Γράφει ο Θανάσης Αλεξίου* //
Με αφορμή την διάλεξη της J. Butler Σώματα που έχουν ακόμη σημασία στο Μέγαρο Μουσικής (στις 11 Μαίου 2016) αναρωτιέμαι για ποια σώματα θα μιλήσει η Αμερικανίδα φιλόσοφος, όταν ο υπεύθυνος του κύκλου (ως κυβερνητικός βουλευτής) θα συμβάλει με την ψήφο του την Κυριακή 8 Μαίου στην κατάρρευση του ασφαλιστικού; Θα συμβάλει δηλαδή στην αφαίρεση των στοιχειωδέστερων προϋποθέσεων για να κρατηθεί το σώμα των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων, γιατί περί αυτού πρόκειται, λειτουργικό. Νομίζω και ο βουλευτής και η φιλόσοφος γνωρίζουν πως στο σύστημα της μισθωτής εργασίας οι άνθρωποι δεν έχουν άλλο μέσο επιβίωσης από το να «διαπραγματευτούν» το σώμα τους ως πράγμα και να πουλούν (εκμισθώνουν) την εργασιακή τους ικανότητα. Τα στρώματα αυτά βιώνουν την κοινωνική ασφάλιση πρωτίστως με όρους ταξικού αγώνα και δευτερευόντως με όρους βιοπολιτικής, όπως θα έκανε ένας αστός (ή μεσοαστός) που έχει φετιχοποιήσει την αυτονομία του. Εξάλλου η βιοπολιτική είχε πάντα την εργατική τάξη ως αντικείμενο ελέγχου και καταστολής και όχι τα αστικά στρώματα. Το επίδικο αυτού του αγώνα παραμένει και σήμερα ο βαθμός εκμετάλλευσης του σώματος και της εργατικής δύναμης και εδώ αρχίζουν οι αμφισημίες για το σώμα. Για το κεφάλαιο τα σώματα έχουν σημασία μόνο αν είναι πειθήνια και υποταγμένα. Μόνο έτσι τα σώματα μπορούν να ενταχτούν (να αναλωθούν) εκ νέου στον κύκλο αξιοποίησης του κεφαλαίου και να γίνουν παραγωγικά σώματα προσφέροντας απλήρωτη εργασία (υπεραξία). Με αυτή την έννοια πρόκειται για σώματα που έχουν ακόμη σημασία. Ακριβώς εδώ αποβλέπουν οι εργασιακές ανατροπές και η κατάργηση της κοινωνικής ασφάλισης που προωθεί η Κυβέρνηση.
Ας ιστορικοποιούμε λοιπόν τα πράγματα και ας ξεκινούμε από κοινωνικό σώμα, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου έχει γίνει εμπόρευμα, έχει πραγμοποιηθεί ενώ του έχουν αφαιρεθεί όλες οι δημιουργικές ικανότητες και η εργασία του με «επιστημονικό» τρόπο (τεϊλορισμός-φορντισμός, νεοτεϊλορισμός κ.λπ.) έχει αποειδικευτεί. Αυτή είναι η αντιπροσωπευτική κατάσταση των σωμάτων σήμερα στην Ελλάδα και γενικά στη καπιταλιστική συνθήκη. Στην αναπαραγωγή αυτής της κατάστασης και αυτής της συνθήκης αποβλέπει επίσης ο κυρίαρχος λόγος (Discurs). Αυτές είναι πάλι οι κοινωνικο-πολιτισμικές και πολιτικές δομές που καθιστούν το σώμα πεδίο πολιτικής διαμάχης. Εδώ σπονδυλώνονται οι σχέσεις εκμετάλλευσης με τις πρακτικές καταπίεσης του σώματος (έμφυλες, διαφυλικές κ.λπ.). Συνεπώς αυτό είναι το πεδίο αντιπαράθεσης, γι’ αυτό απεργούν σήμερα οι εργαζόμενοι και από εδώ ξεκινάμε.
Μια αντίληψη που θέλει το σώμα ως «κοινωνική κατασκευή» ή «ανοιχτό» (χωρίς ταυτότητα, άφυλο, επιδεκτικό σε μετασχηματισμούς κ.ο.κ.) γίνεται ανιστορική. Αυτή λαμβάνει περισσότερο την πραγματικότητα μεσοαστικών και αστικών στρωμάτων που βλέπουν το σώμα ως αυτοσκοπό και έχουν τους πόρους και τα μέσα (υλικούς, συμβολικούς, γλωσσικούς) να το επαναδιαπραγματευτούν. Και αυτό συμβαίνει τη στιγμή που το σώμα της εργατικής τάξης ξοδεύεται ως μέσον με δεδομένο πάντα ότι οι πόροι είναι άνισα κατανεμημένοι. Σε αντιδιαστολή με τον «παιχνιδιάρικο» χαρακτήρα της εργασίας μέρους των μεσαίων στρωμάτων (η εργασία ως αυτοπραγμάτωση) η πλειοψηφία των εργαζομένων βιώνει την εργασία ως βιοπορισμό, ως περιστολή κρίσιμων σωματικών και ψυχικών λειτουργιών (αλλοτρίωση), όπως καταδεικνύεται εξάλλου σε πληθώρα κοινωνικο-επιδημιολογικών ερευνών. Και αυτό παρόλο που με την εργασία τους παράγουν τον κοινωνικό πλούτο, «ζυμώνουμε του κόσμου το ψωμί» όπως γράφει ο Παλαμάς.
Ακόμη κι αν δεχτούμε την ιδεαλιστική αρχή πως η πραγματικότητα είναι προϊόν λογοθετικών πρακτικών και «κείμενο» πώς θα διασφαλίσουμε τη συμμετοχή τμημάτων του πληθυσμού που στερούνται του αναγκαίου πολιτισμικού και γλωσσικού κεφαλαίου για να διαδράσουν και να (επαν)ερμηνεύσουν πόσο μάλλον να «κατασκευάσουν» την πραγματικότητα; Και πώς μπορούμε να βάζουμε σε παρένθεση την πραγματικότητα που απλώνεται μπροστά μας και μετατρέπει σώματα και ανθρώπους σε «θυσία σε βρώμικο βωμό»; Οι ντελιβεράδες πέφτουν από τα μηχανάκια (με δύο ευρώ την ώρα και το μηχανάκι δικό τους) και σκοτώνονται, στη ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη έχουμε κάθε χρόνο σκοτωμένους εργάτες, στα ΕΛΠΕ κάθε τόσο καίγονται κορμιά με το Ίδρυμα Λάτση (με συμμετοχή προβεβλημένων πανεπιστημιακών) να κάνει πως δεν ξέρει τίποτε για τα «εργατικά» ατυχήματα, προσφέροντας απλόχερα κοινωνική κάλυψη.
Δεν είναι στις προθέσεις μου να αγνοήσω τη συμβολή της J. Butler στην αποδόμηση ρόλων και επιτελέσεων που καταπιέζουν (ή διαρθρώνουν) ανθρώπους και σώματα, αλλά είναι προβληματικό σε μια περίοδο που το σώμα των εργαζόμενων τάξεων πουλιέται όσο-όσο, ακριβώς για να διογκωθεί η απόσπαση απλήρωτης εργασίας, να μιλάει κάποιος/α για «σώματα που έχουν ακόμη σημασία» εκτός αν αναφέρεται στο σώμα των αστικών και μεσοαστικών στρωμάτων. Τότε όμως πρόκειται για μεροληπτική (ή μάλλον για α‑ταξική) προσέγγιση, αφού σήμερα στην Ελλάδα έχουμε με κυβέρνηση της «Αριστεράς» περίπου 1,5 εκατομμύριο σώματα που απαξιώνονται και φθείρονται (άνεργοι, άστεγοι, εξαρτημένοι κ.ά.) επιτελώντας τη λειτουργία του «εφεδρικού βιομηχανικού στρατού» και συμβάλλουν στην κοινωνική πειθάρχηση της εργατικής τάξης και στην καθήλωση του μεροκάματου για να πάρει μπροστά η κεφαλαιακή συσσώρευση.
Αν η μαζική ανεργία στη χώρα μας και η κατάρρευση του ασφαλιστικού απαξιώνει τα σώματα για να υποπληρώνεται η εργασία και να νομιμοποιείται έτσι η ασύδοτη εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης έχει σημασία η επιλογή του χρόνου ομιλίας της J. Butler, αν όχι και ο χώρος ομιλίας. Ο χρόνος είναι τρεις ημέρες μετά την ψήφιση του ασφαλιστικού στη Βουλή που εξαθλιώνει ανθρώπους και σώματα.
* Καθηγητής Κοινωνιολογίας/Πανεπιστήμιο Αιγαίου