Γράφει ο Αλέκος Χατζηκώστας //
Μάλθους Τόμας Ρόμπερτ: Άγγλος κληρικός, οικονομολόγος (καθηγητής στην έδρα σύγχρονης ιστορίας και της πολιτικής οικονομίας στο Κολλέγιο East India Company) και φιλόσοφος Μάλθους (Thomas Malthus 1776–1834) . Το 1798 δημοσίευσε την εργασία με τίτλο « Η πραγματεία πάνω στο νόμο του πληθυσμού» και έθεσε τις βάσεις για την έναρξη μιας προσπάθειας για τη μελέτη του παγκόσμιου πληθυσμού. Σύμφωνα με την εργασία του υποστήριζε ότι ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο (1, 2, 4, 8, 16, 32, κλπ) ενώ τα διαθέσιμα τρόφιμα με αριθμητική πρόοδο(1, 2, 3, 4, 5, 6, κλπ) δημιουργώντας μια δυσαναλογία ικανοποίησης των αναγκών επιβίωσης .Έτσι, ισχυρίζονταν ότι αν ο πληθυσμός αφήνονταν να αυξάνεται ανεξέλεγκτα σύντομα ο πληθυσμός θα εξαντλούσε τις διαθέσιμες πηγές τροφίμων με αποτέλεσμα την αύξηση της εξαθλίωσης, της φτώχειας και του αγώνα για την επιβίωση. Τα παραπάνω σύμφωνα με τον Μάλθους αποφεύγονται από δύο μεγάλες κατηγορίες παραγόντων τους οποίους ονόμασε προληπτικούς και θετικούς. Οι προληπτικοί έλεγχοι αναφέρονται σε τρόπους που περιορίζουν την αναπαραγωγή όπως αγαμία, χρήση αντισυλληπτικών κλπ. Οι θετικοί έλεγχοι αναφέρονται σε περιστατικά που αυξάνουν τους θανάτους των ατόμων πριν εισέλθουν σε αναπαραγωγική ηλικία ή σε επιδημίες που αφανίζουν μεγάλο τμήμα του πληθυσμού προκαλώντας μείωση του συνολικού πληθυσμού όπως πόλεμοι, επιδημίες, λιμοί.
Η ουσία των απόψεων του
Ο Τ. Μάλθους ήταν ένας από του ιδεολογικούς εκπροσώπους της αστοποιημένης αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων και ένας από τους εκπρόσωπους της χυδαίας πολιτικής οικονομίας στη Μ. Βρετανία. Αντιπαράθεσε στην αισιοδοξία των φιλελεύθερων οικονομολόγων και στον «Πλούτο των εθνών» του Άνταμ Σμιθ το δυσοίωνο όραμά του για τη φτώχεια των εθνών. Τάχθηκε αποφασιστικά τόσο ενάντια στους ουτοπικούς σοσιαλιστές της εποχής του, όσο και κατά των προοδευτικών για την εποχή του ιδεολόγους της αστικής τάξης. Ο Κ. Μαρξ υπογράμμισε ότι δικαίωσε από οικονομική άποψη και υπερασπίστηκε τα ταυτόσημα συμφέροντα της βιομηχανικής αστικής τάξης και της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων «εναντίον της μάζας του πληθυσμού, εναντίον του προλεταριάτου» αποβλέποντας στο δυνάμωμα του καθεστώτος προς όφελος των κυρίαρχων τάξεων.
Με βάση τη θεωρία του (πάνω στην οποία στήθηκε ολόκληρο σύστημα αντιδραστικών αντιλήψεων-μαλθουσιανισμός και νεομαλθουσιανισμός) η κατάσταση των εργαζομένων καθορίζεται όχι από τις κοινωνικές συνθήκες του καπιταλιστικού συστήματος αλλά από αιώνιους, φυσικούς νόμους, σαν αποτέλεσμα «απόλυτου πλεονάσματος των ανθρώπων» και της δράσης «του φυσικού νόμου του πληθυσμού». Πίστευε ότι εξαιτίας των βιολογικών ιδιομορφιών του ανθρώπου ο πληθυσμός τείνει να αυξάνεται κατά γεωμετρική πρόοδο, ενώ τα μέσα συντήρησης μπορούν να αυξάνονται μόνο κατά αριθμητική πρόοδο. Σαν αιτία της αύξησης του πληθυσμού παρουσιάζει την ανθρώπινη φύση με τη μορφή του ανεξέλεγκτου σεξουαλικού πάθους στο οποίο επαφίεται ο άνθρωπος όταν η οικονομική ανάπτυξη αυξάνει τη διαθέσιμη για κατανάλωση ποσότητα τροφίμων. Επομένως με βάση τους ισχυρισμούς του η σταθερή σχέση μεταξύ του πληθυσμού και της ποσότητας των μέσων συντήρησης πρέπει να ρυθμίζεται με τις επιδημίες, τους λιμούς, τους πολέμους, τις υπερβολικά σκληρές συνθήκες εργασίας. Αυτή η ανάλυση, όμως, δεν πατούσε στο πουθενά. Στηριζόταν στην προαιώνια εμπειρία από τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, όπου η τεχνολογική στασιμότητα και οι κατά καιρούς δυσμενείς εξελίξεις των καιρικών φαινομένων, οδηγούσαν σε κρίσεις υπερπληθυσμού, σε πολέμους και σε στερήσεις, στην φτώχεια, στην πείνα, στην ένδεια και στον θάνατο. Οι αντιλήψεις αυτές καθαγίασαν τους πολέμους της εποχής, αλλά και την αποικιοκρατική πολιτική. Με βάση τα παραπάνω το έργο του βρήκε μεγάλη απήχηση στην κοινή γνώμη της εποχής εκείνης και αυτό για πολιτικούς λόγους. Σε αυτό συνέβαλαν τόσο η πολιτική κατάσταση που επικρατούσε την εποχή εκείνη στην Αγγλία, αλλά και η γενικότερη ανάγκη δικαιολόγησης της αποικιακής — ιμπεριαλιστικής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας .Φυσικά η «θεωρία» της πληθυσμιακής αρχής κατέρρευσε από την ίδια την εξέλιξη των πραγμάτων. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, σε συνδυασμό με την πρόοδο της επιστήμης, έφτασε σε τέτοια ζηλευτά επίπεδα τις επόμενες δεκαετίες, ώστε τα εμπορεύματα των μεγάλων βιομηχανικών χωρών κατέκλυσαν και τις πιο απομακρυσμένες αγορές του κόσμου.
Η κριτική των κλασικών του Μαρξισμού-Λενινισμού
Η μαρξιστική-λενινιστική θεώρηση της αύξησης του πληθυσμού εξετάζει τους πολύπλοκους κοινωνικούς καθορισμούς και τη σχετικότητα — ανάλογα δηλ. με τη χώρα — του φαινομένου του «υπερπληθυσμού». Πέρα από κάθε μονόπλευρη βιολογική εξήγηση, οι αιτίες αναζητούνται στις αλληλεπιδράσεις της οικονομικής κατάστασης του ατόμου και της οικογένειας, των πολιτιστικών αξιών, τη δομή της οικογένειας, του ρόλου των γυναικών στην οικογένεια και στην κοινωνία, της κοινωνικής υποδομής για την ανατροφή και εκπαίδευση των παιδιών κλπ. Έτσι, το πρόβλημα της πληθυσμιακής αύξησης εξετάζεται μέσα στο πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων. Δεν υπάρχει, ένα γενικευμένο πρόβλημα πληθυσμού σαν απόρροια κάποιου αιώνιου φυσικού νόμου. Αντίθετα, κάθε τρόπος παραγωγής έχει το δικό του πληθυσμιακό νόμο, σύμφωνα με τον Marx. Οπως απέδειξε ο Καρλ Μαρξ, στον Ι Τόμο του «Κεφαλαίου» η πρόοδος της τεχνικής αυξάνει από τη μια τα μέσα παραγωγής χωρίς όμως να σημειώνεται το ίδιο γρήγορη αύξηση της ζήτησης εργατικών χεριών με αποτέλεσμα μια σημαντική μάζα εργατών να μετατρέπεται σε «υπεράριθμη». Σημείωνε χαρακτηριστικά: «Ακόμα και ο Μάλθους θεωρεί αναγκαίο για τη σύγχρονη βιομηχανία τον υπερπληθυσμό, που με τη στενοκεφαλιά του τον αποδίδει στην απόλυτη αύξηση του εργατικού πληθυσμού και όχι στο γεγονός ότι ο εργατικός πληθυσμός γίνεται σχετικά υπεράριθμος…Στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή δεν αρκεί καθόλου η ποσότητα της διαθέσιμης εργατικής δύναμης που προσφέρει η φυσική αύξηση του πληθυσμού. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή για να κινείται ελεύθερα χρειάζεται έναν εφεδρικό βιομηχανικό στρατό ανεξάρτητο από τα φυσικά αυτά όρια» Ο φαινομενικός «γρίφος» λύνεται αν ληφθεί υπόψη ότι για τον καπιταλιστή οι μηχανές είναι τα «εργαλεία» για να καρπώνεται απλήρωτη εργασία από τον προλετάριο. Συνεπώς το «υπεράριθμο» είναι σχετικό σε σύγκριση μόνο με τις ανάγκες των καπιταλιστών. Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, καθώς η εργατική τάξη παράγει η ίδια τη συσσώρευση του κεφαλαίου, μέσω της απλήρωτης εργασίας της που καρπώνεται ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής κεφαλαιοκράτης, παράγει ταυτόχρονα σε ολοένα και περισσότερο αυξανόμενη έκταση τα μέσα που καθιστούν την ίδια «υπεράριθμη»!
Η πλήρης απορρόφηση των «υπεράριθμων» εργατών επιλύεται μόνο στο σοσιαλισμό, με κοινωνικοποιημένα τα μέσα παραγωγής ώστε να εξυπηρετούν ‑μέσω του κεντρικού σχεδιασμού- τις λαϊκές ανάγκες και όχι τα κέρδη των καπιταλιστών.
Τόνιζε ο Β.Ι. Λένιν χαρακτηριστικά ότι η αναπαραγωγή του πληθυσμού και «οι συνθήκες για την ανθρώπινη αναπαραγωγή εξαρτώνται άμεσα από τη δομή των διαφόρων κοινωνικών συστημάτων» . Ενώ για την ανάγκη αντιπαράθεσης με τις μαλθουσιανές και νεομαλθουσιανές αντιλήψεις σημείωνε ότι χρειάζεται σκληρός αγώνας «…εναντίον των προσπαθειών επιβολής της αντιδραστικής και δειλής θεωρίας πάνω στην πιο προοδευτική και ισχυρή τάξη της σύγχρονης κοινωνίας, την τάξη που είναι καλύτερα προετοιμασμένη για μεγάλες αλλαγές..»
Η επίδραση των ιδεολογημάτων του σήμερα
Οι απόψεις του Μάλθους εξακολουθούν να έχουν οπαδούς και στην σύγχρονη εποχή, φυσικά, αναδιατυπωμένες και διορθωμένες με στόχο πάντα την «δικαιολόγηση» στρατηγικών επιλογών του κεφαλαίου:
Α. Ας δούμε ορισμένες δηλώσεις «επωνύμων»- που αλιεύσαμε στο διαδίκτυο- που επιβεβαιώνουν την προσπάθεια εκ των υστέρων δικαίωσης του:
- Ο Bill Gates, ο πρόεδρος της Microsft και ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον πλανήτη δήλωσε σε συνέδριο τα εξής: ‘’Ο κόσμος σήμερα έχει 6,8 δισεκατομμύρια ανθρώπους, αυτός ο πληθυσμός σύντομα θα είναι 9 δισεκατομμύρια. Τώρα αν κάνουμε μια πραγματικά καλή δουλειά σχετικά με τα νέα εμβόλια, την υγειονομική περίθαλψη, τις υπηρεσίες αναπαραγωγικής υγείας θα μπορούσαμε να μειώσουμε τον πληθυσμό ίσως στο 10 ή 15 %.».
-«Ο παγκόσμιος πληθυσμός πρέπει να μειωθεί το ταχύτερο δυνατό, όπως και η κατανάλωση στις αναπτυγμένες χώρες ώστε να αποφευχθεί ένα ντόμινο «οικονομικών και περιβαλλοντικών δεινών»’, αναφέρει σε έκθεσή της η Βασιλική Εταιρεία της Βρετανίας. Μεταξύ των μέτρων που προτείνονται είναι η διάδοση της αντισύλληψης μεταξύ των γυναικών στον αναπτυσσόμενο κόσμο, αλλά και ο περιορισμός της κατανάλωσης στον ανεπτυγμένο.
- Ο John P. Holdren είναι ο κύριος σύμβουλος του προέδρου των Η.Π.Α. Barack Obama σε θέματα επιστήμης και τεχνολογίας. O Holdren στο βιβλίο με τίτλο ‘’Οικολογική επιστήμη’’ (Ecoscience) αναφέρει το εξής: ‘’Για να έχουμε όλοι υψηλή ποιότητα ζωής, θα πρέπει να υπάρχουν λιγότεροι άνθρωποι.’’ .
-Ο ιδρυτής του CNN Τεντ Τέρνερ θα πάει ακόμα πιο μακριά ….«Ένας συνολικός πληθυσμός 250 με 300.000.000 ανθρώπους, δηλαδή, με μία κατά 95% πτώση από τα σημερινά επίπεδα, θα ήταν ιδανικός.»
Β. Στις αντιλήψεις αυτές στηρίζονται και ιδεολογήματα που σήμερα ακούγονται με στόχο την «δικαιολόγηση» πολιτικών άγριας λιτότητας και εφαρμογής κάθε είδους «μνημονίων» όπως για παράδειγμα: «Για πολλά χρόνια ζούσαμε πέρα από τις δυνατότητές μας, κι αυτό πρέπει να σταματήσει», (Α. Μέρκελ) ή επιχειρήματα του «συρμού στη χώρα μας: «Καταναλώνουμε περισσότερα απ’ όσα παράγουμε». Το ίδιο συμβαίνει και με αναφορές σχετικά με την γήρανση του πληθυσμού και την ανάγκη «αναμόρφωσης του ασφαλιστικού». Στην εποχή μας με βάση τις ελεγχόμενες αναλογιστικές μελέτες κάνουν λόγο για «γήρανση του πληθυσμού» που δήθεν θα αλλάξει τη σχέση ενεργού με συντάξιμο πληθυσμό, χωρίς φυσικά να μπαίνουν στον κόπο να μιλήσουν για τη ραγδαία αύξηση της ανεργίας εξαιτίας της ακολουθούμενης πολιτικής, της καταλήστευσης των αποθεματικών των ταμείων, της απλήρωτης-ανασφάλιστης εργασίας, της αύξησης των ελαστικών μορφών εργασία κ.α Απλά κινδυνολογούν όπως και παλιότερα με την αύξηση του πληθυσμού στη εποχή του Μάλθους. Η λογική των ιδεολόγων της «γήρανσης του αποσκοπεί ουσιαστικά στη καλλιέργεια της «ανάγκης» περικοπών των συντάξεων και των άλλων ασφαλιστικών δικαιωμάτων, γιατί είναι ένας τρόπος αύξησης των κερδών του κεφαλαίου!
Γ.Η αύξηση του πληθυσμού παρουσιάζεται, επίσης, σαν ένας από τους κυριότερους παράγοντες της καταστροφής του περιβάλλοντος. Η πληθυσμιακή αύξηση οδηγεί σε αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης με συνεπακόλουθη πίεση πάνω στο φυσικό περιβάλλον σαν πηγή πρώτων υλών και ενέργειας και σαν αποδέκτη καταλοίπων και όλα αυτά ανεξάρτητα από τις κοινωνικές συνθήκες, το κοινωνικό σύστημα που υπάρχει. .Η συλλογιστική αυτή όμως αγνοεί τις πραγματικές δυνατότητες της σύγχρονης κοινωνίας συνειδητά να διαμορφώσει το περιβάλλον. Όπως υπογράμμιζε ο Κ. Μαρξ στο σοσιαλισμό : «..Οι συνετριασμένοι παραγωγοί ρυθμίζουν ορθολογιστικά την ανταλλαγή ύλης που γίνεται ανάμεσα σε αυτούς και τη φύση, θέτοντας την ανταλλαγή αυτή κάτω από κοινό έλεγχο (αντί να δυναστεύονται από αυτήν όπως δυναστεύονται από τις τυφλές δυνάμεις της). Την βελτιώνουν με τη μικρότερη δαπάνη και σε συνθήκες πολύ πιο ανάλογες και αντάξιες στην ανθρώπινη φύση τους». Να σημειώσουμε ακόμη ότι πολλές φορές καταστρέφονται «πλεονάσματα» αγροτικών ή κτηνοτροφικών προϊόντων (οι δικές μας χωματερές του ’80-’90) –με ότι συνέπιες έχει και για το περιβάλλον- προκειμένου να διασφαλιστούν μακροχρόνια οι συνθήκες πραγματοποίησης του κεφαλαίου που λειτουργεί σ’ αυτούς τους κλάδους, ενώ την ίδια στιγμή μεγάλα τμήματα πληθυσμού αντιμετωπίζουν προβλήματα ένδειας και υποσιτισμού…
Δ.Βιοτεχνολογία:Τα τελευταία χρόνια ένα νέο πεδίο κέρδους του καπιταλισμού έχει αναπτυχθεί, σε βάρος της υγείας όλου του πλανήτη είναι ο τομέας της Βιοτεχνολογίας, όπου με επέμβαση στους γενετικούς κώδικες παράγονται νέα προϊόντα, τα γνωστά μας «μεταλλαγμένα», για τα οποία, όμως, οι επιστήμονες έχουν σοβαρότατες ανησυχίες για τις επιπτώσεις τους, τόσο στο περιβάλλον, όσο και στην υγεία μας.Το βασικό επιχείρημα των πολυεθνικών είναι ότι θα έχουμε μεγάλη παραγωγή και θα λυθεί το επισιτιστικό πρόβλημα του Τρίτου Κόσμου. Γνωρίζουμε όμως πολύ καλά και σε αντίθεση με τις νεομαλθουσιανές αυτές αντιλήψεις ότι το πρόβλημα της διατροφής της ανθρωπότητας είναι, όχι η ποσότητα της παραγωγής, αλλά η δίκαιη κατανομή της. Και αυτή δεν μπορεί να υπάρχει στο πλαίσιο του καπιταλισμού.
Ε. Οι αντιλήψεις του Τ. Μάλθους όμως διαπερνούν και τη λογοτεχνία. Κλασσικό παράδειγμα το «Inferno», το περίφημο βιβλίο του Νταν Μπράουν που κυριαρχεί η φράση κλειδί: «Η ασθένεια είναι ο υπερπληθυσμός». Σ’αυτό ένα γενετιστής θεωρώντας ότι η ανθρωπότητα οδηγείται στην «κόλαση» λόγω του υπερπληθυσμού, εξαπολύει έναν ιό με στόχο την επιβράδυνση του πολλαπλασιασμού των ανθρώπων, ενώ ταυτόχρονα δίνεται στη Γενετική η δυνατότητα να δημιουργήσει «εξελιγμένα» άτομα.