Μια εισαγωγή στο Πρώτο Πανενωσιακό Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων

Επι­μέ­λεια-μετά­φρα­ση: Πανα­γιώ­της Μανιά­της //

(Με την πολύ­τι­μη αρω­γή του Αλέ­ξαν­δρου Αναστασόπουλου)

Το πρώ­το Πανε­νω­σια­κό Συνέ­δριο Σοβιε­τι­κών Συγ­γρα­φέ­ων έλα­βε χώρα τον Αύγου­στο του 1934. Κατά τη διάρ­κεια της συνό­δου του συνε­δρί­ου, δεν είναι υπερ­βο­λή να πού­με ότι ολό­κλη­ρη η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, με τα εκα­τομ­μύ­ρια των εργα­τών της, επι­κέ­ντρω­σε την προ­σο­χή της σε θέμα­τα λογοτεχνίας.

Από όλες τις γωνιές της Ένω­σης έφτα­σαν εκα­το­ντά­δες χιλιά­δες επι­στο­λές που απευ­θύ­νο­νταν στο συνέ­δριο και που περιεί­χαν συγ­χα­ρη­τή­ρια, θερ­μούς χαι­ρε­τι­σμούς, πρα­κτι­κές προ­τά­σεις και συμ­βου­λές. Αυτές οι επι­στο­λές γρά­φτη­καν από εργά­τες, κολ­χόζ­νι­κους, μαθη­τές σχο­λεί­ων και κολε­γί­ων, από νέους Πιο­νέ­ρους, από ανθρώ­πους των γραμ­μά­των και επι­στή­μο­νες, από μηχα­νι­κούς, από καλ­λι­τέ­χνες·  όλοι τους ομό­φω­να εξέ­φρα­σαν τη μεγά­λη τους αγά­πη για τη σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία και τους δημιουρ­γούς της.

Πολυά­ριθ­μες αντι­προ­σω­πεί­ες, που εκπρο­σω­πού­σαν εκα­τομ­μύ­ρια  ανα­γνω­στών, εμφα­νί­στη­καν και μίλη­σαν στο συνέ­δριο. Οι ομι­λί­ες που εκφω­νή­θη­καν από το βήμα του συνε­δρί­ου απη­χού­σαν ένα ισχυ­ρό αίτη­μα προς τους Σοβιε­τι­κούς συγ­γρα­φείς — να βρουν μια μεγα­λειώ­δη καλ­λι­τε­χνι­κή έκφρα­ση για το νέο τρό­πο ζωής, για τους νέους ανθρώ­πους, για τις νέες κοι­νω­νι­κές και προ­σω­πι­κές σχέ­σεις που υπάρ­χουν μετα­ξύ τους.

Η σημα­σία αυτού του συνε­δρί­ου δεν μπο­ρεί να γίνει κατα­νοη­τή αν δεν ληφθεί υπό­ψη — το πιο αξιο­πρό­σε­κτο και χαρα­κτη­ρι­στι­κό του γνώ­ρι­σμα. Ποιο είναι δηλα­δή το νόη­μα αυτού του άρρη­κτου δεσμού που ενώ­νει τη λογο­τε­χνία με τα εκα­τομ­μύ­ρια των εργα­τών, οι οποί­οι όχι μόνο στέλ­νουν χαι­ρε­τι­στή­ρια  μηνύ­μα­τα στο συνέ­δριο αλλά και λαμ­βά­νουν ενερ­γό μέρος, συζη­τώ­ντας για τα πιο ζωτι­κής σημα­σί­ας θέμα­τα του; Αυτό σημαί­νει ότι το λογο­τε­χνι­κό έργο στην Χώρα των Σοβιέτ γίνε­ται υπό­θε­ση όλων των εργαζομένων.

Και αυτή η εκδή­λω­ση — το Συνέ­δριο των Σοβιε­τι­κών Συγ­γρα­φέ­ων — ήταν ένα πραγ­μα­τι­κά ιστο­ρι­κό γεγο­νός, που μαρ­τυ­ρά την πρω­το­φα­νή ανά­πτυ­ξη του πολι­τι­σμού στην Ε.Σ.Σ.Δ.

Μια τερά­στια πολι­τι­στι­κή επα­νά­στα­ση συντε­λεί­ται στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Η σοβιε­τι­κή περί­ο­δος είναι μερι­κές φορές συγκρί­σι­μη με την αρχαιό­τη­τα ή με την περί­ο­δο της Ανα­γέν­νη­σης και η βάση αυτής της σύγκρι­σης ανα­φέ­ρε­ται σε τέτοια γενι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά όπως η λαμπρή προ­σω­πι­κό­τη­τα, η γεν­ναιό­τη­τα, τα μαζι­κά φεστι­βάλ, η άνθη­ση της τέχνης, κλπ.

Αλλά, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, πόσο πιο μεγα­λειώ­δης είναι αυτή η Σοβιε­τι­κή επο­χή, πόσο πλου­σιό­τε­ρη όχι μόνο από την άπο­ψη της ποσο­τι­κής ανά­πτυ­ξης στον τομέα της τεχνι­κής, της βιο­μη­χα­νί­ας, του πολι­τι­σμού και ούτω καθε­ξής, αλλά και από εκεί­νη των κοι­νω­νι­κών σχέ­σε­ων μετα­ξύ των ανθρώπων!

Εκα­τομ­μύ­ρια και δεκά­δες εκα­τομ­μύ­ρια του ενερ­γού πλη­θυ­σμού παίρ­νουν μέρος στην οικο­δό­μη­ση της σοσια­λι­στι­κής κοι­νω­νί­ας, εκα­τομ­μύ­ρια απο­λαμ­βά­νουν, σε όλο και μεγα­λύ­τε­ρο βαθ­μό, τα πλε­ο­νε­κτή­μα­τα του πολι­τι­σμού, κατα­κτώ­ντας τα ύψη της γνώ­σης, της επι­στή­μης και της φιλο­σο­φί­ας. Εδώ βρί­σκε­ται το απο­φα­σι­στι­κό χαρα­κτη­ρι­στι­κό αυτής της επο­χής, και από την άπο­ψη αυτή δεν μπο­ρεί να συγκρι­θεί με οποια­δή­πο­τε άλλη περί­ο­δο της ιστο­ρι­κής εξέλιξης.

Στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, τα έργα σπου­δαί­ων συγ­γρα­φέ­ων, όπως των Gogol και Belinsky, Flaubert και Balzak, Pushkin και Chernyshevsky δημο­σιεύ­ο­νται σε εκδό­σεις εκα­το­ντά­δων χιλιά­δων αντι­τύ­πων. Αυτά τα βιβλία εξα­ντλού­νται τόσο γρή­γο­ρα που είναι δύσκο­λο να τα βρεις στην αγορά.

Μικροί τόμοι του Pushkin ή ογκώ­δεις των έργων του Belinsky είναι όλα τους “είδη μαζι­κής κατα­νά­λω­σης”. Και είναι ακρι­βώς αυτές οι βαθύ­τε­ρες διερ­γα­σί­ες της πολι­τι­στι­κής επα­νά­στα­σης που εξη­γούν το τερά­στιο ενδια­φέ­ρον, επί­κε­ντρο του οποί­ου έγι­νε το Συνέ­δριο των Σοβιε­τι­κών Συγγραφέων.

Μέχρι τη στιγ­μή του πρώ­του ιστο­ρι­κού συνε­δρί­ου της, η Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία διέ­νυ­σε μια τερά­στια δια­δρο­μή. Ήταν στη φωτιά του εμφυ­λί­ου πολέ­μου, στις άγριες ταξι­κές συγκρού­σεις της μετα­πο­λε­μι­κής περιό­δου, στα ηρω­ι­κά χρό­νια του Πρώ­του Πεντα­ε­τούς Πλά­νου, που η Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία γεννήθηκε.

Η δια­δι­κα­σία της δημιουρ­γί­ας της Σοβιε­τι­κής λογο­τε­χνί­ας υπήρ­ξε πολύ­μορ­φη·  καθε εθνι­κή δημο­κρα­τία, κάθε περιο­χή της ΕΣΣΔ έπαιρ­νε μέρος σε αυτή τη δια­δι­κα­σία. Σε καθε­μιά από αυτές δημιουρ­γή­θη­κε μια ξεχω­ρι­στή σοσια­λι­στι­κή λογο­τε­χνία, σε δια­φο­ρε­τι­κές εθνι­κές μορ­φές, δια­φο­ρε­τι­κές γλώσ­σες,  δια­φο­ρε­τι­κές συν­θή­κες. Όλες όμως οι λογο­τε­χνί­ες των εθνι­κών δημο­κρα­τιών της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης συν­δέ­ο­νταν με μια ενό­τη­τα έμπνευ­σης, ενό­τη­τα ιδε­ών, ενό­τη­τα στόχων.

Η Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία είναι μια Πανε­νω­σια­κή λογο­τε­χνία — όπως ο Maxim Gorky, έχο­ντας από­λυ­το δίκιο, δήλω­σε στο συνέ­δριο. Οι εκθέ­σεις  που δια­βά­στη­καν στο συνέ­δριο σχε­τι­κά με τη λογο­τε­χνία των λαών που κατοι­κούν στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση καθώς και οι ομι­λί­ες και τα έργα πολ­λών συγ­γρα­φέ­ων, ποι­η­τών και δρα­μα­τουρ­γών από τις εθνι­κές μειο­νό­τη­τες είναι η καλύ­τε­ρη από­δει­ξη της αλή­θειας αυτού του ισχυρισμού.

Ένα από τα πιο χρή­σι­μα απο­τε­λέ­σμα­τα του συνε­δρί­ου ήταν πως έκα­νε γνω­στό τόσο στους συγ­γρα­φείς όσο και στους ανα­γνώ­στες, τα τερά­στια επι­τεύγ­μα­τα της λογο­τε­χνί­ας στις γλώσ­σες των εθνι­κών μειο­νο­τή­των, και πως συγ­γρα­φείς και κρι­τι­κοί πεί­στη­καν πως είναι αδύ­να­το να γρά­ψεις, να υπο­στη­ρί­ξεις ή να κάνεις κρι­τι­κή στη Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία εάν δεν λάβεις υπό­ψη σου το σύνο­λο του θησαυ­ρού της Πανε­νω­σια­κής λογοτεχνίας.

Έτσι η Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία, ποι­κί­λη στη γλώσ­σα και ενιαία στις ιδέ­ες, αξιο­λό­γη­σε τα απο­τε­λέ­σμα­τα της ανά­πτυ­ξης της στη διάρ­κεια του συνε­δρί­ου. Στη μεγά­λη εισή­γη­ση του, η οποία απο­τέ­λε­σε την κύρια και κεντρι­κή εισή­γη­ση στο συνέ­δριο, ο Maxim Gorky καθό­ρι­σε τη θέση και τη σημα­σία της Σοβιε­τι­κής λογο­τε­χνί­ας στην παγκό­σμια λογο­τε­χνία, έδει­ξε τις ιδε­ο­λο­γι­κές και στυ­λι­στι­κές ιδιαι­τε­ρό­τη­τες που τη δια­κρί­νουν από τη λογο­τε­χνία της αστι­κής τάξης, έκα­νε μια εκτί­μη­ση της παρού­σας κατά­στα­σης της και υπο­γράμ­μι­σε τα καθή­κο­ντα για την περαι­τέ­ρω ανά­πτυ­ξη της.

Στη συζή­τη­ση που ακο­λού­θη­σε την εισή­γη­ση του Gorky έγι­ναν τοπο­θε­τή­σεις από  συγ­γρα­φείς — δια­κε­κρι­μέ­νους τεχνί­τες της γλώσ­σας — οι οποί­οι ανή­κουν στην γενιά της «παλιάς  ιντε­λι­γκέν­τσιας». Μίλη­σαν για την πορεία τους ως στο­χα­στές και καλ­λι­τέ­χνες, για όλες τις αμφι­βο­λί­ες και τις ταλα­ντεύ­σεις τους, και για το πώς έφτα­σαν να συν­δέ­σουν αμε­τά­κλη­τα την μοί­ρα τους με αυτήν του προ­λε­τα­ριά­του. Αυτό ήταν το βασι­κό, κυρί­αρ­χο θέμα στις ομι­λί­ες αυτών των  συγ­γρα­φέ­ων και τα λόγια τους στο συνέ­δριο ακού­στη­καν σαν επι­βε­βαί­ω­ση της νίκης του Μπολ­σε­βί­κι­κου Κόμ­μα­τος, το οποίο συνε­χώς καθο­δη­γού­σε το κίνη­μα της λογο­τε­χνί­ας και εκπαί­δευε συγ­γρα­φείς στο πνεύ­μα του Μπολσεβικισμού.

Το δεύ­τε­ρο απο­τέ­λε­σμα της ανά­πτυ­ξης της λογο­τε­χνί­ας στην Ε.Σ.Σ.Δ, όπως κατα­δεί­χτη­κε με από­λυ­τη σαφή­νεια στο Συνέ­δριο των Συγ­γρα­φέ­ων, ήταν η πλή­ρης ιδε­ο­λο­γι­κή και πολι­τι­κή ενό­τη­τα των Σοβιε­τι­κών συγ­γρα­φέ­ων, οι οποί­οι  συνει­δη­τά παίρ­νουν θέση στο πλευ­ρό της Σοβιε­τι­κής εξου­σί­ας και της Kομ­μου­νι­στι­κής επα­νά­στα­σης, θέτο­ντας συνει­δη­τά στους εαυ­τούς το καθή­κον να συμ­βάλ­λουν, μέσα από τα λογο­τε­χνι­κά τους έργα, στη νίκη της σοσια­λι­στι­κής οικοδόμησης.

Ταυ­τό­χρο­να, το συνέ­δριο ήταν ένα τερά­στιο λογο­τε­χνι­κό γεγο­νός για τη Σοβιε­τι­κή και την παγκό­σμια επα­να­στα­τι­κή λογοτεχνία.

Στις συζη­τή­σεις που ακο­λού­θη­σαν τις ειση­γή­σεις σχε­τι­κά με σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία, τη δρα­μα­τουρ­γία και την ποί­η­ση, εκφρά­στη­καν ανη­συ­χί­ες για τα πιο ζωτι­κά θέμα­τα, που αγκα­λιά­ζουν όλο το φάσμα των προ­βλη­μά­των που περιέ­χο­νται στη δημιουρ­γία των καλών τεχνών. Από την άπο­ψη αυτή τα αρχεία του συνε­δρί­ου απο­τε­λούν ένα πολυ­τι­μό­τα­το ντοκουμέντο.

Το κυρί­αρ­χο ερώ­τη­μα που συζη­τή­θη­κε στο συνέ­δριο ήταν το πώς θα απει­κο­νι­στεί ο νέος άνθρω­πος στα έργα τέχνης. Και σε στε­νή σχέ­ση με αυτό το σημα­ντι­κό πρό­βλη­μα ανέ­κυ­ψαν δεκά­δες άλλα ερω­τή­μα­τα — ερω­τή­μα­τα για νέες φόρ­μες, θέμα­τα,  μεθό­δους εργα­σί­ας, παλιές και νέες εικό­νες, κλπ.

Βαθιές δια­δι­κα­σί­ες βρί­σκο­νται σε εξέ­λι­ξη σήμε­ρα στη Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία. Σήμε­ρα, όσο ποτέ πριν, οι συγ­γρα­φείς μελε­τούν και ερευ­νούν την πραγ­μα­τι­κή ζωή, συγκε­ντρώ­νο­ντας πρώ­τη ύλη για τα έργα τους· εμφα­νί­ζο­νται συλ­λο­γι­κά έργα, πρω­τό­λεια, που δεν έχουν ακό­μα τελειο­ποι­η­θεί· γρά­φο­νται ημε­ρο­λό­για, γίνο­νται διά­φο­ρες κατα­γρα­φές, γίνο­νται όλο και περισ­σό­τε­ρες προ­σπά­θειες για να εκφρα­στεί η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα σε νέες μορ­φές, κλπ, κλπ.

Πριν το συνέ­δριο οι Σοβιε­τι­κοί συγ­γρα­φείς δημιούρ­γη­σαν μια σει­ρά από εικό­νες και λογο­τε­χνι­κούς τύπους του νέου ανθρώ­που, και μετα­ξύ αυτών των περι­πτώ­σε­ων υπάρ­χουν παρα­δείγ­μα­τα που δημιουρ­γή­θη­καν με ταλέ­ντο και θα τα θυμό­μα­στε για πολύ και­ρό. Αλλά στο σύνο­λό τους, όλα αυτά αντι­προ­σω­πεύ­ουν μόνο ένα πρώ­το σχέ­διο για το μνη­μειώ­δες πορ­τραί­το του νέου ανθρώ­που που πρέ­πει να δημιουρ­γή­σει η λογο­τε­χνία. Να παρου­σιά­σει ένα πλή­ρες, άξιο πορ­τραί­το, μια βαθιά καλ­λι­τε­χνι­κή, αρι­στο­τε­χνι­κή απει­κό­νι­ση του σοσια­λι­στι­κού ανθρώ­που, να τον περι­γρά­ψει στις πιο βασι­κές του σχέ­σεις, με τερά­στια καλ­λι­τε­χνι­κή δύνα­μη που θα φτά­νει στο επί­πε­δο των μεγά­λων συγ­γρα­φέ­ων του παρελ­θό­ντος, ώστε να δεί­ξει τα νέα του αισθή­μα­τα, τις ιδέ­ες του, τα πάθη του, την αντί­λη­ψη του για τη ζωή  — αυτό είναι το κυρί­αρ­χο μέλη­μα της σοβιε­τι­κής λογο­τε­χνί­ας, ένα καθή­κον που θα καθο­ρί­σει ένα ολό­κλη­ρο στά­διο, μια ολό­κλη­ρη επο­χή — και επι­πλέ­ον μια απο­φα­σι­στι­κή επο­χή — στη δημιουρ­γία της σοσια­λι­στι­κής λογοτεχνίας.

Αυτό ισχύ­ει για όλους τους τομείς της λογο­τε­χνί­ας — πρό­ζα, ποί­η­ση και δρά­μα το ίδιο. Η Σοβιε­τι­κή ποί­η­ση, παρό­λα τα επι­τεύγ­μα­τά της, δίκαια υπο­βλή­θη­κε σε αυστη­ρή κρι­τι­κή στο συνέ­δριο για το όχι ιδιαί­τε­ρα υψη­λό πολι­τι­σμι­κό επί­πε­δο, για επαρ­χιω­τι­σμό, για το γεγο­νός ότι πολ­λοί ποι­η­τές υστε­ρούν σε βαθυ­στό­χα­στες ιδέ­ες και συναι­σθή­μα­τα. Η Σοβιε­τι­κή ποί­η­ση δεν έχει πετύ­χει το πλα­τύ επα­να­στα­τι­κό σάρω­μα, των τολ­μη­ρών πτή­σε­ων της σκέ­ψης που ται­ριά­ζουν σε μια σοσια­λι­στι­κή επο­χή. Οι ποι­η­τές πρέ­πει να κατα­λά­βουν ότι σε μια τέτοια επο­χή ένας ποι­η­τής που δεν επι­θυ­μεί να μεί­νει πίσω ή να κατα­φύ­γει στα μετό­πι­σθεν της ποί­η­σης πρέ­πει να ζει εναρ­μο­νι­σμέ­να με τις μεγά­λες ιδέ­ες και τα πάθη αυτής της επο­χής, πρέ­πει να συμ­βα­δί­ζει με αυτήν, με την κλί­μα­κα της ποί­η­σης του να ανα­λο­γεί στην κλί­μα­κα της εποχής.

Μεγά­λες επι­τυ­χί­ες πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­καν στον τομέα του δρά­μα­τος και του θεά­τρου. Αλλά η Σοβιε­τι­κή δρα­μα­τουρ­γία, βρί­σκε­ται εξί­σου αντι­μέ­τω­πη με μεγά­λα προ­βλή­μα­τα, έχει τις ίδιες αδυ­να­μί­ες που συνα­ντά­με στους άλλους κλά­δους της Σοβιε­τι­κής λογο­τε­χνί­ας. Στο συνέ­δριο έγι­ναν τοπο­θε­τή­σεις από εκπρο­σώ­πους δια­φό­ρων δρα­μα­τι­κών τάσε­ων, οι οποί­οι έδω­σαν δια­φο­ρε­τι­κούς ορι­σμούς των καθη­κό­ντων που αντι­με­τω­πί­ζουν οι  θεα­τρι­κοί συγγραφείς.

Ένα από τα πράγ­μα­τα που έδω­σε ένα ιδιαί­τε­ρο ενδια­φέ­ρον στο συνέ­δριο ήταν η παρου­σία μιας μεγά­λης ομά­δας ξένων επα­να­στα­τών συγ­γρα­φέ­ων, οι οποί­οι, στις ομι­λί­ες τους που εκφω­νή­θη­καν από το βήμα του συνε­δρί­ου, εξέ­φρα­σαν την αλλη­λεγ­γύη τους προς τους Σοβιε­τι­κούς συγγραφείς.

Η Σοβιε­τι­κή λογο­τε­χνία είναι ακό­μα στα πρώ­τα της βήμα­τα, αλλά η καλύ­τε­ρη από­δει­ξη της μεγά­λης Μπολ­σε­βί­κι­κης σοφί­ας της είναι το γεγο­νός ότι ορι­σμέ­νοι από τους σπου­δαιό­τε­ρους συγ­γρα­φείς στις καπι­τα­λι­στι­κές χώρες της Δύσης και της Ανα­το­λής στρέ­φουν το βλέμ­μα τους προς αυτήν, την επι­λέ­γουν εθε­λο­ντι­κά και συνει­δη­τά ως δια­νοη­τι­κό οδη­γό τους, και την παρου­σιά­ζουν σε ολό­κλη­ρο τον κόσμο ως παρά­δειγ­μα μιας γνή­σια ζωτι­κής και προ­ο­δευ­τι­κής λογοτεχνίας.

Το συνέ­δριο έδει­ξε ότι οι Σοβιε­τι­κοί συγ­γρα­φείς έχουν πλή­ρη επί­γνω­ση της θέσης τους ως πρω­το­πο­ρία της διε­θνούς επα­να­στα­τι­κής λογο­τε­χνί­ας, η οποία σημειώ­νει τη μια επι­τυ­χία μετά την άλλη.

Η σοσια­λι­στι­κή επο­χή και οι άνθρω­ποι της δημιουρ­γούν μια λογο­τε­χνία σύμ­φω­νη με τη δική τους εικόνα.

Μια ηρω­ι­κή επο­χή γεν­νά ηρω­ι­κή λογο­τε­χνία· ηρω­ι­κοί άνθρω­ποι καλού­νται να γίνουν ηρω­ι­κοί καλλιτέχνες.

Το πρώ­το Πανε­νω­σια­κό Συνέ­δριο Σοβιε­τι­κών Συγ­γρα­φέ­ων ήταν ένα συνέ­δριο μεγά­λων επα­να­στα­τι­κών παθών, βαθυ­στό­χα­στων ιδε­ών, ισχυ­ρών δημιουρ­γι­κών φιλο­δο­ξιών και  παρορμήσεων.

Πηγή: Gorky, Radek, Bukharin, Zhdanov and others “Soviet Writers’ Congress 1934”, page 7–12, Lawrence & Wishart, 1977, με το online κεί­με­νο να βρί­σκε­ται στη σελί­δα marxists.org.