χθεί σε εξαι­ρε­τι­κά αντί­ξο­ες συν­θή­κες, έφε­ρε ανα­πό­δρα­στα πολ­λά σημά­δια της παλιάς κοι­νω­νί­ας απ’ όπου προ­ήλ­θε, δια­κρι­νό­ταν από ισχυ­ρές αντι­θέ­σεις τις οποί­ες, στο βαθ­μό που δεν μπο­ρού­σε να υπερ­βεί, προ­σπα­θού­σε να ελέγ­ξει δια­μέ­σου της κρα­τι­κής βίας. Ήταν ένα καθε­στώς μη ολο­κλη­ρω­μέ­νο, ως προς τα ουσιώ­δη χαρα­κτη­ρι­στι­κά του, σε δια­δι­κα­σία δια­μόρ­φω­σης, και γι’ αυτό αστα­θές και ευά­λω­το. Την ίδια στιγ­μή το καθε­στώς αυτό συνι­στού­σε ισχυ­ρή δύνα­μη κοι­νω­νι­κής χει­ρα­φέ­τη­σης, εγγύ­η­ση του εφι­κτού αλλα­γής των σχέ­σε­ων ιδιο­κτη­σί­ας προς όφε­λος των εργα­ζο­μέ­νων στις συν­θή­κες του 20ου αιώ­να. Χωρίς το σοβιε­τι­κό καθε­στώς, το τεχνο­λο­γι­κό, οικο­νο­μι­κό αλλά και στρα­τιω­τι­κό του δυνα­μι­κό, και τη νίκη του στο Β΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο θα ήταν αδια­νό­η­τη η τερά­στια κοι­νω­νι­κή πρό­ο­δος που σημειώ­θη­κε παγκο­σμί­ως μεταπολεμικά.

Ο αγώ­νας για την ιστο­ρι­κή μνήμη

Δεδο­μέ­νων των παρα­πά­νω, οι μετα­πο­λε­μι­κές στά­σεις απέ­να­ντι στην αντι­φα­σι­στι­κή νίκη και οι ερμη­νεί­ες του ρόλου της ΕΣΣΔ σε αυτή δε θα μπο­ρού­σαν να είναι απαλ­λαγ­μέ­νες από ταξι­κά καθο­ρι­σμέ­νες ιδε­ο­λο­γι­κές — πολι­τι­κές οπτι­κές, όπως αυτές δια­μορ­φώ­νο­νταν στο πλαί­σιο της μετα­πο­λε­μι­κής σύγκρου­σης μετα­ξύ καπι­τα­λι­σμού και σοσια­λι­σμού, κεφα­λαί­ου και εργα­σί­ας, ιμπε­ρια­λι­σμού και λαϊ­κών-απε­λευ­θε­ρω­τι­κών κινημάτων.

Έτσι, με την έναρ­ξη του ψυχρού πολέ­μου ο τρό­πος παρου­σί­α­σης της αντι­φα­σι­στι­κής νίκης από τους μηχα­νι­σμούς προ­πα­γάν­δας του καπι­τα­λι­στι­κού κόσμου θα ενσω­μα­τω­θεί στην πολύ­μορ­φη επι­θε­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα της ιμπε­ρια­λι­στι­κής Δύσης ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ και του σοσια­λι­στι­κού στρα­το­πέ­δου. Ως εκ τού­του, η συμ­βο­λή της ΕΣΣΔ στη συντρι­βή του φασι­σμού θα υπο­βαθ­μι­στεί εξαι­ρε­τι­κά ή θα απο­σιω­πη­θεί εντε­λώς, ενώ αντι­θέ­τως θα προ­βλη­θεί υπέρ­με­τρα η συμ­βο­λή των δυτι­κών συμμάχων.

Μετά την παλι­νόρ­θω­ση του καπι­τα­λι­σμού στην Ανα­το­λι­κή Ευρώ­πη και στην πρώ­ην ΕΣΣΔ, η ανα­θε­ώ­ρη­ση του ρόλου της χώρας στην αντι­φα­σι­στι­κή νίκη θα οδη­γη­θεί στην ταύ­τι­ση του σοβιε­τι­κού καθε­στώ­τος με το χιτλε­ρι­κό (υπό το μαν­δύα του αντι­κομ­μου­νι­στι­κά στρα­τευ­μέ­νου ιδε­ο­λο­γή­μα­τος περί ολο­κλη­ρω­τι­σμού) και στην παρου­σί­α­σή του ως εξί­σου, αν όχι περισ­σό­τε­ρο υπεύ­θυ­νου για το ξέσπα­σμα του Β΄ Παγκο­σμί­ου Πολέμου.

Σήμε­ρα, η συκο­φά­ντη­ση της αντι­φα­σι­στι­κής νίκης του σοβιε­τι­κού λαού απο­τε­λεί πλέ­ον θεμε­λιώ­δες στοι­χείο της κυρί­αρ­χης ιδε­ο­λο­γί­ας σχε­δόν σε όλες τις χώρες της Ανα­το­λι­κής Ευρώ­πης και σε αρκε­τές εκ των πρώ­ην σοβιε­τι­κών δημο­κρα­τιών. Μάλι­στα, στην Εσθο­νία, στη Λετο­νία, στη Λιθουα­νία, στην Πολω­νία, στην Ουγ­γα­ρία, στη Γεωρ­γία και πρό­σφα­τα και στην Ουκρα­νία η χρή­ση των κομ­μου­νι­στι­κών και σοβιε­τι­κών συμ­βό­λων και η προ­βο­λή των κομ­μου­νι­στι­κών ιδε­ών τελεί υπό απαγόρευση.

Στα κρά­τη της Ανα­το­λι­κής Ευρώ­πης και της πρώ­ην ΕΣΣΔ ο επί­ση­μα θεσμο­θε­τη­μέ­νος αντι­κομ­μου­νι­σμός λει­τουρ­γεί ως εξορ­κι­σμός της νοσταλ­γί­ας του σοσια­λι­στι­κού παρελ­θό­ντος και της πιθα­νής ανα­ζή­τη­σης εναλ­λα­κτι­κού μέλ­λο­ντος, σε συν­θή­κες όπου το παρόν, δια­κρι­νό­με­νο από οικο­νο­μι­κή, κοι­νω­νι­κή και πολι­τι­σμι­κή παρακ­μή, δεν επι­φυ­λάσ­σει στην πλειο­νό­τη­τα των εργα­ζο­μέ­νων ιδιαί­τε­ρα αισιό­δο­ξες προοπτικές.

Την ίδια στιγ­μή σε χώρες όπως η Εσθο­νία, η Λετο­νία, η Λιθουα­νία και η Ουγ­γα­ρία, οι οποί­ες, ειρή­σθω εν παρό­δω, είναι μέλη της Ευρω­παϊ­κής Ένω­σης και του ΝΑΤΟ, αλλά και στην Ουκρα­νία, το καθε­στώς της οποί­ας χαί­ρει της υπο­στή­ρι­ξης των ΗΠΑ-ΕΕ, γνω­ρί­ζουν την ηθι­κή και ιδε­ο­λο­γι­κή απο­κα­τά­στα­ση οι εγχώ­ριες εθνι­κι­στι­κές-φασι­στι­κές δυνά­μεις που στον πόλε­μο είχαν συστρα­τευ­τεί με τη χιτλε­ρι­κή Γερμανία.

Ιδιαί­τε­ρα κρί­σι­μη περί­πτω­ση απο­τε­λεί η Ουκρα­νία, χώρα στην πολι­τι­κή ζωή της οποί­ας ασκούν μεγά­λη επιρ­ροή (ανα­ντί­στοι­χη της κοι­νο­βου­λευ­τι­κής τους δύνα­μης) ακρο­δε­ξιές οργα­νώ­σεις, ομοϊ­δε­ά­τες του ιστο­ρι­κού ακραία εθνι­κι­στι­κού κινή­μα­τος των OUN-UPA, το οποίο στη διάρ­κεια της γερ­μα­νι­κής κατο­χής επι­δό­θη­κε σε μαζι­κά εγκλή­μα­τα ενα­ντί­ον πολω­νών και εβραί­ων. Οι εθνι­κι­στι­κές ιδέ­ες και η αιμα­τη­ρή δια­δρο­μή των OUN-UPA καθί­στα­νται σήμε­ρα οργα­νι­κό μέρος της νεό­τευ­κτης «εθνι­κής» μυθο­λο­γί­ας-ιδε­ο­λο­γί­ας της Ουκρανίας.

Αλλά και στις χώρες της Δυτι­κής Ευρώ­πης ακρο­δε­ξιά πολι­τι­κά μορ­φώ­μα­τα έχουν κατα­στεί οργα­νι­κό μέρος τους επί­ση­μου πολι­τι­κού συστή­μα­τος, αρθρώ­νουν δημό­σια και σε μεγά­λη έκτα­ση τον φασί­ζο­ντα, ρατσι­στι­κό, μισάν­θρω­πο λόγο τους, απο­λαμ­βά­νο­ντας την υπο­στή­ρι­ξη τμη­μά­των του κεφα­λαί­ου και των συγκρο­τη­μά­των του τύπου.

Εβδο­μή­ντα χρό­νια μετά την αντι­φα­σι­στι­κή νίκη η συγκρό­τη­ση της ιστο­ρι­κής μνή­μης απο­τε­λεί ζήτη­μα σφο­δρής ιδε­ο­λο­γι­κής σύγκρου­σης. Ο πόλε­μος συνε­χί­ζε­ται στα βιβλία της ιστο­ρί­ας για­τί κατ’ ουσί­αν ποτέ δε στα­μά­τη­σε στα πεδία των κοι­νω­νι­κών μαχών και των γεω­πο­λι­τι­κών αντιπαραθέσεων.

Σήμε­ρα, ο αγώ­νας για την υπε­ρά­σπι­ση της κλη­ρο­νο­μιάς που μας άφη­σε η αντι­φα­σι­στι­κή νίκη δεν αφο­ρά μόνο στη δια­τή­ρη­ση της ιστο­ρι­κής μνή­μης, αλλά συνά­πτε­ται άμε­σα με την καλ­λιέρ­γεια αντι­φα­σι­στι­κής συνεί­δη­σης και στά­σης, με την ανά­πτυ­ξη σύγ­χρο­νων αγώ­νων ενά­ντια στο φασισμό.

Ο αντι­φα­σι­σμός όμως, ως μνή­μη, ιδε­ο­λο­γία και αγώ­νας, δεν μπο­ρεί να είναι συνε­πής χωρίς την αμφι­σβή­τη­ση της κεφα­λαιο­κρα­τι­κής κοι­νω­νί­ας, η οποία γεν­νά το φασι­σμό, χωρίς τη σύγκρου­ση με τους σύγ­χρο­νους πολε­μο­κά­πη­λους και ιμπε­ρια­λι­στές, και πρω­τί­στως με τον πλέ­ον επι­θε­τι­κό ιμπε­ρια­λι­στι­κό πόλο των ΗΠΑ/ΝΑΤΟ/ΕΕ.

Αν η ιστο­ρι­κή μνή­μη δεν αφο­ρά μόνο το παρελ­θόν, αλλά συνά­πτε­ται με την υιο­θέ­τη­ση στά­σε­ων απέ­να­ντι στις αντι­θέ­σεις του παρό­ντος, καθώς και με τη δια­μόρ­φω­ση ιδε­ω­δών και στό­χων για το μέλ­λον, τότε η μνή­μη της αντι­φα­σι­στι­κής νίκης συνι­στά δια­χρο­νι­κή πηγή έμπνευ­σης και εμψύ­χω­σης των ανθρώ­πων που αγω­νί­ζο­νται για τη δημιουρ­γία ενός κόσμου συντρο­φι­κό­τη­τας και αλλη­λεγ­γύ­ης, για τη χει­ρα­φέ­τη­ση της εργα­σί­ας και της κοι­νω­νί­ας από την εξου­σία του κεφα­λαί­ου. Απο­τε­λεί την αυθε­ντι­κά δική τους πολύ­τι­μη κληρονομιά.

1 Rossija i SSSR v vojnah XX veka. Pod red. G. F. Krivosheeva. M.: Izdatel’stvo «Olma Press», 2001, 513–514.
2 Velikaja Otechestvenaja Vojna 1941–1945 godov. T.12. Itogi i uroki vojny. M.: Kuchkogo pole, 2015, 57–58.
3 Rossija i SSSR v vojnah XX veka, ό.π. 236.
4 Velikaja Otechestvenaja Vojna 1941–1945 godov, ό.π. 51.
5 Rossija i SSSR v vojnah XX veka, ό.π. 230–233.

Περικλής Παυλίδης

Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας. Εργάζεται ως επίκουρος καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.