Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
φιλόλογος – κριτικός λογοτεχνίας
Την 1η του Μάρτη η Εταιρία Λογοτεχνών, ο Δήμος Περάματος, η Αγωνιστική Παράταξη Ελλήνων Λογοτεχνών και οι εκδόσεις «Αλφειός» προσκαλούν σε μια εκδήλωση-παρουσίαση των νέων βιβλίων του Γιάννη Παπαοικονόμου «Το κλιμάκιο», «Επιταξικά» και «Μέρες». Η εκδήλωση θα γίνει στην αίθουσα της Ένωσης Ποντίων Περάματος, Λ. Ειρήνης 211. Μην έχοντας διαβάσει ακόμα τα ως άνω βιβλία, εκτός από την ποιητική συλλογή Επιταξικά, θα ξεκινήσω τούτο το σημείωμα που θα είναι αφιερωμένο στο παλαιότερο και πολύ πετυχημένο Το Δόκανο, με ένα ποίημα από τα Επιταξικά με τίτλο Η ταξική Ευγένεια:
Ο καθωσπρεπισμός
των κυρίων
και των αβρών κυριών
στα σαλόνια τους
στα θέατρα
τις κοσμικές δεξιώσεις
γίνεται λάμια
Σκύλλα και Χάρυβδη
όταν απ’ τα μπαλκόνια τους
θωρούν
τα οργισμένα πλήθη
που τη γαλήνη τους
ταράζουν
και τα κέρδη τους
κυρίως αυτά
αμφισβητούν.
Αξίζει να σταθούμε ξανά στο μυθιστόρημα του Γιάννη Παπαοικονόμου Το δόκανο που παίζεται στα χρόνια της χούντας. Τον ερχόμενο Απρίλη θα είναι 50 χρόνια που επιβλήθηκε η δικτατορία των κολονέλων στον τόπο. Η χούντα σφράγισε την πορεία του συγγραφέα. Ο ίδιος διέφυγε στο εξωτερικό κυνηγημένος και έτσι η πίκρα της δικτατορίας συνδυάστηκε με την πίκρα της ξενιτιάς.
Το δόκανο
Στο Το δόκανο (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2007) γίνεται φανερό, ότι το ανθρώπινο υλικό δεν έχει προπλαστεί για να γίνει ήρωας. Υπάρχουν περίπου όλες οι στάσεις ζωής και όλα τα κοινωνικά στρώματα, αλλά όχι σε κανονικές συνθήκες. Έχουμε δικτατορία και αυτή απαιτεί από τον καθένα μια επιλογή. Δύσκολες συνθήκες φέρνουν και δύσκολες επιλογές. Οι συνέπειες είναι πολύ πιο μεγάλες, ακόμα και καθοριστικές. Ο ηρωϊσμός φτάνει μέχρι ένα ορισμένο σημείο. Κάποιοι ξεπερνούν το σημείο αυτό και τα διακινδυνεύουν όλα, κάνουν μια υπέρβαση, άλλοι δείχνουν μέχρι πού φτάνει η προσφορά τους. Υπάρχουν πάντα διαβαθμίσεις στην προδιάθεση, στις δυνατότητες για προσφορά στον αντιστασιακό, τον αντιδικτατορικό αγώνα. Αυτό ισχύει και για τον αναγνώστη και την πρόσληψή του. Ανάλογα μ’αυτό που έχει μέσα του, διαβάζει ένα βιβλίο, παίρνει αυτό που μπορεί να ερμηνεύσει, που μπορεί να αντέξει. Στο Δόκανο νέοι άνθρωποι παλεύουν παράνομα ενάντια στη χούντα. Πιστεύουν σε ιδανικά και τα βάζουν με τη δικτατορική κρατική μηχανή της βίας. Ο συγγραφέας φτιάχνει ένα μοσαϊκό με υλικό παρμένο από τη ζωή. Τα δύο φύλα βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο στην πάλη, αλλά και στη σάπια κοινωνία. Το υλικό που σπαει την παράδοση αφορά και τα δύο φύλα. Έχουμε ψυχογραφίες διαφόρων τύπων, της μικροαστικής νοοτροπίας, του χαφιέ από τα απλά λαϊκά στρώματα, τον ήρωα από τα απλά λαϊκά στρώματα, την άδεια ψυχή που δεν ξέρει τί να κάνει, τη γυναίκα αγωνίστρια, αλλά και την γυναίκα που τα βολεύει σ’ένα σαρκικό έρωτα με χουντικό αξιωματούχο. Ο μικροαστισμός που μετά από πολλούς επαναστατισμούς και μπόλικη οργή τελικά πείθεται να γίνει χαφιές. Η στάση του να είσαι πάντα με τους από πάνω. Τα ιδιωτικά σχολεία που πλάθουν τη στόφα του ανθρώπου που θέλει καλή υλική ζωή και εξουσία. Τα λαϊκά στρώματα με την καθάρια ψυχολογία τους, γιατί δεν έχουν και πολλές επιλογές. ‘Η θα συμβιβαστείς ή θα παλέψεις.
Στο βιβλίο αναπτύσσονται χαρακτηριστικές συζητήσεις-διάλογοι, χαρακτηριστικοί για το ποιόν και για την εσωτερική εξέλιξη του κάθε «ήρωα» αντιπροσωπεύοντας στάσεις ζωής, επιλογές ατομικές ανάλογα τελικά με τη συγκρότηση την ψυχοκοινωνική, τη μορφωτική, την ταξική του καθενός. Να δούμε κάποια παραδείγματα:
«Ο Ιορδάνης δεν κυνηγιόταν. Τον είχαν σώσει «οι προσβάσεις», όπως έλεγε τους βασιλικούς. Τι διάολο τελείωσε τη Σχολή Αναβρύτων, με συμμαθητή τον Κοκό; Παιδί φτωχών αγροτών. …Τα παιδιά ήταν έξυπνα. ‘Επαιρναν τα γράμματα. …Τον Ιορδάνη τον πήραν με τα «μέτρα» της Φρειδερίκης, το πραγματικό παιδομάζωμα των παιδιών από τα χωριά που ‘χαν ζήσει την «άλλη κατάσταση», το Δημοκρατικό Στρατό…Τα παιδιά κλείστηκαν σε σχολεία ειδικά, για την «εθνικόφρονα αναγέννηση του πνεύματός των». Ετσι, ο Ιορδάνης, έξυπνος, ζωντανός, κλείστηκε στ’ Ανάβρυτα, «ο τυχεράκιας», όπως τον φώναζαν τα παιδιά του χωριού, στις καλοκαιρινές διακοπές.
Ο «τυχεράκιας»…Πού να ξέρουν τα δύστυχα, ξυπόλητα παιδιά, πως δεν ήταν παρά το φτωχό δοχείο της συμπλήρωσης της χριστιανικής φιλανθρωπίας των μικρών πλουσίων και των κυριών του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων, κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα! Αυτός ήξερε πόσο «τυχεράκιας» ήταν!» (σελ. 69).
Ο Ιορδάνης πλάθεται μέσα σ’αυτή την εκπαίδευση με τα παιδιά, που δεν ήταν της τάξης του. Ομως, πλάθεται αλλιώς απ’ ο,τι στόχευε το σχολείο. «Η ταπείνωση», διαβάζουμε, «που από ένστικτο τότε ένοιωθε, γινόταν σιγά σιγά, καθώς στάλαζε βαθιά μέσα του, ρομφαία σταλαγμίτη, σκληρή, οργής και πίκρας» (σελ. 70).
Η ζωή πλάθει, αλλά και αλλιώνει χαρακτήρες και στο Δόκανο έχουμε πολλές τέτοιες εξελίξεις. Δεν είναι τυχαίο. Οι συνθήκες δικτατορίας απαιτούν μια στάση από τους ανθρώπους, που δεν τη ζητάει σε κανονικές συνθήκες. Χαρακτηριστικά των ανθρώπων που δεν θα φαίνονταν σε ομαλές συνθήκες, βγαίνουν στη φόρα. Επιταχύνονται ψυχολογικές διαδικασίες, ο καθένας αντιδρά ανάλογα με το υλικό που έχει μέσα του, όπως ο Ιορδάνης του παραδείγματος. «Τα είχε μαζέψει», που λένε. Ο Πέτρος είναι μια άδεια ψυχή, που ωστόσο ο έρωτας τη γεμίζει. Η Λίνα είναι μια άδεια ψυχή χωρίς ιδανικά, πάει χωρίς δισταγμούς με χουντικό σε άγριο σαρκικό έρωτα. Ο Τάσος είναι ο πλέον αποφασισμένος αγωνιστής, ο σίγουρος, ο αταλάντευτος. Μέσα στην ομάδα τους στην παρανομία αντιμετωπίζει τον Ιορδάνη, που έχει αρχίσει να «τσινάει», να ταλαντεύεται, επηρεασμένος από τον αδερφό του Λάμπη, που όλο προσπαθεί να τον μεταπείσει να μην πάει κόντρα στο σύστημα, αλλά να βολευτεί με τους εκάστοτε από πάνω και να γίνει…χαφιές.
Σελ.119–120: — Ακου Ιορδάνη, κατανοώ τη δυσκολία να κάνεις το βήμα προς τη νέα κατάσταση. Εχεις πολλά δώσει στη μαρξιστική ιδεολογία κι αυτή σου ‘χει δώσει όχι λιγότερα. Ασε όμως τα σχήματα, τα στημένα παιχνίδια των οργανώσεων, που οδηγούν στο περιθώριο της πραγματικής δράσης, της προσφοράς μας για την ανόρθωση αυτού του τόπου. Δεν μπορούμε να περιμένουμε την πτώση του καθεστώτος για να βοηθήσουμε το λαό μας σ’ ένα νέο σύστημα που έχουμε θεωρητικά – και μόνο θεωρητικά – πλάσει στο κεφάλι μας. Κι ούτε είναι σίγουρο πως το άλλο καθεστώς που θα ακολουθήσει, θα είναι το δικό σου, αυτό που ‘χεις ενστερνιστεί βαθιά μέσα σου. Πολύ φοβάμαι πως θα ‘ναι το ίδιο με άλλο κοστούμι. Μείνε αδερφέ μου στην πραγματικότητα. Προσαρμόσου με το υπαρκτό. Πάλεψε να πάρει η πατρίδα μας το δρόμο της εθνικής ανασυγκρότησης και κάθαρσης. Με το δικό σου τρόπο…
‑Και λοιπόν, μου ζητάς να συνεργαστώ μ’ αυτές τις άδειες στολές, με τα χάρτινα λόγια και τις ηλίθιες ενέργειες;
‑Οχι βρε Ιορδάνη! Από την ανοχή μέχρι τη συνεργασία υπάρχει μεγάλη διαφορά! Εγώ σου λέω μείνε αυτό που είσαι, μα άκου, συζήτα, πρότεινε.…
Βγες στο φως! Ασε το σκοτάδι! Δεν είσαι τυφλοπόντικας, άνθρωπος είσαι! Αυτοί όλοι που χρησιμοποιούν τη νύχτα και τα χιμαιρικά προγράμματα, έχουν συμφέροντα. Εξυπηρετούν άλλους που, ασφαλείς από μακριά, δίνουν εντολές, διατάζουν και σας στέλνουν, ποίμνιο στη σφαγή, στα κρατητήρια, στα βασανιστήρια, στις εξορίες.…
‑Και υποστηρίζεις Λάμπη όλες αυτές τις θηριωδίες;
‑Είναι κι αυτά μέρος του παιχνιδιού. Ετσι πρέπει να γίνει, σ’αυτή τη φάση, για να δοθεί χρόνος στους άλλους που θα ‘ρθουν με άλλους μανδύες, αλλά με τα ίδια συμφέροντα, που δεν θα αφήνουν κανένα περιθώριο επιλογής. Και μη με ρωτάς ποιοί και πότε, από πού και πώς; Θα ‘ναι από την Αμερική ή την Ευρώπη, από το παραπέτασμα. Ελληνες που, γενιές τώρα, υπηρετούν τους ξένους. Μην έχεις αυταπάτες. Εμείς, εσύ δηλαδή, θα μείνεις απέξω. Αφού δε θα ‘σαι εξαρχής δικός τους, οι πόρτες θα ‘ναι κλειστές. Εδώ σε καλούν να πάρεις μέρος σε μια σταυροφορία για την πατρίδα, το λαό μας, τις παραδόσεις μας. Ν’αποκτήσεις δύναμη κι εσύ Ιορδάνη, ν’αποδείξεις πόσο αξίζεις, να μοιραστείς την τύχη αυτού του τόπου, να ‘χεις εξουσία!
Μπορείς να «κάψεις» κάποιους που σ’εμποδίζουν να προχωρήσεις. Μάθε κυρίως για τις συνδέσεις των πυρήνων – έτσι μόνο θα τους ελέγξεις καλύτερα. Για να γίνει αυτό όμως, πρέπει να σε αποδεχτούν. Να δείξεις έργο, δράση, και να καταξιωθείς. Μετά, κατευθύνεις εσύ! Χαράζεις την πολιτική σου και ξεκόβεις με τα γερόντια του εξωτερικού και τους χαλέδες του εσωτερικού. Τι νομίζεις, πως οι άλλοι είναι καλύτεροί σου; Κάτι αγράμματοι, λογάδες, αποτυχημένοι είναι και τίποτε άλλο!»
Ο Ιορδάνης, μεγαλωμένος μέσα στο δηλητήριο των «αναμορφωτηρίων του εθνικισμού», από ατομικό κόμπλεξ είχε πάει στην αντιχουντική οργάνωση, βιαστικά επαναστατικά, μικροαστικά, για τη δική του εξουσία και εκδίκηση. Γίνεται χαφιές. Οσοι έχουν ζήσει τη χούντα, στο βιβλίο αυτό σίγουρα θα βρουν τις στάσεις και επιλογές, που έχουν δει γύρω τους. Το βιβλίο φέρνει στον αναγνώστη μια ρεαλιστική ποικιλία ανθρώπινων αντιδράσεων. Δεν ήταν όλοι ήρωες.