Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Μια βόλτα σε Καλογρέζα, Ψυχικό με την …αγία Φιλοθέη

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

Η Αγία Φιλο­θέη, κατά κόσμον Παρα­σκευή Βενι­ζέ­λου, είναι στε­νά συν­δε­δε­μέ­νη με την πόλη των Αθη­νών αφού το όνο­μα τριών συνοι­κιών της συν­δέ­ε­ται με αυτή.

Η Ρηγού­λα ή Ρεβού­λα (Παρα­σκευού­λα), όπως ήταν το κοσμι­κό της όνο­μα, γόνος αθη­ναϊ­κής αρχο­ντι­κής οικο­γέ­νειας του Αγγε­λου Βενι­ζέ­λου και της Σηρί­γης Παλαιο­λο­γί­νας, γεν­νή­θη­κε το 1522 και πέθα­νε το 1589. Το πατρι­κό σπί­τι της βρι­σκό­ταν εκεί που σήμε­ρα υψώ­νε­ται το μέγα­ρο αρχιε­πι­σκο­πής Αθη­νών, γι’ αυτό άλλω­στε, η οδός αυτή ονο­μά­ζε­ται οδός Αγί­ας Φιλο­θέ­ης. Ηταν κάτο­χος εξαι­ρε­τι­κής παι­δεί­ας, κάτι σπά­νιο για κορί­τσι της επο­χής της. Τα εκκλη­σια­στι­κά κεί­με­να δίνουν έμφα­ση στο ήθος, στην ευφυ­ΐα της και στο πλού­σιο φιλαν­θρω­πι­κό της έργο.

Σε ηλι­κία 14 ετών παντρεύ­τη­κε τον κατά πολύ μεγα­λύ­τε­ρό της Ανδρέα Χει­λά, ο οποί­ος ανή­κε σε αρχο­ντι­κή οικο­γέ­νεια της Αθή­νας. Ο γάμος, ενά­ντια στη θέλη­σή της, διήρ­κε­σε τρία χρό­νια, έπει­τα η Ρεβού­λα χήρε­ψε. Στα 17 της χρό­νια ήταν περι­ζή­τη­τη νύφη. Ομορ­φη, πάμπλου­τη, κατα­γό­με­νη από δύο αρχο­ντι­κές και σημα­ντι­κές οικο­γέ­νειες, μορ­φω­μέ­νη και ελεύ­θε­ρη. Οι γονείς της την πίε­ζαν να συνά­ψει δεύ­τε­ρο γάμο, όμως αυτή τη φορά η Ρεβού­λα δεν εισά­κου­σε την επι­θυ­μία των γονιών της, δηλώ­νο­ντας ότι επι­θυ­μεί να ακο­λου­θή­σει ασκη­τι­κή ζωή. Επι­δό­θη­κε σε φιλαν­θρω­πι­κό έργο και δέκα χρό­νια μετά το θάνα­το των γονιών της, έλα­βε το μονα­χι­κό σχή­μα και το όνο­μα Φιλο­θέη (υπέ­γρα­φε τις επι­στο­λές της ως «Φιλό­θε­ος μοναχή»).

Μετέ­τρε­ψε το ναΐ­σκο του Αγί­ου Ανδρέα που βρι­σκό­ταν στον περί­βο­λο του πατρι­κού της αρχο­ντι­κού, σε γυναι­κείο μονα­στή­ρι — κοι­νό­βιο. Αυτή η εκκλη­σία βρι­σκό­ταν στη σημε­ρι­νή οδό Αγί­ας Φιλο­θέ­ης. Την γκρέ­μι­σε τη δεκα­ε­τία του 1890 ο Μητρο­πο­λί­της Αθη­νών και έχτι­σε το παρεκ­κλή­σι που υπάρ­χει τώρα.

Σε αυτή τη μονή (ονο­μα­ζό­ταν και Παρ­θε­νώ­νας) που είχε και βιο­τε­χνι­κό χαρα­κτή­ρα, η Φιλο­θέη έδι­νε άσυ­λο σε παρ­θέ­νες κόρες για να μην τις ατι­μά­σουν οι Τούρ­κοι ή τις πάρουν για τα χαρέ­μια τους. Οι νέες εκεί μάθαι­ναν να φτιά­χνουν κάθε είδους χει­ρο­τε­χνη­μά­των (κυρί­ως υφα­ντά και πλε­κτά) βγά­ζο­ντας έτσι τα προς το ζην. Ο αριθ­μός των μονα­ζου­σών έφτα­σε μέχρι τις 200 κάποια στιγ­μή. «Οσα κορί­τσια ορφά­νευαν και δεν είχαν πού να μεί­νουν πήγαι­ναν στο μονα­στή­ρι της Αγί­ας Φιλο­θέ­ης και εκεί σπού­δα­ζαν ανα­λό­γως της περιου­σί­ας και της κοι­νω­νι­κής τους θέσης. Εάν ήταν αρχο­ντο­πού­λες μάθαι­ναν εάν ήθε­λαν και γράμ­μα­τα. Εάν ήταν φτω­χά κορί­τσια μάθαι­ναν να υφαί­νουν, να γνέ­θουν και όλες τις άλλες δου­λειές που χρειά­ζο­νται σε μια κόρη φτωχή».

Το μονα­στή­ρι διέ­θε­τε νοσο­κο­μείο και εστια­τό­ριο και με το χρό­νο απέ­κτη­σε τερά­στια περιου­σία. Συνει­σέ­φε­ραν και οι αρχο­ντι­κές οικο­γέ­νειες της Αθή­νας. Οπως προ­κύ­πτει από ομο­λο­γία του 1579, η οικο­γέ­νεια Χαλ­κω­μα­τά­δων προ­σέ­φε­ρε «ουκ ολί­γα χρή­μα­τα και κτή­μα­τα (…) διά να γρά­ψει ονό­μα­τα τρία» (δηλα­δή, να μνη­μο­νεύ­ο­νται στη λει­τουρ­γία τα ονό­μα­τα του άνδρα της, του πατέ­ρα της και της ίδιας). Εναν αιώ­να αργό­τε­ρα η μονή σχε­δόν ερημώθηκε.

Λένε τα συνα­ξά­ρια της αγί­ας, ότι το φιλαν­θρω­πι­κό έργο της ενό­χλη­σε τους Τούρ­κους, οι οποί­οι τη συνέ­λα­βαν και την κακο­ποί­η­σαν. Τρεις μήνες μετά, στις 19 Φλε­βά­ρη 1589, η Παρα­σκευή Βενι­ζέ­λου πέθα­νε. Μετά το θάνα­τό της τρεις αρχιε­ρείς: ο Κοριν­θί­ας, ο Αθη­νών, ο Θηβών και ο κλή­ρος της Αθή­νας ζήτη­σαν από το Πατριαρ­χείο την καθα­γί­α­σή της για τον «ενά­ρε­το και αγα­θο­ποιό βίο της». Ετσι το 1600 ανα­κη­ρύ­χτη­κε Αγία Φιλο­θέη και συν των άλλων προ­στέ­θη­κε στον κατά­λο­γο των χρι­στια­νι­κών ονο­μά­των ένα ακό­μη. Ηταν ένα όνο­μα που έπαιρ­ναν συχνά κλη­ρι­κοί και μονα­χοί τον 16ο αιώ­να (φιλό­θε­ος < φιλώ + θεός = αυτή που αγα­πά το Θεό). Σήμε­ρα το όνο­μα Φιλο­θέη έχει 5 εμφα­νί­σεις (σε δείγ­μα 42.148 γυναι­κών) και το Φιλό­θε­ος 4 εμφα­νί­σεις (σε δείγ­μα 80.532 ανδρών).

«Κοσμητικά επίθετα» και συγκρούσεις…

Τα περισ­σό­τε­ρα από όσα ανα­φέ­ρα­με απη­χούν την κυρί­αρ­χη χρι­στια­νι­κή αντί­λη­ψη για το βίο και το ήθος της αγί­ας. Δεν υπάρ­χει που­θε­νά ανα­φο­ρά στον ιδιό­τρο­πο, εμπα­θή και ευέ­ξα­πτο χαρα­κτή­ρα της μονα­χής. Αυτός προ­κύ­πτει από μια επι­στο­λή της όπου δεν εκφρά­ζε­ται καθό­λου κολα­κευ­τι­κά για τους συγ­χρό­νους της Αθη­ναί­ους. Την επι­στο­λή αυτή δημο­σιεύ­ει ο Κων­στα­ντί­νος Ν. Σάθας. Η μονα­χή ήρθε σε ρήξη με τους συμπο­λί­τες της Αθη­ναί­ους για κτη­μα­τι­κούς λόγους και τόσο είχε επι­σύ­ρει την οργή των Αθη­ναί­ων ενα­ντί­ον της ώστε ανα­γκά­στη­κε να έρθει στην Αθή­να ο μέγας Λογο­θέ­της (ανώ­τα­τος πατριαρ­χι­κός αξιω­μα­τού­χος) προ­κει­μέ­νου να κατευ­νά­σει την οργή των Αθη­ναί­ων και να απαλ­λά­ξει τη μονα­χή από τα επι­κεί­με­να δει­νά. Για να τον ευχα­ρι­στή­σει η «ΦΙΛΟΘΕΟΣ μονα­χή», όπως υπο­γρά­φει, του έστει­λε επι­στο­λή με εκφρά­σεις και χαρα­κτη­ρι­σμούς καθό­λου τιμη­τι­κές για τους Αθη­ναί­ους. Λέει σε αυτή την επι­στο­λή μετα­ξύ άλλων:

«Χωρίς σκέ­ψη συμπε­ρι­φε­ρό­με­νοι Αθη­ναί­οι δεν γνω­ρί­ζουν τη διά­κρι­ση καλού και κακού, τις μεν αρε­τές μισούν τις δε κακί­ες αγα­πούν. Οπως λέει κάποιος από τους σοφούς, οι ανό­η­τοι μέμ­φο­νται τα καλά, γι’ αυτό και η ίδια σιω­πώ στις πολ­λές ύβρεις που ακούω, όπως ο ήχος της θάλασ­σας όταν κλυ­δω­νί­ζε­ται, αλλά εγώ τον ύψι­στο δέχο­μαι Κρι­τή, ο οποί­ος γνω­ρί­ζει ότι τα φαύ­λα θα απο­δο­θούν πίσω ολοκληρωτικά».

Κατα­τάσ­σει τους Αθη­ναί­ους στο αγο­ραίο γένος, αχρείο και άτι­μο. Μάλι­στα αυτό το γένος δεν έχει κάποιον να το συμ­βου­λεύ­σει είναι ανό­σιο, βδε­λυ­ρό, χωρίς μυα­λό, το στό­μα εύκο­λα ανοί­γει για λοι­δο­ρία, μεμ­ψι­μοι­ρία και φλυα­ρία, είναι βαρ­βα­ρό­γλωσ­σο, αρέ­σκε­ται να βρί­σκει ελατ­τώ­μα­τα στους άλλους, φιλο­τά­ρα­χο, μικρο­πρε­πές, μικρό­ψυ­χο, πολύ­λο­γο, υπερ­φί­α­λο, άνο­μο, δολε­ρό, περί­ερ­γο, άγρυ­πνο για τις συμ­φο­ρές των άλλων. Και ανα­ρω­τιέ­ται πώς αυτοί ορθά θα σκε­φτούν. Αφού είναι το έργο τους βάρ­βα­ρο και η σκέ­ψη τους είναι βάρ­βα­ρη. Θεω­ρεί ότι αυτοί δεν μπο­ρούν να γίνουν μάρ­τυ­ρες της δίκης αλλά έντι­μοι άνδρες και άνθρω­ποι των γραμ­μά­των θα αντι­λη­φθούν την αλή­θεια. Επι­πλέ­ον, οι Αθη­ναί­οι είναι χωρίς έλε­ος για τους άρι­στους. Ο Σωκρά­της πέθα­νε αδί­κως συκο­φα­ντη­θείς από αυτούς, ο Θεμι­στο­κλής εξο­ρί­στη­κε και ο Μιλ­τιά­δης πέθα­νε στη φυλακή.

Και αφού φιλο­δω­ρεί με πλεί­στους χαρα­κτη­ρι­σμούς τους Αθη­ναί­ους που τους δια­κρί­νει από τους «έντι­μους» και «ελλό­γι­μους» που προ­φα­νώς είναι οι πρού­χο­ντες και το πνευ­μα­τι­κό κατε­στη­μέ­νο της πόλης, κατα­λή­γει απευ­θυ­νό­με­νη στο μέγα Λογο­θέ­τη, λέγο­ντάς του ότι πήρε το θάρ­ρος από την ευσπλα­χνία που της έδει­ξε και του γρά­φει ως αγα­πη­τό πατέ­ρα κατά των αλαζόνων.

Η αγία ήρθε σε σύγκρου­ση και με τον κτή­το­ρα της Μονής Πεντέ­λης Τιμό­θεο, μετέ­πει­τα άγιο. Η νέα μονή έκα­νε δυνα­μι­κή εμφά­νι­ση με ταχεία αύξη­ση της κτη­μα­τι­κής της περιου­σί­ας πράγ­μα που την έφε­ρε σε σύγκρου­ση με άλλους γαιο­κτή­μο­νες της περιο­χής όπως ήταν η Αγία Φιλο­θέη. Απο­τέ­λε­σμα αυτής της σύγκρου­σης ήταν η απα­γό­ρευ­ση εισό­δου γυναι­κών στη μονή Πεντέ­λης και ανδρών στη μονή της Φιλοθέης.

Πόθεν το Καλογρέζα ;

Πώς συνδέθηκε η αγία με το Ψυχικό, την Καλογρέζα …

Την περιο­χή, γνω­στή ως κτή­μα Καλο­γρέ­ζας (σημε­ρι­νή Φιλο­θέη, Ψυχι­κό και Καλο­γρέ­ζα ) καθώς και το μετό­χι του Αγί­ου Ανδρέα στα Πατή­σια, η Φιλο­θέη τα είχε αγο­ρά­σει το 1560, η οποία υπο­στη­ρί­ζε­ται από πολ­λούς πως προ­σέ­φε­ρε νερό στους περα­στι­κούς από το πηγά­δι που άνοι­ξε στο κτή­μα της. Η αγα­θο­ερ­γία ονο­μά­στη­κε από τους χρι­στια­νούς ψυχι­κό αφού έγι­νε για την ψυχι­κή σωτη­ρία της ιδιο­κτή­τριας της μονής. Από αυτό προ­ήλ­θε και η ονο­μα­σία του γει­το­νι­κού Ψυχικού.

Κalogreza1930

Τελευ­ταί­ος ιδιο­κτή­της του κτή­μα­τος Καλο­γρέ­ζας ήταν ο Χοϊ­δάς. Διαι­ρέ­θη­κε σε δύο τμή­μα­τα, το τμή­μα βόρεια της σιδη­ρο­δρο­μι­κής γραμ­μής (Αθη­νών — Λαυ­ρί­ου) πέρα­σε στην ιδιο­κτη­σία του Χαρο­κό­που και το τμή­μα νότια, στην Αλε­ξαν­δρι­νή εται­ρεία που ήθε­λε να φτιά­ξει συνοι­κι­σμό. Στο πρώ­το τμή­μα ήταν ο Ναός της Αγί­ας Φιλο­θέ­ης και λίγα σπι­τά­κια, στο άλλο τμή­μα του κτή­μα­τος ήταν το ασκη­τή­ριό της. Την Ρηγού­λα Βενι­ζέ­λου πριν αγιά­σει την απο­κα­λού­σαν οι Αθη­ναί­οι Κυρά ή Καλο­γρέ­ζα , δηλα­δή καλό­γρια και έτσι ονο­μά­στη­κε η περιο­χή προς τιμήν της Καλο­γρέ­ζα (Από το αρβα­νί­τι­κο kalogreza που σημαί­νει καλογριούλα).

Αυτή δεν είναι η μονα­δι­κή ερμη­νεία για την προ­έ­λευ­ση του ονόματος.

Στην αρχαία Αθή­να υπήρ­χε ο δήμος Ευπυ­ρί­δες (εύπυ­ρος = εύφο­ρος σε σίτο, σιτο­φό­ρος), η ακρι­βής θέση του οποί­ου δεν έχει προσ­διο­ρι­στεί με ακρί­βεια. Κάποιοι τον τοπο­θε­τούν στη σημε­ρι­νή Καλο­γρέ­ζα . Στην περί­ο­δο της τουρ­κο­κρα­τί­ας αλλά και αργό­τε­ρα ήταν σιτα­ρό­το­πος. Με το εύπυ­ρο της περιο­χής συν­δέ­ει το όνο­μα ο Διο­νύ­σιος Σουρμελής:

«Ονο­μά­ζε­ται ο τόπος αυτός από τα χρό­νια των Σταυ­ρο­φό­ρων Δου­κών της Αθή­νας Καλο­γρά­νης, και κατά την αλβα­νι­κή κατά­λη­ξη Καλο­γρέ­ζα , η οποία και επικράτησε.

Στην αλβα­νι­κή διά­λε­κτο τα θηλυ­κά ονό­μα­τα κατα­λή­γουν σε ‑εζα ή και ‑ιζα όπως βελα­νι­διά βελα­νι­δέ­ζα, πύλη πύλη­ζα κλπ. Οι Ελλη­νες από το Μεσαί­ω­να για το γραι­κο­ρω­μαϊ­κό βασί­λειο του Βυζα­ντί­ου συνή­θι­σαν να προ­φέ­ρουν πολ­λές λέξεις των Φρά­γκων, και προ­πα­ντός οι εμπο­ρευά­με­νοι στην Ιτα­λία Ελλη­νες, ώστε η λέξη γρά­νο, που σημαί­νει σίτος, ήταν και είναι από αυτούς σε κοι­νή χρή­ση. Οι άρχο­ντες των Αθη­νών, σταυ­ρο­φό­ροι, ερμή­νευ­σαν το όνο­μα «Ευπυ­ρί­δης» ως Καλο­γρά­νης (καλός σίτος). Εξ αυτών των Καλο­γρά­νων υπήρ­ξε στην Αθή­να οικο­γέ­νεια Καλογράνης.

Τέλος η εκδο­χή του Θ. Πολυ­κρά­τη που θεω­ρεί ότι το όνο­μα Καλο­γρέ­ζα σημαί­νει «μεγά­λο πηγάδι».

Στην πρώ­τη απο­γρα­φή του Ελλη­νι­κού κρά­τους (1834) η Καλο­γρέ­ζα είχε 8 κατοί­κους, το 1896 18, 16 το 1907 και το 1920 μόλις 30 κατοί­κους. Μετά τη Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, ήδη από το φθι­νό­πω­ρο του 1922 άρχι­σε η εγκα­τά­στα­ση προ­σφύ­γων από τη Μικρά Ασία στην ευρύ­τε­ρη περιο­χή. Το 1950 οι κάτοι­κοι της περιο­χής έφτα­σαν τους 2.250.

xenon

…και η Φιλοθέη

Από το 1926 στην ευρύ­τε­ρη περιο­χή της Καλο­γρέ­ζας προς τη λεω­φό­ρο Κηφι­σί­ας δημιουρ­γή­θη­κε στα­δια­κά η Φιλο­θέη. Ενα κομ­μά­τι αυτής της έκτα­σης είχε αγο­ρα­στεί στις αρχές του 20ού αιώ­να από Αιγυ­πτιώ­τες με σκο­πό τη δημιουρ­γία οικι­σμού με το όνο­μα Νέα Αλε­ξάν­δρεια, όπως ονο­μα­ζό­ταν η περιο­χή μέχρι το 1936 που μετο­νο­μά­στη­κε σε κοι­νό­τη­τα Φιλο­θέ­ης, προς τιμήν της αγί­ας. Αυτό το σχέ­διο δεν κατέ­στη εφι­κτό και έτσι οι Αιγυ­πτιώ­τες μετα­βί­βα­σαν την έκτα­ση σε τρί­τους. Από τη δεκα­ε­τία του 1920, η διοί­κη­ση της Εθνι­κής Τρά­πε­ζας της Ελλά­δος ενδια­φε­ρό­ταν για την εξεύ­ρε­ση κατάλ­λη­λης περιο­χής, η οποία θα χρη­σι­μο­ποιού­νταν για τη δημιουρ­γία οικι­σμού που θα κάλυ­πτε τις ανά­γκες των υπαλ­λή­λων της. Ετσι επι­λέ­χτη­κε η περιο­χή που ανή­κε στην Αλε­ξαν­δρι­νή εται­ρεία και δημιουρ­γή­θη­κε σιγά σιγά η Φιλοθέη.

 

 

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο