Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Πέτρος Κόκκαλης: «Πρέπει να πεθάνουμε συνεπείς με τον εαυτό μας και με τους αγώνες μας»

Γρά­φει η ofisofi //

«Ογκό­λι­θος της Ιατρι­κής και Χει­ρουρ­γι­κής, με βαθιά επι­στη­μο­νι­κή γνώ­ση, τόλ­μη και επιδεξιότητα…Ύπαρξη με φλέ­βα επα­να­στα­τι­κή, ανή­συ­χη, με μυα­λό οξύτατο…καρδιά παλ­λό­με­νη στο ρυθ­μό του ανθρώ­πι­νου πόνου, κολό­να αξιο­πρέ­πειας και ύψι­στου πατριωτισμού…Η θερά­που­σα αγκα­λιά των φτω­χών και καταφρονεμένων…δόσιμο ολοκληρωτικό…συγκαταλέγεται ανά­με­σα στους ανθρώ­πους εκεί­νους που ορθώ­θη­καν να εμπο­δί­σουν την κατα­στρο­φή, που αυτο­ε­πι­στρα­τεύ­τη­καν  για να προ­ο­δεύ­σει ο κόσμος προς την ειρή­νη και την ευτυχία…»

Ο καθηγητής Πέτρος Σ. Κόκκαλης  (σκίτσο Δ. Μεγαλίδη)

Ο καθη­γη­τής Πέτρος Σ. Κόκ­κα­λης
(σκί­τσο Δ. Μεγαλίδη)

Ο Πέτρος Κόκ­κα­λης γεν­νή­θη­κε στις 18 Σεπτεμ­βρί­ου του 1896. Προ­σω­πι­κό­τη­τα χαρι­σμα­τι­κή και ιδιαί­τε­ρα ιδιο­φυ­ής . Πέρα­σε στην Ιατρι­κή Σχο­λή του Πανε­πι­στη­μί­ου της Αθή­νας σε ηλι­κία 15 ετών και συνέ­χι­σε να σπου­δά­ζει στο εξω­τε­ρι­κό στα Πανε­πι­στή­μια του Βερο­λί­νου , της Βέρ­νης και της Ζυρί­χης δίπλα σε κορυ­φαί­ους επι­στή­μο­νες της ιατρι­κής δια­φό­ρων ειδι­κο­τή­των. Σε νεα­ρή ηλι­κία ανα­κη­ρύ­χθη­κε διδά­κτο­ρας της Ιατρι­κής με ακό­μη πιο σημα­ντι­κή διά­κρι­ση το διο­ρι­σμό του ως Ανα­πλη­ρω­τή Διευ­θυ­ντή του Χει­ρουρ­γι­κού Ακτι­νο­λο­γι­κού Τμή­μα­τος του Νοσο­κο­μεί­ου του Ζόλιν­γκεν Βησθε­δά στο Μόνα­χο, επι­λο­γή ιδιαί­τε­ρα σημα­ντι­κή για έναν για­τρό που δεν ήταν Γερμανός.

Έζη­σε στο εξω­τε­ρι­κό 15 χρό­νια και διδά­χτη­κε πρω­το­πο­ρια­κές θερα­πεί­ες από τις μεγα­λύ­τε­ρες δια­ση­μό­τη­τες της Χει­ρουρ­γι­κής στην Ευρώ­πη. Επι­στρέ­φο­ντας στην Ελλά­δα εφάρ­μο­σε αυτές τις θερα­πεί­ες και έβα­λε τα θεμέ­λια της θωρα­κο­χει­ρουρ­γι­κής. Η επι­στη­μο­νι­κή του εξέ­λι­ξη ήταν ανο­δι­κή και σύντο­μα ανα­δεί­χθη­κε σε κορυ­φαίο χειρουργό.

«Ο Κόκ­κα­λης ήταν χαρι­σμα­τι­κός, ήταν ο ζωγρά­φος με το νυστέ­ρι, ο χει­ρουρ­γός με τα έξυ­πνα χέρια».

Ο Πέτρος Κόκ­κα­λης όμως δεν ήταν ένας απλά επι­δέ­ξιος χει­ρουρ­γός, ήταν ο Για­τρός με την αλη­θι­νή σημα­σία της λέξης γιαυ­τό και όλη του η ζωή και το έργο του ήταν αφιε­ρω­μέ­να στον άνθρωπο.

Το γεγο­νός που έφε­ρε στην επι­φά­νεια τα ανθρω­πι­στι­κά του αισθή­μα­τα και ανέ­δει­ξε τον «εσω­τε­ρι­κό» Κόκ­κα­λη ήταν ο πόλε­μος του 1940. Αν και τοπο­θε­τη­μέ­νος στα 2ο και 9ο Στρα­τιω­τι­κά Νοσο­κο­μεία της Αθή­νας , στα οποία δού­λευε εντα­τι­κά, πίστευε ότι δεν προ­σφέ­ρει τις μέγι­στες υπη­ρε­σί­ες. Εγκα­τέ­λει­ψε τη θέση του, την ασφά­λειά του και την οικο­γέ­νειά του ( το 1937 είχε παντρευ­τεί τη Νίκη, τη γραμ­μα­τέα του και είχαν απο­κτή­σει το πρώ­το τους παι­δί , το Σωκρά­τη, το 1939)και κατα­τάσ­σε­ται εθε­λο­ντής στην πρώ­τη γραμ­μή, στην εμπό­λε­μη ζώνη, μέσα στο χειμώνα.

Στα Γιάν­νε­να, στην Υγειο­νο­μι­κή Υπη­ρε­σία Βάσε­ως Ηπεί­ρου αρχί­ζει να κτί­ζει τις βάσεις της μετέ­πει­τα αγω­νι­στι­κής του δια­δρο­μής καθώς επι­θυ­μεί να υπη­ρε­τή­σει την πατρί­δα και το λαό της.

Ως Έφε­δρος Αρχί­α­τρος επι­σκέ­πτε­ται όλα τα νοσο­κο­μεία και κάνει παρα­τη­ρή­σεις για τη λει­τουρ­γία τους και την υπο­δο­μή τους. Με την ιδιό­τη­τα του Τεχνι­κού Συμ­βού­λου του Αρχί­α­τρου Επα­μει­νών­δα Γκι­νά­κα παρα­κο­λου­θεί τα χει­ρουρ­γι­κά τμή­μα­τα και συγ­χρό­νως χειρουργεί.

Οι παρα­τη­ρή­σεις του και οι κατα­γρα­φές των ελλεί­ψε­ων στα πεδι­νά και ορει­νά χει­ρουρ­γεία έχουν ως απο­τέ­λε­σμα την ανα­διορ­γά­νω­ση της Υγειο­νο­μι­κής Υπη­ρε­σί­ας  Βάσε­ως Ηπεί­ρου και τη βελ­τί­ω­ση του συστή­μα­τος δια­κο­μι­δής και νοση­λεί­ας των πολε­μι­στών ανα­δει­κνύ­ο­ντας συγ­χρό­νως τις οργα­νω­τι­κές ικα­νό­τη­τες του.

Νοσοκομείο του ΕΛΑΣ (Μεγάλο Χωριό Ευρυτανίας, 1943 -1944)

Νοσο­κο­μείο του ΕΛΑΣ (Μεγά­λο Χωριό Ευρυ­τα­νί­ας, 1943 ‑1944)

Ο Κόκ­κα­λης χει­ρουρ­γεί αστα­μά­τη­τα και αυτό του δίνει τη δυνα­τό­τη­τα να παρα­τη­ρή­σει ότι τα περισ­σό­τε­ρα περι­στα­τι­κά αφο­ρούν παγό­πλη­κτους και όχι τραυ­μα­τί­ες. Έτσι προ­τεί­νει τη λήψη και εφαρ­μο­γή άμε­σων μέτρων για την αντι­με­τώ­πι­ση του προ­βλή­μα­τος των κρυο­πα­γη­μά­των. Ένα από αυτά ήταν η χρή­ση δια­λύ­μα­τος νοβο­κα­ΐ­νης με εμπο­τι­σμό για τη θερα­πεία των κρυο­πα­γη­μά­των και αυτός ήταν ο πλέ­ον έμπει­ρος και ικα­νός χει­ρουρ­γός για να την εφαρμόσει.

Με τη συν­θη­κο­λό­γη­ση και την επι­κρά­τη­ση των Γερ­μα­νών επι­στρέ­φει στην Αθή­να, στον Ευαγ­γε­λι­σμό και στο Αρε­ταί­ειο όπου και συνε­χί­ζει το ιατρι­κό και επι­στη­μο­νι­κό του έργο.

Ο Κόκ­κα­λης είναι ανά­με­σα σε εκεί­νους τους πανε­πι­στη­μια­κούς που αρνή­θη­καν να υπο­τα­χθούν στους Γερ­μα­νούς και έτσι εκδιώ­χθη­κε μαζί μα άλλους από τις κλι­νι­κές του. Ο τύπος έγρα­ψε ότι απο­λύ­θη­κε « δι’ άρνη­σιν υπηρεσίας».

Αν και απο­λυ­μέ­νος συνε­χί­ζει να δου­λεύ­ει στην Κλι­νι­κή των Αγί­ων Αναρ­γύ­ρων. Ο αλτρουι­σμός του τον οδη­γεί στην προ­σφο­ρά ανι­διο­τε­λούς βοή­θειας στους φτω­χούς συναν­θρώ­πους του. Η βοή­θεια αυτήν τον φέρ­νει σε επα­φή με την Εθνι­κή Αλλη­λεγ­γύη και αργό­τε­ρα με το ΕΑΜ , επει­δή οι οργα­νώ­σεις αυτές του έστελ­ναν τραυ­μα­τί­ες από βασα­νι­στή­ρια, παρά­νο­μους αντι­στα­σια­κούς, άπο­ρους και άρρω­στους.. Ο Κόκ­κα­λης συνερ­γά­στη­κε αρχι­κά και αργό­τε­ρα συν­δέ­θη­κε με το ΕΑΜ συνει­δη­τά, για­τί πίστευε ότι συνερ­γα­ζό­με­νοι μπο­ρούν να σώσουν το λαό από τους κατακτητές.

«Τον Κόκ­κα­λη για να τον βοη­θή­σεις έπρε­πε να σκέ­φτε­σαι το λαό. Αυτός έζη­σε για τον κόσμο. Ο Κόκ­κα­λης ήταν πατριώ­της, με μια λέξη υπέρ – πατριώ­της. Αυτό! Δεν χωρά­ει άλλη λέξη και ευτύ­χη­σε να εξυ­πη­ρε­τή­σει τον κόσμο. Ο λαός ήξε­ρε ότι υπήρ­χε ένας μεγά­λος επι­στή­μο­νας που ενδια­φε­ρό­ταν για αυτόν, γι’ αυτό και εκυ­νη­γή­θη αργό­τε­ρα. Αυτό και τίπο­τε άλλο. Έπαιρ­νε λεφτά μόνον απ’ τους πλού­σιους και τα έδι­νε στην Εθνι­κή Αλλη­λεγ­γύη . Αυτό το ξέρα­με όλοι, ότι τα λεφτά αυτά δεν τα κρα­τού­σε για τον ίδιο αλλά τα κρα­τού­σε για τις ανά­γκες του αγώ­νος, για την περί­θαλ­ψη των τραυ­μα­τιών και των αρρώστων…»

Ο λόγος του ήταν απλός αλλά και δυνα­τός. Καθή­λω­νε τους φοι­τη­τές στις παρα­δό­σεις των μαθη­μά­των του (  δίδα­σκε στο Αρε­ταί­ειο) και τους ξεσή­κω­νε ενα­ντί­ον των κατα­κτη­τών μυώ­ντας τους στην Αντίσταση.

«Για την ωραία στά­ση των φοι­τη­τών δεν θα είχα  παρά να δώσω κι εγώ άπει­ρα παρα­δείγ­μα­τα για την άφθα­στη τόλ­μη τους και τον ηρω­ι­σμό τους στις κρί­σι­μες στιγ­μές. Αλλά πια η στά­ση της μεγά­λης πλειο­ψη­φί­ας των καθη­γη­τών; Και αφού δια­τυ­πώ­νω τέτοια κατη­γο­ρία  και μάλι­στα ενα­ντί­ον συνα­δέλ­φων μου είμαι υπο­χρε­ω­μέ­νος να την δικαιο­λο­γή­σω. Και πρώ­τα – πρώ­τα πρέ­πει να κάνω τη δια­σα­φή­νι­ση ότι η κατη­γο­ρία αυτή δεν έχει να κάνει με την επι­στη­μο­νι­κή ικα­νό­τη­τα που έχουν ή δεν έχουν οι καθη­γη­ταί του Πανε­πι­στη­μί­ου και οι Ακα­δη­μαϊ­κοί μας. Αυτό είναι άλλο ζήτη­μα, που, αν θέλα­με να το εξε­τά­σου­με με τη στε­νή ακα­δη­μαϊ­κή άπο­ψη, θα πηγαί­να­με πολύ μακριά.

Αλλά τι αξία έχει η εξέ­τα­ση της επι­στη­μο­νι­κής παρα­γω­γής, όταν έχου­με σοβα­ρές επι­φυ­λά­ξεις για τις ηθι­κές αξί­ες των εργα­τών της;

[…] τι πίστη μπο­ρού­με να δεί­ξου­με στην επι­στη­μο­νι­κή παρα­γω­γή ανθρώ­πων που στις κρι­σι­μό­τε­ρες στιγ­μές του έθνους δε σκέ­φτη­καν τίπο­τε άλλο, παρά πώς να φερ­θούν με όσο το δυνα­τόν μεγα­λύ­τε­ρη κοσμιό­τη­τα, για να μη χάσουν τη θέση τους και να μην υπο­στούν την παρα­μι­κρή ενό­χλη­ση ή ταλαι­πω­ρία;[…] Πρό­κει­ται για μια ανή­κου­στη ηθι­κή πώρω­ση μιας μεγά­λης μερί­δας  των πνευ­μα­τι­κών ηγε­τών , που αρχί­ζει από την επο­χή της 4ης Αυγού­στου και φτά­νει στο απο­κο­ρύ­φω­μά της στις σημε­ρι­νές μέρες της μαύ­ρης δουλείας»

Αυτά έλε­γε ασκώ­ντας κρι­τι­κή στην πλειο­ψη­φία των πανε­πι­στη­μια­κών για τη στά­ση τους στην Κατοχή.

Αντίγραφο της μεγάλης αφίσας από τοίχο της Αθήνας του 1944 (Αρχείο Ιδρύματος Κόκκαλη)

Αντί­γρα­φο της μεγά­λης αφί­σας από τοί­χο της Αθή­νας του 1944 (Αρχείο Ιδρύ­μα­τος Κόκκαλη)

Ο ίδιος ανα­ζη­τού­σε τον κατάλ­λη­λο χώρο για να εντα­χθεί στην Αντί­στα­ση και αρχι­κά συμ­με­τεί­χε στη Σοσια­λι­στι­κή Ένω­ση. Δεν ήταν άνθρω­πος που τον ενδιέ­φε­ρε η πολι­τι­κή . Επει­δή όμως μαζί με άλλους πανε­πι­στη­μια­κούς δεν υπο­τά­χθη­καν στους Γερ­μα­νούς, επι­κη­ρύ­χθη­καν και ανα­γκά­στη­καν να βγουν στο βου­νό. Δεν ήταν αρι­στε­ρός. Ήταν όμως αντι­φα­σί­στας. Τα βιώ­μα­τά του τον έσπρω­ξαν στο αρι­στε­ρό κίνη­μα για­τί πίστευε ότι δεν είναι αρκε­τό να είναι κανείς κατά του φασι­σμού, αλλά έπρε­πε έμπρα­κτα να παλεύ­ει ενα­ντί­ον του εντασ­σό­με­νος σ’ ένα μάχι­μο κόμμα.

Επέ­λε­ξε να συνερ­γα­στεί με το ΕΑΜ για­τί ήταν η πιο μαζι­κή αντι­στα­σια­κή οργά­νω­ση , η πιο μαχη­τι­κή και πει­θαρ­χη­μέ­νη που γνώ­ρι­ζε πολύ καλά τους κανό­νες της συνω­μο­τι­κής δρά­σης. Επι­πλέ­ον το εμπι­στευό­ταν εξ αιτί­ας της προη­γού­με­νης συνερ­γα­σί­ας  τόσο με την Εθνι­κή Αλλη­λεγ­γύη όσο και με το ΕΑΜ.

Αν τα θεμέ­λια της αγω­νι­στι­κής του πορεί­ας τέθη­καν με την εθε­λο­ντι­κή του δρά­ση στην πρώ­τη γραμ­μή στον πόλε­μο του 1940, η εκτί­να­ξη έγι­νε την άνοι­ξη του 1944 όταν βγή­κε στο βου­νό και απο­δέ­χτη­κε την πρό­τα­ση συμ­με­το­χής του στην Πολι­τι­κή Επι­τρο­πή Εθνι­κής Απε­λευ­θέ­ρω­σης ( ΠΕΕΑ). Ήταν μια πρά­ξη μεγά­λης σπου­δαιό­τη­τας και αξί­ας για­τί με αυτό τον τρό­πο συμπα­ρα­τασ­σό­ταν ολο­κλη­ρω­τι­κά με τον αγω­νι­ζό­με­νο λαό, στον οποίο η από­φα­σή του προ­κά­λε­σε μεγά­λο ενθου­σια­σμό. Έγι­νε όνο­μα θρύλος.

Από την άλλη μεριά όμως εξέ­πλη­ξε τους ανθρώ­πους της τάξης του στην Αθή­να και προ­κά­λε­σε τους Γερ­μα­νούς οι οποί­οι συνέ­λα­βαν τον πατέ­ρα του και ουσια­στι­κά τον οδή­γη­σαν στο θάνα­το με τις ταλαι­πω­ρί­ες που τον υπέβαλαν.

«Όταν έφυ­γε από την Αθή­να εγκα­τέ­λει­ψε μια τερά­στια πελα­τεία . Συνα­να­στρέ­φε­το την υψη­λή κοι­νω­νία των λογί­ων και προ­σκα­λεί­το στα μεγά­λα σαλό­νια των Αθη­νών. Αφού χει­ρούρ­γη­σε το Γεώρ­γιο Βλά­χο, στο γρα­φείο του οποί­ου ανέ­βαι­ναν και έπε­φταν κυβερ­νή­σεις. Θα μπο­ρού­σε να ήταν στο Κάι­ρο σαν περι­ζή­τη­τος στην Μ. Ανα­το­λή και να ζει πλου­σιο­πά­ρο­χα. Αυτός όμως απο­φά­σι­σε ότι η θέση του ήταν στη μαχό­με­νη Ελλά­δα, ανε­ξάρ­τη­τα από την επι­κρα­τού­σα αβε­βαιό­τη­τα. Ανα­ρω­τιέ­μαι αν κανείς κατά­λα­βε την προ­σφο­ρά αυτού του ανθρώ­που. Εκεί­νος πίστευε ότι, όταν η Πατρί­δα είναι σκλά­βα, δε δικαιού­σαι να ευη­με­ρείς. Πίστη με έργα, με πρά­ξη και όχι με μεγά­λες κουβέντες.»

Στο βου­νό συμ­με­τεί­χε στο διευ­ρυ­μέ­νο σχή­μα της ΠΕΕΑ ως Γραμ­μα­τέ­ας Κοι­νω­νι­κής Πρό­νοιας και στη συνέ­χεια ανα­πλη­ρώ­νο­ντας τη θέση του Αλέ­ξαν­δρου Σβώ­λου ανέ­λα­βε και τη Γραμ­μα­τεία της Παι­δεί­ας και Θρησκευμάτων.

Εκλέ­χτη­κε Εθνο­σύμ­βου­λος των Αθη­νών στις εκλο­γές για την ανά­δει­ξη Εθνι­κού Συμ­βου­λί­ου και μίλη­σε στην Α’ Σύνο­δο του Εθνι­κού Συμ­βου­λί­ου στις Κορυ­σχά­δες στις 14 Μαΐ­ου 1944 με την διπλή ιδιό­τη­τα του Γραμ­μα­τέα Κοι­νω­νι­κή­ςΠρό­νοιας και της Παι­δεί­ας και Θρησκευμάτων.

Το έργο του Πέτρου Κόκ­κα­λη σε αυτούς τους δύο τομείς υπήρ­ξε εξαι­ρε­τι­κό και πολύ σημαντικό.

Ο Π.Κόκκαλης στο βήμα του Εθνικού Συμβουλίου στις Κορυσχάδες (23 Μαΐου 1944)

Ο Π.Κόκκαλης στο βήμα του Εθνι­κού Συμ­βου­λί­ου στις Κορυ­σχά­δες (23 Μαΐ­ου 1944)

Στον τομέα της Υγεί­ας και Πρό­νοιας ανέ­λα­βε ως γραμ­μα­τέ­ας την γενι­κό­τε­ρη οργά­νω­ση και επο­πτεία της Υγειο­νο­μι­κής Υπη­ρε­σί­ας στις περιο­χές της Ελεύ­θε­ρης Ελλά­δας. Συνερ­γά­στη­κε με την αρμό­δια υπη­ρε­σία των ανταρ­τών και φρό­ντι­σε για τη δημιουρ­γία φαρ­μα­κεί­ων και απο­θη­κών με χει­ρουρ­γι­κό και νοση­λευ­τι­κό υλι­κό το οποίο εφο­διά­ζο­νταν από τις πόλεις, τις εγκα­τα­στά­σεις των κατα­κτη­τών που κατα­λάμ­βα­ναν οι αντάρ­τες, από τους Έλλη­νες της δια­σπο­ράς και από την μικρή βοή­θεια που έδι­ναν οι σύμ­μα­χοι. Ανοί­χτη­καν παντού ιατρεία και δημιουρ­γή­θη­καν νέα νοσο­κο­μεία που εξυ­πη­ρε­τού­σαν όχι μόνο τους τραυ­μα­τι­σμέ­νους μαχη­τές αλλά και τον ντό­πιο πλη­θυ­σμό , ο οποί­ος για πρώ­τη φορά έμα­θε τι σημαί­νει ιατρι­κή και φαρ­μα­κευ­τι­κή περίθαλψη.

Ως προς τον επι­σι­τι­σμό και τη στέ­γα­ση πήρε την από­φα­ση μαζί με τους άλλους γραμ­μα­τείς να γίνε­ται συνε­χής έρα­νος αλλη­λεγ­γύ­ης. Επι­πλέ­ον  ενδια­φέρ­θη­κε για την ενί­σχυ­ση και επέ­κτα­ση των παι­δι­κών συσ­σι­τί­ων. Ο ίδιος ειση­γή­θη­κε στην ΠΕΕΑ και πέτυ­χε την έγκρι­ση απο­στο­λής έκτα­κτης βοή­θειας με ομό­λο­γα αξί­ας 150.000 οκά­δων σιτά­ρι στον πλη­θυ­σμό του Καρ­πε­νη­σί­ου. Αξιο­ση­μεί­ω­τη ήταν η φρο­ντί­δα του για την προ­μή­θεια δυσεύ­ρε­των οικο­δο­μι­κών υλι­κών σε μια προ­σπά­θεια να εξα­σφα­λι­στεί στέ­γη για τους πυρό­πλη­κτους και βοή­θη­σε  να δοθεί λύση σε κάθε πρό­βλη­μα που συν­δε­ό­ταν με τις αρμο­διό­τη­τές του.

Πολύ σπου­δαία ήταν η προ­σφο­ρά και στον τομέα της Παι­δεί­ας και των Θρη­σκευ­μά­των. Αρχι­κά κάλε­σε σε σύσκε­ψη τους Κώστα Σωτη­ρί­ου, Μιχά­λη Παπα­μαύ­ρου και Ρόζα Ιμβριώ­τη μαζί με 5–6 δασκά­λους και κήρυ­ξε τη Μάχη των Σχο­λεί­ων. Στη συνέ­χεια ειση­γή­θη­κε και πέτυ­χε την έγκρι­ση της ίδρυ­σης δύο Φρο­ντι­στη­ρί­ων Εκπαί­δευ­σης νέων δασκά­λων, ένα στο Καρ­πε­νή­σι και ένα στην Τύρ­να της Θεσ­σα­λί­ας. Παράλ­λη­λα τακτο­ποί­η­σε το θέμα της τρο­φο­δο­σί­ας των Φρο­ντι­στη­ρί­ων και του εκπαι­δευ­τι­κού προσωπικού.

Στις 20 Ιου­λί­ου συγκά­λε­σε στο χωριό Λάσπη Παι­δα­γω­γι­κό Συνέ­δριο . Συμ­με­τεί­χαν 100 αντι­πρό­σω­ποι οι οποί­οι συζή­τη­σαν την άμε­ση λύση των εκπαι­δευ­τι­κών προβλημάτων.

Με δική του πρω­το­βου­λία συντά­χθη­κε ένα νέο πρό­χει­ρο ανα­γνω­στι­κό εμπνευ­σμέ­νο από τον εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κό αγώ­να και κατό­πιν εκδό­θη­καν δύο ανα­γνω­στι­κά, το ένα για την Γ’και Δ’ Δημο­τι­κού από το Φρο­ντι­στή­ριο της Τύρ­νας και το άλλο για την Ε΄ και ΣΤ΄ από το Φρο­ντι­στή­ριο Καρ­πε­νη­σί­ου. Εκτός από τις σχο­λι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες οργα­νώ­θη­κε και ένα πρό­γραμ­μα με εξω­σχο­λι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες υψη­λού επιπέδου.

«Ελά­τε να πλά­σου­με έναν λαό!» ήταν το κεντρι­κό σύν­θη­μα όλων των προσπαθειών.

Εκτός από τους τομείς Υγεί­ας και Παι­δεί­ας στις αρμο­διό­τη­τες του Πέτρου Κόκ­κα­λη υπα­γό­ταν και ο τομέ­ας της Αρχαιο­λο­γί­ας. Μέσα στην κατο­χή και στον αντι­στα­σια­κό αγώ­να ο καθη­γη­τής Δημή­τρης Πάλ­λας τού υπέ­βα­λε ένα υπό­μνη­μα με προ­τά­σεις για τη διά­σω­ση και προ­στα­σία των αρχαιο­λο­γι­κών και ιστο­ρι­κών μνη­μεί­ων διό­τι ήταν και αυτός ένας τρό­πος να σώσουν την πατρί­δα από την καταστροφή.

Το εξώφυλλο του αναγνωστικού Ελεύθερη Ελλάδα (Αρχείο Ιδρύματος Κόκκαλη)

Το εξώ­φυλ­λο του ανα­γνω­στι­κού Ελεύ­θε­ρη Ελλά­δα (Αρχείο Ιδρύ­μα­τος Κόκκαλη)

Ο Κόκ­κα­λης δεν ασχο­λεί­το με τα πολι­τι­κά και στρα­τιω­τι­κά ζητή­μα­τα, δεν έπαιρ­νε μέρος στις πολι­τι­κές δια­πραγ­μα­τεύ­σεις , δεν είχε ιδιαί­τε­ρες πολι­τι­κές επα­φές και συνα­ντή­σεις. Αυτό δεν τον εμπό­δι­ζε όμως να δια­τυ­πώ­νει την άπο­ψή του σχε­τι­κά με τον σχη­μα­τι­σμό Κυβέρ­νη­σης Εθνι­κής Ενό­τη­τας και το πολι­τεια­κό. Έτσι ενώ συμ­φω­νού­σε με τις προ­σπά­θειες της ΠΕΕΑ εξέ­φρα­σε ταυ­τό­χρο­να  και τη δυσπι­στία του στις προ­θέ­σεις της άλλης πλευ­ράς και δια­τύ­πω­σε έντο­να την οργή του όταν οι Άγγλοι επέ­βα­λαν ως πρω­θυ­πουρ­γό τον Γεώρ­γιο Παπανδρέου.

Δεν ήταν μέλος του ΚΚΕ και δημιουρ­γεί­ται το ερώ­τη­μα τι τον έσπρω­ξε να βγει στο βου­νό , τι τον οδή­γη­σε να συμπα­ρα­τα­χθεί με το ΚΚΕ.

Η στά­ση του για πολ­λούς ήταν ανε­ξή­γη­τη εξ αιτί­ας της κοι­νω­νι­κής του θέσης και της επι­στη­μο­νι­κής του ιδιό­τη­τας. Κάποιοι του απέ­δω­σαν μικρο­φι­λό­δο­ξα κίνη­τρα. Το κίνη­τρο όμως για τον Κόκ­κα­λη ήταν μόνο η βαθιά του αγά­πη για την πατρί­δα και το λαό. Σε αυτό το λαό που μαχό­ταν και μάτω­νε η συμ­με­το­χή του Κόκ­κα­λη στον αγώ­να προ­κα­λού­σε συγκί­νη­ση και ενθου­σια­σμό, γι΄αυτό αγα­πή­θη­κε και εκτι­μή­θη­κε όχι μόνο για το τερά­στιο σε σημα­σία και προ­σφο­ρά έργο του αλλά και για την τιμιό­τη­τα του, την αξιο­πρε­πή στά­ση του, την απλό­τη­τα και το ενδια­φέ­ρον του να φρο­ντί­ζει τους απλούς ανθρώπους.

Το Πολι­τι­κό Γρα­φείο του ΚΚΕ με πρό­τα­ση του Γιάν­νη  Ιωαν­νί­δη και του Πέτρου Ρούσ­σου τον ανα­γνώ­ρι­σε «αρι­στίν­δην» μέλος του χωρίς να το ανα­κοι­νώ­σει δημόσια.

Ο Κόκ­κα­λης  έδει­ξε το δρό­μο που πρέ­πει να βαδί­ζει ο κάθε επι­στή­μο­νας και ο κάθε άνθρω­πος όταν η υπε­ρά­σπι­ση του λαϊ­κού συμ­φέ­ρο­ντος κρί­νε­ται ανα­γκαία και το συλ­λο­γι­κό καλό υψώ­νε­ται ακό­μα και πάνω από την ίδια τη ζωή του καθένα.

«Όταν ξεκί­νη­σα για τον αγώ­να, ήρθα με μια πίστη από­λυ­τη. Με την ως τώρα συνερ­γα­σία μου η πίστη αυτή πολ­λα­πλα­σιά­στη­κε. Ο απε­λευ­θε­ρω­τι­κός αγώ­νας μού έδω­σε την ευκαι­ρία να εκδη­λω­θώ κοντά στα λαϊ­κά αιτή­μα­τα και από μένα τίπο­τα δε θα προ­κύ­ψει ποτέ που να μειώ­νει τον αγώ­να που κάνει ο λαός»

Τον Οκτώ­βρη του 1944 φεύ­γει για την Αθή­να. Με την απε­λευ­θέ­ρω­ση, μαζί με άλλους αντι­στα­σια­κούς καθη­γη­τές, παρου­σιά­ζο­νται στο Πανε­πι­στή­μιο και γίνο­νται δεκτοί με μεγά­λο ενθου­σια­σμό από τους φοιτητές.

«Προς Θεού, καμιά επα­νά­παυ­ση. Ο αγώ­νας δεν τελεί­ω­σε, ο αγώ­νας τώρα αρχί­ζει και θα είναι πολύ σκλη­ρό­τε­ρος απ’ ό,τι ήταν  έως σήμε­ρα» είπε ο Κόκ­κα­λης μιλώ­ντας στους φοιτητές.

Ο Πέτρος Κόκ­κα­λης επα­νήλ­θε στα ιατρι­κά του καθή­κο­ντα αρχί­ζο­ντας να χει­ρουρ­γεί στη Β΄Χειρουργική Κλι­νι­κή του Αρεταίειου.

Στα Δεκεμ­βρια­νά- 16 με 17 Δεκέμ­βρη-  πήρε την οικο­γέ­νειά του και πήγε στη Θήβα όπου έμει­νε ένα μήνα. Με το τέλος των Δεκεμ­βρια­νών επέ­στρε­ψε στην Αθή­να. Το σπί­τι του και το ιατρείο του είχαν λεη­λα­τη­θεί. Μπαί­νει στο στό­χα­στρο και μια νέα περί­ο­δος αρχί­ζει για τη ζωή του.

Ο Π. Κόκκαλης με την οικογένειά του στο Βελιγράδι (1947)

Ο Π. Κόκ­κα­λης με την οικο­γέ­νειά του στο Βελι­γρά­δι (1947)

Η Γενι­κή Συνέ­λευ­ση των καθη­γη­τών του Πανε­πι­στη­μί­ου της Αθή­νας ( 13 Ιανουα­ρί­ου 1945) και η 19η Συνε­δρία της Συγκλή­του (6 Μαρ­τί­ου 1945) εκφρά­ζουν την έκπλη­ξή τους και την απο­δο­κι­μα­σία τους για τη συμ­με­το­χή του Κόκ­κα­λη και άλλων τριών καθη­γη­τών « στο εθνο­κτό­νον κίνη­μα γενό­με­νοι απο­στά­τες της εθνι­κής ιδέ­ας». Η δια­θε­σι­μό­τη­τα έρχε­ται ως αντα­μοι­βή από το Υπουρ­γείο Παι­δεί­ας. Η Σύγκλη­τος όμως δεν ικα­νο­ποιεί­ται και απαι­τεί την από­λυ­σή τους με ειδι­κή δια­μαρ­τυ­ρία για τον Κόκ­κα­λη , επει­δή εξα­κο­λου­θού­σε να χει­ρουρ­γεί στο Αρε­ταί­ειο αν και σε δια­θε­σι­μό­τη­τα. Ο Υπουρ­γός έκα­νε δεκτό το αίτη­μά τους να στα­μα­τή­σει να χει­ρουρ­γεί ο Κόκκαλης.

Πικρα­μέ­νος ο Κόκ­κα­λης είπε στο Α΄Συνέδριο της ΕΠΟΝ τον Ιανουά­ριο του 1946:

«Χαι­ρε­τί­ζω κι εγώ το Α΄Δημοκρατικό Αντι­φα­σι­στι­κό Συνέ­δριο με μεγά­λη συγκί­νη­ση. Θα με ρωτή­σε­τε εκ μέρους τίνος; Πραγ­μα­τι­κά στην ερώ­τη­ση αυτή βρί­σκο­μαι σε πολύ δύσκο­λη θέση. Για­τί, όπως γνω­ρί­ζε­τε, το άθλιο μετα­δε­κεμ­βρια­νό κρά­τος με έβα­λε στο περι­θώ­ριο. Αλλά επει­δή θεω­ρώ τον εαυ­τό μου αρκε­τά νέο για να είμαι συντα­ξιού­χος και αρκε­τά γέρο για να είμαι ΕΠΟ­Νί­της, θα μου επι­τρέ­ψε­τε να χρη­σι­μο­ποι­ή­σω τον ωραιό­τε­ρο τίτλο της ζωής μου, το ότι κι εγώ έλα­βα μέρος στο κίνη­μα της Εθνι­κής Αντί­στα­σης μαζί με άλλες εκα­το­ντά­δες χιλιά­δες Ελλήνων…Και αφού χρη­σι­μο­ποιώ τον ωραίο αυτό τίτλο, δεν μπο­ρώ παρά να εκφρά­σω την ευγνω­μο­σύ­νη μου προς τα νιά­τα που πρω­το­πό­ρα δημιούρ­γη­σαν το κίνη­μα της Εθνι­κής Αντίστασης.»

Πολ­λά είναι τα ζητή­μα­τα που τον ευαι­σθη­το­ποιούν και τον κινη­το­ποιούν αυτή την επο­χή (1945) . Από τα πιο σημα­ντι­κά η κατά­στα­ση των τραυ­μα­τιών του ΕΛΑΣ στο Λαϊ­κό Νοσο­κο­μείο για την οποία παίρ­νει διά­φο­ρες πρω­το­βου­λί­ες  χωρίς όμως να πραγ­μα­το­ποι­η­θούν ποτέ εξ αιτί­ας της τρο­μο­κρα­τί­ας και των διώξεων.

Ο Κόκ­κα­λης συμ­με­τεί­χε επί­σης στην Επι­τρο­πή Πρω­το­βου­λί­ας , η οποία κάλε­σε 59 επι­στή­μο­νες από όλους τους κλά­δους και ίδρυ­σαν Επι­στη­μο­νι­κή Εται­ρεία με την επω­νυ­μία «ΕΠΙΣΤΗΜΗ – ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ»(ΕΠ – ΑΝ ). Ο σκο­πός της ήταν να συγκε­ντρω­θούν οι προ­ο­δευ­τι­κοί επι­στή­μο­νες και να συντο­νί­σουν την ανοι­κο­δό­μη­ση της χώρας , ώστε η επι­στή­μη να γίνει λαϊ­κό από­κτη­μα και όχι να παρα­μεί­νει κοι­νω­νι­κό προ­νό­μιο. Ο ίδιος ορί­στη­κε Αντι­πρό­ε­δρος του Προ­σω­ρι­νού Διοι­κη­τι­κού Συμ­βου­λί­ου. Η ΕΠ – ΑΝ είχε μεγά­λη απή­χη­ση στον επι­στη­μο­νι­κό κόσμο και τα μέλη της δού­λευαν με ζήλο και σοβα­ρό­τη­τα για να βάλουν τι σωστές βάσεις της οικο­νο­μί­ας, της υγεί­ας, της παι­δεί­ας και της κοι­νω­νι­κής πρό­νοιας . Οι προ­σπά­θειες αυτές δεν καρ­πο­φό­ρη­σαν διό­τι η Επι­τρο­πή Ασφα­λεί­ας διέ­λυ­σε την ΕΠ – ΑΝ ως

«επι­κίν­δυ­νη εις την δημό­σιαν ασφάλειαν».

Στο μετα­ξύ η τρο­μο­κρα­τία εντει­νό­ταν με συλ­λή­ψεις και δολο­φο­νί­ες. Όλα αυτά σε συν­δυα­σμό με τις επι­θέ­σεις ενα­ντί­ον του, τις οικο­νο­μι­κές δυσχέ­ρειες και την πολ­λή δου­λειά επη­ρέ­α­σαν την υγεία του και του προ­κά­λε­σαν οξύ έμφραγ­μα του μυο­καρ­δί­ου. Ο δυνα­τός οργα­νι­σμός του τον βοή­θη­σε να επι­ζή­σει . Είναι χαρα­κτη­ρι­στι­κό του κλί­μα­τος της επο­χής και της συμπε­ρι­φο­ράς των συνα­δέλ­φων του το γεγο­νός ότι κανείς δεν τον επι­σκέ­φθη­κε, όταν αρρώ­στη­σε, εκτός ελαχίστων.

Μετά το δεύ­τε­ρο έμφραγ­μα έγραψε:

«Στη ζωή μου έκα­να πολ­λά πράγ­μα­τα. Και καλά και κακά. Δεν έχει σημα­σία που μας παί­νε­σαν για τα κακά και μας κατη­γό­ρη­σαν για τα καλά…»

Ο Π.Κ με τον Γαβρίλο Παπαδόπουλο και τη φρουρά του καταυλισμού. Περιοχή Πρέσπας, Λημέρι 18 του ΔΣΕ.

Ο Π.Κ με τον Γαβρί­λο Παπα­δό­που­λο και τη φρου­ρά του καταυ­λι­σμού. Περιο­χή Πρέ­σπας, Λημέ­ρι 18 του ΔΣΕ.

Με το Βασι­λι­κό Διά­ταγ­μα « Περί εξυ­γιάν­σε­ως των δημο­σί­ων υπη­ρε­σιών» ( 11 Οκτω­βρί­ου 1946) απο­λύ­θη­καν 17 καθη­γη­τές από τα Πανε­πι­στή­μια Αθή­νας και Θεσ­σα­λο­νί­κης. Ανά­με­σα τους και ο Κόκκαλης.

Η κατά­στα­ση έγι­νε δρα­μα­τι­κή. Το Δεκέμ­βριο του 1946 υπέ­βα­λε αίτη­ση για άδεια εξό­δου από τη χώρα προ­κει­μέ­νου να αντι­με­τω­πί­σει τα σοβα­ρά προ­βλή­μα­τα της υγεί­ας του. Πεντέ­μι­σι μήνες αργό­τε­ρα και μετά από δια­μαρ­τυ­ρί­ες, ενέρ­γειες και μεσο­λα­βή­σεις δόθη­κε η άδεια του ταξιδιού.

Ένα πρω­ι­νό, χωρίς καμία οικο­νο­μι­κή ευχέ­ρεια, ταξί­δε­ψε με το πλοίο «Κοριν­θία» για τη Μασ­σα­λία και από εκεί για το Παρίσι.

Στο Παρί­σι συνα­ντή­θη­κε με τον Μιλ­τιά­δη Πορ­φυ­ρο­γέ­νη με τον οποίο συζή­τη­σαν προ­σω­πι­κά και γενι­κά θέμα­τα. Ο Πορ­φυ­ρο­γέ­νης μάλι­στα φρό­ντι­σε να πάει σε ειδι­κό θερα­πευ­τή­ριο στην Ελβε­τία καθώς είχε υπο­τρο­πιά­σει η φυμα­τί­ω­σή του.

Μετα­κι­νιό­ταν συνε­χώς από σπί­τι σε σπί­τι και από πόλη σε πόλη, γεγο­νός που τον στε­να­χω­ρού­σε. Από την άλλη σκε­φτό­ταν την οικο­γέ­νειά του και ένιω­θε μονα­ξιά και απελ­πι­σία για τα όσα γίνο­νταν στην Ελλάδα.

Μετά από δια­δι­κα­σί­ες έφυ­γε και η οικο­γέ­νειά του από την Ελλά­δα για την Ελβε­τία. Στη Ζυρί­χη συνα­ντή­θη­κε όλη η οικο­γέ­νεια. Το καλο­καί­ρι του 1947 η οικο­γέ­νεια Κόκ­κα­λη δεν μπο­ρού­σε να επι­στρέ­ψει στην Ελλά­δα , δεν μπο­ρού­σε να παρα­μεί­νει στη Ζυρί­χη. Η μόνη δυνα­τό­τη­τα ήταν η Γιου­γκο­σλα­βία, όπου και ταξί­δε­ψαν μέσω Πρά­γας, το Σεπτέμ­βριο του 1947. Έμει­ναν στο Βελι­γρά­δι μέχρι το τέλος του χρό­νου, που σχη­μα­τί­στη­κε η Προ­σω­ρι­νή Δημο­κρα­τι­κή Κυβέρ­νη­ση( 23 Δεκεμ­βρί­ου 1947).

Στην ΠΔΚ ο καθη­γη­τής Πέτρος Κόκ­κα­λης ανέ­λα­βε πάλι τα Υπουρ­γεία Υγεί­ας – Κοι­νω­νι­κής Πρό­νοιας και Παιδείας.

«Είμαι ευχα­ρι­στη­μέ­νος για­τί μου έλα­χε να υπη­ρε­τή­σω πάλι τον Ελλη­νι­κό λαό, την πατρί­δα μας, την υπό­θε­ση της παναν­θρώ­πι­νης λευτεριάς»

Ο Κόκ­κα­λης παρέ­μει­νε στην ίδια θέση και μετά τον ανα­σχη­μα­τι­σμό της ΠΔΚ το Γενά­ρη του 1949. Ο ίδιος δεν συμ­με­τεί­χε καθό­λου στις πολι­τι­κές και στρα­τιω­τι­κές απο­φά­σεις. Δεν ήταν στην ΚΕ του ΚΚΕ ούτε και στο Γενι­κό Αρχηγείο.

«Αφή­στε με εμέ­να εδώ που είμαι και θα προ­σφέ­ρω από τη θέση μου περισσότερα»

Έφυ­γε από το Βελι­γρά­δι για να περά­σει στο ΔΣΕ στις 19 του Γενά­ρη του 1948. Δίπλα στη Μεγά­λη Πρέ­σπα απ’ την πλευ­ρά της Γιου­γκο­σλα­βί­ας δια­βά­ζει και μαθαί­νει ρωσι­κά, όσο και­ρό μένει εκεί.

«Δια­βά­ζω όλη την ημέ­ρα. Το χιό­νι όλο και στρώ­νε­ται πιο πολύ. Η μονα­ξιά μεγα­λώ­νει. Ο κόσμος μεγα­λώ­νει και τόσο αισθά­νε­ται κανέ­νας τον εαυ­τό του να μικραί­νει, σα να πάει να χαθεί. Οι άνθρω­ποι έπαυ­σαν πια να συζη­τούν. Όλα γίνο­νται σε τόνο άγριας πολε­μι­κής. Περί­ο­δος θανά­σι­μης «ειρή­νης» είτε στα χαρα­κώ­μα­τα σε σύγκρου­ση, είτε στις στή­λες φιλο­λο­γι­κών εφη­με­ρί­δων και περιο­δι­κών , πόλε­μος με την ίδια λύσ­σα διε­ξά­γε­ται. Στον ένα τρέ­χει αίμα στον άλλο μελά­νι. Ωστό­σο η δια­φο­ρά δεν είναι τόσο μεγάλη…Καλό κάνει να δια­βά­ζει κανέ­νας και κανέ­να βιβλίο από τον κόσμο που καταρ­ρέ­ει για να ανα­νε­ώ­νει την πίστη του σε εκεί­νο που δημιουρ­γεί­ται και έρχεται.»

Θάλαμοι στο νοσοκομείο του Γράμμου (1948)

Θάλα­μοι στο νοσο­κο­μείο του Γράμ­μου (1948)

Στην Ελλά­δα περ­νά­ει στις 29 Ιανουα­ρί­ου. Μετά από πολύ­ω­ρη και δύσκο­λη δια­δρο­μή έφτα­σε στην έδρα του Γενι­κού Αρχη­γεί­ου και της ΠΔΚ. Εκεί αφού συνά­ντη­σε τον Βαφειά­δη και τον Ζαχα­ριά­δη ανέ­λα­βε τα καθή­κο­ντά του.

Η αξιο­ποί­η­ση της γνώ­σης του και της εμπει­ρί­ας του καθώς και η οργά­νω­ση μιας κεντρι­κής, καθο­λι­κής υγειο­νο­μι­κής υπη­ρε­σί­ας ήταν εξαι­ρε­τι­κά δύσκο­λη έως και αδύνατη.

Η πρώ­τη του ενέρ­γεια ήταν τα δέκα κρε­βά­τια στο «Νοσο­κο­μείο» του Τρι­γώ­νου. Ένα νοσο­κο­μείο χωρίς για­τρό και σχε­δόν χωρίς φάρ­μα­κα. Μετά οργα­νώ­θη­κε ένα μεγα­λύ­τε­ρο νοσο­κο­μείο στο χωριό Ψαρά­δες της Πρέσπας.

Τα κατε­πεί­γο­ντα προ­βλή­μα­τα που είχε να αντι­με­τω­πί­σει ήταν δύο:

α) το ιατρο­φαρ­μα­κευ­τι­κό υλι­κό, τα χει­ρουρ­γι­κά εργα­λεία κ.α

β) την προ­ώ­θη­ση των βαριά τραυ­μα­τι­σμέ­νων και άρρω­στων  μαχη­τών και κατοί­κων στις γει­το­νι­κές χώρες.

Ιατρο­φαρ­μα­κευ­τι­κό υλι­κό έστελ­ναν οι Λαϊ­κές Δημο­κρα­τί­ες , οι Ερυ­θροί Σταυ­ροί τους και οργα­νώ­σεις αλλη­λεγ­γύ­ης από τη Δύση. Η προ­ώ­θη­ση των τραυ­μα­τιών και αρρώ­στων γινό­ταν προς την Αλβα­νία, τη Γιου­γκο­σλα­βία και λιγό­τε­ρο προς τη Βουλ­γα­ρία. Όλα αυτά τα τακτο­ποιού­σε σε συνερ­γα­σία με το Γενι­κό Αρχη­γείο και με την κομ­μα­τι­κή ηγεσία.

Ήταν ο πρώ­τος που άρχι­σε να κάνει μαθή­μα­τα χει­ρουρ­γι­κής σε ορι­σμέ­νους για­τρούς άλλων ειδι­κο­τή­των μέχρι να οργα­νω­θεί ειδι­κή σχολή.

Στην περιο­χή της Δυτ. Μακε­δο­νί­ας, στο Γράμ­μο, στο Βίτσι και στην Πρέ­σπα δημιουρ­γή­θη­καν ολο­κλη­ρω­μέ­νες υγειο­νο­μι­κές εγκα­τα­στά­σεις με για­τρούς, νοσο­κό­μες και διά­φο­ρες άλλες υπηρεσίες.

Τρεις ήταν οι κεντρι­κές μονά­δες που βρί­σκο­νταν κάτω απ’ την ευθύ­νη και την επο­πτεία του Υπουρ­γού Υγεί­ας Πέτρου Κόκκαλη:

α) Το Γενι­κό Νοσο­κο­μείο του Γράμ­μου ( 1948 )

β) Το Νοσο­κο­μείο στο Βρο­ντε­ρό Πρέ­σπας και τη σπη­λιά του Βροντερού

( 1948 ‑1949 )

γ) Το Υγειο­νο­μι­κό Συγκρό­τη­μα κοντά στο χωριό Κώττας.

Επι­σκε­πτό­ταν πολύ συχνά τα χει­ρουρ­γεία, βοη­θού­σε με την πεί­ρα του και εξέ­φρα­ζε τη χαρά και τα συγ­χα­ρη­τή­ρια του. Αυτά τα χει­ρουρ­γεία δέχτη­καν και τους τραυ­μα­τί­ες από την πιο φονι­κή μάχη του ΔΣΕ, τη μάχη της Φλώ­ρι­νας ( 13 – 14 Φλε­βά­ρη 1949). Ο Κόκ­κα­λης μαζί με μερι­κούς άλλους για­τρούς προ­ω­θή­θη­καν στην πρώ­τη γραμ­μή και έστη­σαν το χει­ρουρ­γείο τους στο σχο­λείο του Πισοδερίου.

Συχνά επι­σκε­πτό­ταν και τα νοσο­κο­μεία που είχαν δημιουρ­γή­σει μερι­κές Λαϊ­κές Δημο­κρα­τί­ες για τους βαριά τραυ­μα­τί­ες και ασθε­νείς του ΔΣΕ

( νοσο­κο­μείο 250 στην Πολω­νία, νοσο­κο­μεία Ελμπα­σάν, Τιρά­νων και Κορυτσάς).

Ο Πέτρος Κόκ­κα­λης  ήταν υπεύ­θυ­νος και για την Παι­δεία. Τα σχο­λεία όμως δεν μπο­ρού­σαν να λει­τουρ­γή­σουν στις περιο­χές που μαί­νο­νταν οι μάχες και οι βομ­βαρ­δι­σμοί. Πιο σημα­ντι­κό ζήτη­μα όμως από τη λει­τουρ­γία των σχο­λεί­ων ήταν η ζωή των παι­διών και η απο­μά­κρυν­σή τους από τις περιο­χές των συγκρού­σε­ων. Η ΠΔΚ απευ­θύν­θη­κε στις κυβερ­νή­σεις των γει­το­νι­κών χωρών για παρο­χή φιλο­ξε­νί­ας και αυτές απο­φά­σι­σαν να δεχθούν 12.000 παι­διά από τις παρα­με­θό­ριες περιοχές.

Τα παιδιά σηκώνουν τον Πέτρο Κόκκαλη στα χέρια στο σχολείο Βέλιχοφ της Τσεχοσλοβακίας

Τα παι­διά σηκώ­νουν τον Πέτρο Κόκ­κα­λη στα χέρια στο σχο­λείο Βέλι­χοφ της Τσεχοσλοβακίας

Στις 30 Απρι­λί­ου του 1948 συγκρο­τή­θη­κε η Επι­τρο­πή « Βοή­θεια στο Παι­δί», η ΕΒΟΠ, με έδρα τη Βου­δα­πέ­στη και την άμε­ση επο­πτεία του Κόκ­κα­λη που ήταν ο επί­ση­μος εκπρό­σω­πός της. Βοη­θός του ο νευ­ρο­χει­ρουρ­γός Δημή­τρης Φωτόπουλος.

Ο Κόκ­κα­λης καθό­ρι­σε τις αρχές δρά­σης της ΕΒΟΠ:

«Ανά­γκη να οργα­νω­θεί η απο­στο­λή των παι­διών, α) να δεχθούν οι γονείς, β) να οργα­νω­θεί συλ­λο­γι­κή δια­βί­ω­ση των παι­διών κάτω από την καθο­δή­γη­ση νηπια­γω­γών και δασκά­λων που θα εξα­σφα­λί­σουν τη ζωή και τη διδα­σκα­λία μέσα στα εθνι­κά πλαί­σια, γ) χει­ρι­σμός ούτως ώστε να μη δημιουρ­γη­θούν παρε­ξη­γή­σεις για «εκσλα­βι­σμό» των παιδιών».

Όταν ολο­κλη­ρώ­θη­κε η μετα­κί­νη­ση και η τακτο­ποί­η­ση των παι­διών πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε μια συν­διά­σκε­ψη στην Πολω­νία στην οποία συμ­με­τεί­χαν όλοι οι φορείς των χωρών φιλο­ξε­νί­ας και στην οποία μίλη­σε ο Κόκ­κα­λης ως κεντρι­κός ομιλητής:

«Η ιστο­ρία των παι­διών είναι μια τρα­γι­κή μαρ­τυ­ρία της κατά­στα­σης του Εμφυ­λί­ου που επι­κρα­τεί στην Ελλά­δα. Μέσα στις άπει­ρες θυσί­ες του λαού είναι και η θυσία της μάνας, που, για να σώσει το παι­δί της από τις δολο­φο­νι­κές επι­δρο­μές, δέχτη­κε να τα απο­χω­ρι­στεί. Η θυσία αυτή είναι μεγά­λη. Τα παι­διά που βρί­σκο­νται στις Λαϊ­κές Δημο­κρα­τί­ες είναι σχε­δόν στην ολό­τη­τα παι­διά αγρο­τών, ανθρώ­πων που είναι δεμέ­νοι με το χωριό τους. Αυτοί ξέρουν τι θα πει οικο­γέ­νεια, τι θα πει πόνος της μάνας. Οι μοναρ­χο­φα­σί­στες, για να στη­ρί­ξουν τη συκο­φα­ντία τους ότι αρπά­χτη­καν τα παι­διά – το περί­φη­μο « παι­δο­μά­ζω­μα» που πιπι­λί­ζουν σαν καρα­μέ­λα στις ώρες της ανί­ας οι κυρί­ες της Αθή­νας – είπαν και τού­το: οι οικο­γε­νεια­κοί δεσμοί στην Ελλά­δα είναι τέτοιοι, ώστε δεν μπο­ρεί να απο­χω­ρι­στεί η μάνα το παι­δί της…Εμείς λέμε: ναι, η μάνα, η πραγ­μα­τι­κή μάνα, δεν απο­χω­ρί­ζε­ται το παι­δί της, το δίνει τότε μόνον όταν πρό­κει­ται να το σώσει απ’ του χάρου το στόμα».

Στις 26 Φλε­βά­ρη υπέ­βα­λε στην ΠΔΚ την έκθε­σή του « Για τα ξενι­τε­μέ­να παι­διά» στην οποία κατα­γρά­φει την κατά­στα­ση και τα προ­βλή­μα­τα που δια­πί­στω­σε ο ίδιος στην περιο­δεία του σε όλους τους παι­δι­κούς σταθ­μούς και τις προ­τά­σεις τους.

Η ΠΔΚ μέσω της επι­στο­λής του Κόκ­κα­λη στο Διε­θνή Ερυ­θρό Σταυ­ρό απο­δέ­χτη­κε τις απο­φά­σεις του ΟΗΕ για τον τρό­πο επι­στρο­φής αυτών των παι­διών και τον έλεγ­χο των συν­θη­κών δια­βί­ω­σης τους με τον όρο ότι η έρευ­να θα γινό­ταν και στα ιδρύ­μα­τα που είχε ιδρύ­σει η Φρειδερίκη.

Αντι­με­τώ­πι­σε με μεγά­λη υπευ­θυ­νό­τη­τα τα προ­βλή­μα­τα που δημιουρ­γή­θη­καν με τη φιλο­ξε­νία των παι­διών στην Γιου­γκο­σλα­βία λόγω της αλλα­γής της πολι­τι­κής του Τίτο, αλλά και τα συκο­φα­ντι­κά δημο­σιεύ­μα­τα στην Ελλά­δα για την κατά­στα­ση των παι­διών στις Λαϊ­κές Δημο­κρα­τί­ες χωρίς να στα­μα­τή­σει καθό­λου να παρα­κο­λου­θεί από κοντά τις όποιες εξελίξεις.

Η ζωή του ήταν μια διαρ­κής μετα­κί­νη­ση από τα αντάρ­τι­κα λημέ­ρια και νοσο­κο­μεία στις πόλεις και στους παι­δι­κούς σταθ­μούς των Λαϊ­κών Δημο­κρα­τιών και από εκεί πάλι στα ψηλό­τε­ρα βου­νά με μια άρρω­στη καρ­διά που συνε­χώς τον ενοχλούσε.

«σαν να περ­νού­σε το χρό­νο μέσα απ’ την τρύ­πα της βελόνας»

Οι κινή­σεις του είχαν ένα σκο­πό μόνο, την προ­σφο­ρά, ένα από τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά της φυσιο­γνω­μί­ας του. Γι΄αυτό αγα­πή­θη­κε απ’ όλους τους μαχη­τές του ΔΣΕ και απ’ όλους τους κατοί­κους των περιο­χών που τον γνώρισαν.

Τον ΔΣΕ ο Κόκ­κα­λης τον έζη­σε με κάθε τρό­πο και θέτο­ντας στη διά­θε­σή του όλες του τις δυνά­μεις από το τέλος του 1947 έως την ήττα.

Η έδρα του ήταν στον καταυ­λι­σμό με τον κωδι­κό 18 (Λημέρι18) και μετά την κατάρ­ρευ­ση στο Βίτσι έφυ­γε από τους τελευταίους.

Ο Π.Κ επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Συνδιάσκεψη του Παγκόσμιου Συμβούλιου Ειρήνης στο Ελσίνκι της Φιλανδίας (1952)

Ο Π.Κ επι­κε­φα­λής της ελλη­νι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας στη Συν­διά­σκε­ψη του Παγκό­σμιου Συμ­βού­λιου Ειρή­νης στο Ελσίν­κι της Φιλαν­δί­ας (1952)

Είχε όμως και τις απο­γοη­τεύ­σεις του και ένιω­σε πίκρα από τη συμπε­ρι­φο­ρά ορι­σμέ­νων καθο­δη­γη­τών και δεν δίστα­σε να εκφρά­σει την άπο­ψη του:

«Ταξι­κό μίσος δε θα πει η μια τάξη  να μισεί την άλλη για να την καβα­λή­σει και να την υπο­δου­λώ­σει. Αυτό είναι χυδαία αντί­λη­ψη (δυστυ­χώς αρκε­τά δια­δε­δο­μέ­νη) σε καθυ­στε­ρη­μέ­να – τεχνη­τά φανα­τι­σμέ­να ή και φύση τυχο­διω­κτι­κά – εγκλη­μα­τι­κά στρώ­μα­τα. Στην καλύ­τε­ρη περί­πτω­ση είναι σεχτα­ρι­σμός της πιο κακής ώρας, σεχτα­ρι­σμός συντρό­φων που νομί­ζουν πως ο αγώ­νας για την απε­λευ­θέ­ρω­ση και τον σοσια­λι­σμό είναι υπό­θε­ση ορι­σμέ­νης κλί­κας με κοι­νή προϊ­στο­ρία φυλα­κής και εξο­ρί­ας. Την προϊ­στο­ρία αυτή ο καθέ­νας τη σέβε­ται και την ανα­γνω­ρί­ζει. Δεν μπο­ρεί όμως να είναι βασι­κό κρι­τή­ριο για την εκτί­μη­ση προ­σώ­πων σε ένα προ­ο­δευ­τι­κό κίνη­μα. Η πικρία της φυλα­κής κ.λ.π πολ­λές φορές είναι δηλη­τή­ριο της σκέ­ψης και της κρί­σης. Όταν εμείς θα επι­βλη­θού­με σαν καθε­στώς δεν θα θελή­σου­με να παί­ξου­με το ρόλο νικη­τών απέ­να­ντι νικη­μέ­νων. Η απο­στο­λή θα είναι να συνε­χί­σου­με την πάλη ώστε οι νικη­μέ­νοι να γίνουν κι αυτοί νικητές.»

και να ασκή­σει κρι­τι­κή στην ηγε­σία μετά την ήττα

«Την ηγε­σία μας βαρύ­νει η ευθύ­νη ότι υπε­ρε­κτί­μη­σε τις δικές μας στρα­τιω­τι­κές δυνα­τό­τη­τες, ότι δημιούρ­γη­σε αυτα­πά­τες, ότι δεν κατόρ­θω­σε να σπά­σει τον πάγο και τις επι­φυ­λά­ξεις των λαϊ­κών μαζών απέ­να­ντί μας (ιδί­ως με την από­φα­ση της 5ης Ολο­μέ­λειας και τον αδέ­ξιο χει­ρι­σμό του Σλα­βο­μα­κε­δο­νι­κού ζητή­μα­τος) και με ανι­κα­νό­τη­τα από άπο­ψη στρα­τιω­τι­κής ηγε­σί­ας( Επι­χεί­ρη­ση  Φλώ­ρι­νας, Έδεσ­σας, Βίτσι, Γράμ­μος και γενικά)».

Παρ’ όλα αυτά δεν αμφι­σβή­τη­σε ποτέ τις αγω­νι­στι­κές του επι­λο­γές και τις ιδέ­ες που τον οδή­γη­σαν σε αυτές.

«Για να είσαι κομ­μου­νι­στής δεν αρκεί να σηκώ­νεις τη γρο­θιά, δεν αρκεί ακό­μα να είσαι μέλος του κόμ­μα­τος, δεν αρκεί να θέλεις να ανα­κα­τεύ­ε­σαι σε όλα και να παίρ­νεις μυστη­ριώ­δες ύφος, δεν αρκεί να φοράς επι­δει­κτι­κά το σήμα. Κομ­μου­νι­σμός δεν είναι φόρ­μα, δεν είναι περί­βλη­μα, αλλά περιε­χό­με­νο[…] Και το περιε­χό­με­νο πρέ­πει να το βαστά­με ζωντα­νό προ­πά­ντων να το πλουτίζουμε.»

« πρέ­πει να πεθά­νου­με συνε­πείς με τον εαυ­τό μας και με τους αγώ­νες μας» έλε­γε.

Ο Πέτρος Κόκ­κα­λης μετά την ήττα του ΔΣΕ πήγε αρχι­κά στην Τασκέν­δη και στη συνέ­χεια βρέ­θη­κε στη Βου­δα­πέ­στη μαζί με την οικο­γέ­νεια του. Εκεί ως Πρό­ε­δρος της ΕΒΟΠ αφιε­ρώ­θη­κε στα χιλιά­δες παι­διά από την Ελλά­δα που βρί­σκο­νταν σε εννέα  Λαϊ­κές Δημοκρατίες.

Όταν η έδρα της ΕΒΟΠ μετα­φέρ­θη­κε στο Βου­κου­ρέ­στι , μετα­κό­μι­σε και η οικο­γέ­νεια Κόκ­κα­λη. Εδώ η ΕΒΟΠ στε­λε­χώ­θη­κε με πολ­λούς εκπαι­δευ­τι­κούς και άλλα κατάλ­λη­λα πρό­σω­πα  με απο­τέ­λε­σμα να δημιουρ­γη­θεί ένα πολύ καλό και ικα­νό εκπαι­δευ­τι­κό επιτελείο.

Το έργο και η προ­σφο­ρά του Κόκ­κα­λη υπήρ­ξαν τερά­στια  σε μέγε­θος και ευθύ­νη. Ο στό­χος δεν ήταν μόνο να τακτο­ποι­η­θούν τα παι­διά αλλά και να εκπαι­δευ­θούν και να δια­παι­δα­γω­γη­θούν με γνώ­μο­να τις ανά­γκες της Ελλά­δας για­τί πάντα έλπι­ζαν στον γρή­γο­ρο επα­να­πα­τρι­σμό τους.

Δημιούρ­γη­σε Επι­τρο­πές της ΕΒΟΠ σε κάθε χώρα φιλο­ξε­νί­ας και σε κάθε παι­δι­κό σταθ­μό και σχο­λείο με ελληνόπουλα.

Την ίδια περί­ο­δο ήταν και Πρό­ε­δρος του Συλ­λό­γου των Πολι­τι­κών Προ­σφύ­γων . Δού­λε­ψε με μεγά­λη υπευ­θυ­νό­τη­τα για την τακτο­ποί­η­ση των δύσκο­λων προ­βλη­μά­των των πολι­τι­κών προ­σφύ­γων ανα­δει­κνύ­ο­ντας για μια ακό­μη φορά τις οργα­νω­τι­κές του ικανότητες.

Η προ­σφο­ρά του Πέτρου Κόκ­κα­λη ως Προ­έ­δρου της ΕΒΟΠ θεω­ρεί­ται από πολ­λούς μεγά­λης εθνι­κής ιστο­ρι­κής σημα­σί­ας και προ­τεί­νε­ται να γίνει κάποια στιγ­μή αντι­κεί­με­νο ειδι­κής μελέτης.

Η ΕΒΟΠ δια­λύ­θη­κε το 1955 ‑1956 για­τί τα παι­διά είχαν ήδη μεγα­λώ­σει. Με τη διά­λυ­σή της ο Κόκ­κα­λης άρχι­σε να σκέ­φτε­ται την επά­νο­δό του στην Ιατρική.

Τον Ιού­λιο του 1955 μετά από θετι­κή αντα­πό­κρι­ση στο αίτη­μά του βρέ­θη­κε με την οικο­γέ­νειά του στην Ανα­το­λι­κή Γερ­μα­νία. Εκεί διο­ρί­στη­κε καθη­γη­τής και τέθη­κε επι­κε­φα­λής ομά­δας ερευ­νη­τών με την ευχέ­ρεια να επι­λέ­ξει ο ίδιος τους συνερ­γά­τες του. Το απο­τέ­λε­σμα ήταν η δημιουρ­γία Ερευ­νη­τι­κού Τμή­μα­τος Αγγειο­χει­ρουρ­γι­κής. Το 1957 ανα­κη­ρύ­χθη­κε Καθη­γη­τής Χει­ρουρ­γι­κής στο Πανε­πι­στή­μιο Χού­μπολντ του Βερο­λί­νου και το 1959 έγι­νε δεκτός στη Γερ­μα­νι­κή Ακα­δη­μία Επι­στη­μών του Βερο­λί­νου. Δύο χρό­νια αργό­τε­ρα του απο­νε­μή­θη­κε το ανώ­τα­το κρα­τι­κό παρά­ση­μο «ΛΑΒΑΡΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ».

Ο Π.Κ στο Λημέρι του ΔΣΕ στην περιοχή Πρέσπας (1949)

Ο Π.Κ στο Λημέ­ρι του ΔΣΕ στην περιο­χή Πρέ­σπας (1949)

Όλες αυτές οι δρα­στη­ριό­τη­τές του τόσα χρό­νια δεν τον απέ­τρε­ψαν από τη συμ­με­το­χή σε επι­στη­μο­νι­κά συνέ­δρια και δια­σκέ­ψεις. Επι­πλέ­ον ήταν ενερ­γό και δρα­στή­ριο μέρος του Παγκό­σμιου Συμ­βού­λιου Ειρή­νης. Ο ραδιο­σταθ­μός Ελεύ­θε­ρη Ελλά­δα στο Βου­κου­ρέ­στι μετέ­δι­δε τις ομι­λί­ες του και άρθρα του δημο­σιεύ­ο­νταν στα περιο­δι­κά των πολι­τι­κών προ­σφύ­γων, αλλά και σε άλλες χώρες. Καλού­σε τον κόσμο να υπο­γρά­ψει την Έκκλη­ση της Στοκ­χόλ­μης και κατέ­βα­λε μεγά­λες προ­σπά­θειες για τη σωτη­ρία του Ν. Μπε­λο­γιάν­νη και των συντρό­φων του, για το Μανώ­λη Γλέ­ζο και τους 50.000 κρα­τού­με­νους στις φυλα­κές και εξό­ρι­στους σε διά­φο­ρα μέρη της Ελλά­δας. Ειδι­κή έκκλη­ση έκα­νε ενα­ντί­ον του πολέ­μου της Κορέ­ας και της χρή­σης της ατο­μι­κής βόμβας.

Στις 15 Ιανουα­ρί­ου του 1962 η καρ­διά του στα­μά­τη­σε ξαφ­νι­κά να χτυ­πά. Στις 20 του μήνα έγι­νε η νεκρώ­σι­μη τελε­τή στο Κρε­μα­τό­ριο του Βερο­λί­νου με την παρου­σία πολ­λών κρα­τι­κών επι­στη­μο­νι­κών προ­σω­πι­κο­τή­των και πλή­θος κόσμου Η επι­θυ­μία του ήταν να ταφεί στην Ελλά­δα, αλλά δεν μπο­ρού­σε να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί αν προη­γου­μέ­νως δεν γινό­ταν άρση της απα­γό­ρευ­σης της επι­στρο­φής του. Μετά από τηλε­γρά­φη­μα της Νίκης Κόκ­κα­λη στον Κ.Καραμανλή

«Παρα­κα­λώ όπως μου επι­τρέ­ψε­τε να μετα­φέ­ρω και να εντα­φιά­σω στας Αθή­νας την σορό του καθη­γη­τού Πέτρου Κόκ­κα­λη. Μετά ολι­γο­ή­με­ρη παρα­μο­νή στας Αθή­νας θα επι­στρέ­ψω στο Βερολίνο

                                                                  Νίκη Κόκκαλη»

και άλλα δια­βή­μα­τα από φορείς και εφη­με­ρί­δες το αίτη­μα της επι­στρο­φής έγι­νε δεκτό.

Χιλιά­δες άνθρω­ποι , επώ­νυ­μοι και ανώ­νυ­μοι, υπο­δέ­χθη­καν τη σορό του και την οδή­γη­σαν στο Α’ Νεκρο­τα­φείο. Ο Πέτρος Κόκ­κα­λης θάφτη­κε στην πατρι­κή γη σκε­πα­σμέ­νος από εκα­το­ντά­δες στε­φά­νια και λου­λού­δια σταλ­μέ­να από τις φυλα­κές, τις εξο­ρί­ες, τους φοι­τη­τές, τα εργα­τι­κά σωμα­τεία, τους οικοδόμους.

« Την άνοι­ξη θα φυτρώ­σει το σιτάρι,
θα λού­ζο­νται τα δέντρα μες στο φως,
κι όπως θα κόβου­με το βρά­δυ, το ψωμί,
κι όπως θα ανοί­γου­με το δειλινό,
τα πορ­το­κά­λια, θάχουν μια γεύ­ση πιο βαθειά, πιο δίκαιη
πιο ακα­τά­λυ­τη, για­τί στη γη που φύτρω­σαν κοι­μά­ται πια,
από χτες,
ένα κομ­μά­τι από την ξενι­τε­μέ­νη Ελλάδα.

Τάσος Λει­βα­δί­της, ΣΤΟΝ ΠΕΤΡΟ ΚΟΚΚΑΛΗ»

kokalis12Η παρου­σί­α­ση της προ­σω­πι­κό­τη­τας και του έργου του Πέτρου Κόκ­κα­λη στη­ρί­χθη­κε στη βιω­μα­τι­κή βιο­γρα­φία της Κατί­νας Τέντα – Λατί­φη, Πέτρος Σ.Κόκκαλης. Η συγ­γρα­φέ­ας γνώ­ρι­σε τον Πέτρο Κόκ­κα­λη και τη γυναί­κα του Νίκη στο βου­νό όπου είχε κατα­φύ­γει μετά τη δρα­πέ­τευ­σή της και την έντα­ξη της στο Δημο­κρα­τι­κό Στρα­τό. Μετά την ήττα του ΔΣΕ πήρε και αυτή το δρό­μο της πολι­τι­κής προ­σφυ­γιάς. Σπού­δα­σε στη Μόσχα, στο Βου­κου­ρέ­στι και στο Παρί­σι κοι­νω­νι­κές και οικο­νο­μι­κές επι­στή­μες Επα­να­πα­τρί­στη­κε το 1974.

Για τον Πέτρο Κόκ­κα­λη δεν έγρα­ψε μια απλή βιο­γρα­φία αλλά  μια βιω­μα­τι­κή βιο­γρα­φία καθώς για δέκα χρό­νια ερεύ­νη­σε και κατέ­γρα­ψε άγνω­στα ντο­κου­μέ­ντα και μαρ­τυ­ρί­ες επι­ζώ­ντων. Γενι­κά προ­σπά­θη­σε να φωτί­σει όλες τις πλευ­ρές της ζωής και του έργου του που το ενι­σχύ­ει με πλού­σιο φωτο­γρα­φι­κό  και  αρχεια­κό υλικό.

Τα παρα­θέ­μα­τα και οι φωτο­γρα­φί­ες προ­έρ­χο­νται από το βιβλίο.
Κατί­να Τέντα – Λατί­φη, Πέτρος Σ. Κόκ­κα­λης. Βιω­μα­τι­κή βιο­γρα­φία. Επι­μέ­λεια έκδο­σης Θανά­σης Β.Ζησιμόπουλος και Χαρά­λα­μπος Παπα­χρή­στου, Βιβλιο­πω­λεί­ον της ΕΣΤΙΑΣ, Αθή­να 2011

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο