ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ ΣΕ ΔΗΜΟΣΙΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΠΙΡΡΟΩΝ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΩΝ

Γρά­φει ο Κώστας Ευαγ­γε­λά­τος //
Εικα­στι­κός, λογο­τέ­χνης, θεω­ρη­τι­κός της σύγ­χρο­νης τέχνης

Σε μια εν δυνά­μει συντε­λού­με­νη παγκο­σμί­ω­ση της αισθη­τι­κής κουλ­τού­ρας, που κύριο μοχλό πραγ­μά­τω­σης έχει τη χρή­ση των εξε­λισ­σό­με­νων καθη­με­ρι­νά τεχνο­λο­γι­κών μέσων, οι παρά­με­τροι επί­τευ­ξης αισθη­τι­κής συγκί­νη­σης από νέα καλ­λι­τε­χνή­μα­τα, είναι  πολύ­πλο­κοι, ποι­κί­λοι και πολ­λές φορές αλλη­λο­α­ναι­ρού­με­νοι. Ο πολι­τι­σμός της τεχνο­λο­γί­ας, με δεδο­μέ­νη την  από­στα­ση του υπο­τι­θέ­με­νου δημιουρ­γού καλ­λι­τέ­χνη από την αρχι­κή έμπνευ­ση-ιδέα μέχρι την υλο­ποί­η­ση της, με τεχνο­λο­γι­κά μέσα από ενδιά­με­σους τεχνι­κούς ‚υπεύ­θυ­νους των καλ­λι­τε­χνι­κών παρα­γω­γών, μέχρι την τελι­κή θέα­ση στο χώρο, περι­κλεί­ει πολ­λά δυσε­πί­λυ­τα προ­βλή­μα­τα. Είναι βέβαιο ότι τα προ­βλή­μα­τα αυτά, αισθη­τι­κά, δεο­ντο­λο­γι­κά, ηθι­κά αλλά και ενί­ο­τε νομι­κά απο­κτούν τερά­στια βαρύ­τη­τα, όταν τα έργα-προ­ϊ­ό­ντα των κατα­πλη­κτι­κών τεχνο­λο­γι­κών δυνα­το­τή­των εκτί­θε­νται ή παρά­γο­νται δια­δρα­στι­κά σε δημό­σιο χώρο. Τότε το ευρύ και συνή­θως απλη­ρο­φό­ρη­το κοι­νό ενδέ­χε­ται να αντι­δρά­σει ποι­κι­λό­τρο­πα. Ανα­γκαία λοι­πόν και εξαι­ρε­τι­κής σημα­σί­ας  καθί­στα­ται η συμ­με­το­χή σε θεω­ρη­τι­κό αρχι­κά διά­λο­γο των ίδιων των δημιουρ­γών. Και μάλι­στα εκεί­νων που υιο­θε­τούν μια πιο κρι­τι­κή στά­ση απέ­να­ντι στη σύγ­χρο­νη τεχνο­λο­γία, παρό­λο που τη χρη­σι­μο­ποιούν, με έναν τρό­πο που κατ’ αρχήν φαί­νε­ται ότι δεν εμπε­ριέ­χει πολ­λά από τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά μιας πραγ­μα­τι­κής επι­κοι­νω­νί­ας, εφό­σον λεί­πει η απ’ ευθεί­ας επα­φή, εφό­σον υπάρ­χει η σωμα­τι­κή από­στα­ση και η ζωο­γό­νος ανα­πνοή επι­κοι­νω­νί­ας και έκφρα­σης καταμερίζεται.

ΑΠΟ ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΜΟΔΑΣ ΣΕ ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΠΕΝΑΚΗ

Αυτό που γενι­κά δια­πι­στώ­νε­ται  είναι ότι οι νέες τεχνο­λο­γί­ες παρέ­χουν  νέες προ­ο­πτι­κές εξέ­λι­ξης και εφαρ­μο­γής καθώς και ένα και­νο­τό­μο σύνο­λο εργα­λεί­ων και μεθο­δο­λο­γιών. Έμπρα­κτο παρά­δειγ­μα είναι η χρή­ση του γρή­γο­ρου δια­δι­κτύ­ου για τη σύν­θε­ση πολυ­πρι­σμα­τι­κών πολι­τι­στι­κών γεγο­νό­των σε δημό­σιους χώρους  συνή­θως με τερά­στιο αριθ­μό συμ­με­τε­χό­ντων. Δια­νοί­γο­νται  έτσι δυνα­μι­κοί ορί­ζο­ντες συνερ­γα­σί­ας και επι­κοι­νω­νί­ας μετα­ξύ δημιουρ­γών και κοι­νού, δια­πο­λι­τι­σμι­κού περιε­χο­μέ­νου. Οι δημιουρ­γοί μπο­ρεί να δια­μέ­νουν σε δια­φο­ρε­τι­κά κρά­τη, πόλεις, νησιά ακό­μη και χωριά έχουν όμως σήμε­ρα τη δυνα­τό­τη­τα άμε­σης συνερ­γα­σί­ας, εκμε­ταλ­λευό­με­νοι το «κοι­νω­νι­κό φαι­νό­με­νο του δια­δι­κτύ­ου». Η επι­κοι­νω­νία λοι­πόν με ποι­κί­λα  πολι­τι­στι­κά  αγα­θά γίνε­ται απε­ριό­ρι­στη. Η δια­πο­λι­τι­σμι­κό­τη­τα και  η πολι­τι­σμι­κή σύγκλι­ση απο­κτούν  έτσι ένα νέο, ουσια­στι­κό περιε­χό­με­νο. Η αλλα­γή στην ίδια την έννοια του πολι­τι­σμού απο­κτά έναν οιο­νεί χαρα­κτή­ρα “επα­νά­στα­σης”. Αυτό συμ­βαί­νει για­τί η τεχνο­λο­γία έχει αρχί­σει να αλλά­ζει τις κοι­νω­νι­κές αντι­λή­ψεις αιώ­νων για τις αξί­ες, το χώρο, το χρό­νο και τα αγα­θά. Έχει αρχί­σει ήδη να επη­ρε­ά­ζει και να αλλά­ζει όχι μόνο την μορ­φή και τους τρό­πους διά­θε­σης των προ­ϊ­ό­ντων της έμπνευ­σης και της διά­νοιας, αλλά και το ίδιο το περιε­χό­με­νο της τέχνης. Η ψηφια­κή τεχνο­λο­γία δια­μορ­φώ­νει πλέ­ον  πάνω σε δια­φο­ρε­τι­κά πρό­τυ­πα την ίδια την ουσία της δημιουρ­γί­ας και της τέχνης και οδη­γεί  με τον τρό­πο αυτό σε νέα μονο­πά­τια, που πρό­κει­ται στο άμε­σο μέλ­λον να γίνουν παγκό­σμιοι λεω­φό­ροι. Αλλά­ζει επί­σης μέρα με τη μέρα και η πεποί­θη­ση ότι η τεχνο­λο­γία μετα­σχη­μα­τί­ζει τον πολι­τι­σμό, αλλά ο άνθρω­πος έχει και δια­τη­ρεί  τον έλεγ­χο. Όμως και αυτό αλλά­ζει. Ο ψηφια­κός άνθρω­πος έχει δια­φο­ρε­τι­κή αντί­λη­ψη για το χρό­νο σ΄όλες του τις  ζωντα­νές δρά­σεις, απο­λή­ξεις, παρα­στά­σεις, δρα­στη­ριό­τη­τες. Έτσι η τεχνο­λο­γία πετυ­χαί­νει πολι­τι­στι­κές αλλα­γές, χωρίς ούτε καν να το αντι­λαμ­βα­νό­μα­στε και κυρί­ως χωρίς να το προ­σέ­χου­με. Η πραγ­μα­το­ποιού­με­νη με γορ­γούς ρυθ­μούς σύμ­φυ­ση πολι­τι­σμού και τεχνο­λο­γί­ας απλά συμ­βαί­νει. Το φαι­νό­με­νο πλέ­ον υπερ­βαί­νει την ανθρώ­πι­νη επι­λο­γή. Κατα­λή­γου­με ότι η υιο­θέ­τη­ση μιας προ­σε­κτι­κής στά­σης που θα καρ­πώ­νε­ται τα αναμ­φι­σβή­τη­τα οφέ­λη και θα δια­χει­ρί­ζε­ται απο­τε­λε­σμα­τι­κά τους πολ­λα­πλούς κιν­δύ­νους της αλλη­λε­πί­δρα­σης τεχνο­λο­γί­ας και πολι­τι­σμού αξί­ζει να διε­ρευ­νη­θεί σε βάθος και κατά κάποιο τρό­πο να σκια­γρα­φη­θεί στο μέτρο του εφι­κτού. Ένα ακό­μη και ιδιαί­τε­ρα κρί­σι­μο ζήτη­μα είναι αυτό της σύγκλι­σης που παρα­τη­ρεί­ται μετα­ξύ δια­φο­ρε­τι­κών πολι­τι­σμών λόγω της επί­δρα­σης των νέων τεχνο­λο­γιών. Είναι  υφι­στά­με­νος ο κίν­δυ­νος, η πολι­τι­σμι­κή σύγκλι­ση να οδη­γή­σει τελι­κά στην πολι­τι­σμι­κή κυριαρ­χία του ισχυ­ρό­τε­ρου; Μήπως όταν ενδια­φε­ρό­μα­στε να οικο­δο­μή­σου­με ένα παγκό­σμιο και ηλε­κτρο­νι­κά δια­συν­δε­δε­μέ­νο περι­βάλ­λον, με κύριο σκο­πό την ελεύ­θε­ρη και εύκο­λη πρό­σβα­ση, προ­α­γω­γή και αξιο­ποί­η­ση του ψηφια­κά δια­θέ­σι­μου πολι­τι­σμι­κού πλού­του, απλώς υπο­βοη­θού­με την πολι­τι­σμι­κή κυριαρ­χία των ισχυ­ρών; Άλλω­στε, μπο­ρού­με να δού­με σημεία της παγκό­σμιας πολι­τι­σμι­κής σύγκλι­σης που είναι ορα­τά ακό­μη και σήμε­ρα όπως η συντε­λού­με­νη, επα­νά­στα­ση της κοι­νω­νί­ας της πλη­ρο­φο­ρί­ας, που λαμ­βά­νει χώρα διε­θνώς και οδη­γεί στην πλή­ρη επι­κρά­τη­ση για παρά­δειγ­μα της αγγλι­κής γλώσ­σας, της αγγλο­σα­ξω­νι­κής νοο­τρο­πί­ας και της αμε­ρι­κά­νι­κης συμπε­ρι­φο­ράς. Με ποιους κανό­νες σε ένα τέτοιο γενι­κό περι­βάλ­λον μπο­ρεί να ασκη­θεί πολι­τι­στι­κή πολι­τι­κή που να προ­στα­τεύ­ει ισό­τι­μα την πολι­τι­σμι­κή δια­φο­ρε­τι­κό­τη­τα; Όμως δια­κρί­νε­ται στο αρχι­κά ασα­φές πεδίο μια διπλή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα: Όσο η κυριαρ­χία συγκε­κρι­μέ­νων προ­τύ­πων εντεί­νε­ται παγκό­σμια, ενι­σχύ­ε­ται  και η τάση λαών, εθνών και μειο­νο­τή­των  να δια­τη­ρή­σουν την ευδιά­κρι­τη, ισχυ­ρή δική τους ταυ­τό­τη­τα. Άρα η εφι­κτή λύση του προ­βλή­μα­τος μπο­ρεί να ανα­ζη­τη­θεί μόνο στην εφαρ­μό­σι­μη συνύ­παρ­ξη, ενά­ντια τον πολι­τι­στι­κό πόλε­μο (clash civilization).

Βέβαια ταυ­τό­χρο­να απαι­τεί­ται  η διά­δο­ση ενός  εναλ­λα­κτι­κού μοντέ­λου δια­χεί­ρι­σης των πνευ­μα­τι­κών δικαιω­μά­των στο υπό δια­μόρ­φω­ση νέο ψηφια­κό τοπίο. Τα ψηφια­κά δια­θέ­σι­μα αγα­θά πρέ­πει να είναι ελεύ­θε­ρα δια­θέ­σι­μα σε όλους, χωρίς δύσκαμ­πτους και πολύ­πλο­κους περιο­ρι­σμούς, που θέτουν εμπό­δια και απο­τρέ­πουν την ελεύ­θε­ρη ηλε­κτρο­νι­κή πρό­σβα­ση, μετα­τρο­πή, δια­νο­μή και ανα­πα­ρα­γω­γή τους. Φυσι­κά, απαι­τεί­ται η θέσπι­ση ξεκά­θα­ρων κανό­νων χρή­σης και τρο­πο­ποί­η­σης κάθε μορ­φής καλ­λι­τε­χνι­κής δημιουρ­γί­ας, σεβό­με­νοι και προ­στα­τεύ­ο­ντας τα πνευ­μα­τι­κά δικαιώ­μα­τα των δημιουρ­γών. Ταυ­τό­χρο­να με την ιδέα ενός «ελεύ­θε­ρου» πολι­τι­σμι­κού περι­βάλ­λο­ντος, ενός μοντέ­λου που παρέ­χει το δικαί­ω­μα στους δημιουρ­γούς — εικα­στι­κούς, σκη­νο­θέ­τες, συγ­γρα­φείς, μου­σι­κούς, επι­στή­μο­νες, ερευ­νη­τές- να καθο­ρί­ζουν οι ίδιοι (και με εύκο­λο τρό­πο) τους «βαθ­μούς ελευ­θε­ρί­ας» που επι­θυ­μούν να φέρουν τα έργα τους. Κατά συνέ­πεια είναι απα­ραί­τη­τη  η υιο­θέ­τη­ση νέων ευέ­λι­κτων εργα­λεί­ων προ­στα­σί­ας της πνευ­μα­τι­κής ιδιο­κτη­σί­ας (creative commons). Κύρια όμως τον λόγο στον επι­βε­βλη­μέ­νο διά­λο­γο θα έχουν οι  σύγ­χρο­νοι δημιουρ­γοί, για­τί τα δια-καλ­λι­τε­χνή­μα­τα τους, αν και είναι προ­ϊ­ό­ντα της δικής τους πνευ­μα­τι­κής ιδιο­κτη­σί­ας  παρου­σιά­ζο­νται στο χώρο, με την ευρύ­τε­ρη έννοια από άλλους ‑επι­με­λη­τές εκθέ­σε­ων, διορ­γα­νω­τές projects, δημό­σιους ή ιδιω­τι­κούς φορείς, χορη­γούς — που συχνά καθο­ρί­ζουν η και  επεμ­βαί­νουν απαι­τώ­ντας ιδε­ο­λο­γι­κούς  και αισθη­τι­κούς συμ­βι­βα­σμούς κάθε λογής. Όλα αυτά βέβαια συνέ­βαι­ναν στα της τέχνης και στο παρελ­θόν, όμως στο ψηφια­κό παρόν έχουν γίνει πολυ­πλο­κό­τε­ρα και  είναι πλέ­ον απα­ραί­τη­το να λαμ­βά­νο­νται υπό­ψιν, τόσο των καλ­λι­τε­χνών, όσο και των παρα­γό­ντων προ­βο­λής των έργων αυτών, όταν  μετα­κο­μί­ζουν από τις γκα­λε­ρί των μυη­μέ­νων επι­σκε­πτών στον δημό­σιο κοι­νό­χρη­στο χώρο και στη δημό­σια κοι­νή θέα  που πολ­λα­πλα­σιά­ζο­νται οι παρά­με­τροι επιρ­ρο­ών στις μάζες, αλλά και των πιθα­νών κιν­δύ­νων. Είναι ήδη κατα­γραμ­μέ­νες περι­πτώ­σεις που έργα προ­ξε­νούν έντο­νες αρνη­τι­κές αντι­δρά­σεις του κοι­νού, ιδιαί­τε­ρα σε περι­πτώ­σεις τολ­μη­ρών  ή τρο­μα­κτι­κών συν­θέ­σε­ων, για τον μέσο θεα­τή και το «κοι­νό» μέτρο ανο­χής και κρι­τι­κής αντί­λη­ψης που επι­κρα­τεί. Έχου­με ήδη πολ­λές πλη­ρο­φο­ρί­ες για αρνη­τι­κές αντι­δρά­σεις από την προ­βο­λή σε δημό­σιους χώρους — metro μεγα­λου­πό­λε­ων, πλα­τεί­ες, γήπε­δα, υπαί­θριες επί­ση­μες μεγά­λες εκθέ­σεις, ανοι­κτά αμφι­θέ­α­τρα- ψηφια­κών έργων, που εμπε­ριέ­χουν στοι­χεία βίας, ερω­τι­σμού, προ­σβο­λής θρη­σκευ­τι­κής συνεί­δη­σης, πεσι­μι­σμού-απαι­σιό­δο­ξης ροπής, αυτο­κα­τα­στρο­φι­κών τάσε­ων η ποι­κί­λων ρατσι­στι­κών τάσε­ων και απει­λών, τα οποία ανα­στα­τώ­νουν το ευρύ διερ­χό­με­νο ή μη κοι­νό. Οι καταγ­γε­λί­ες πολι­τών για προ­κλή­σεις τάσε­ων λιπο­θυ­μί­ας, πανι­κού, αηδί­ας, ντρο­πής, αισθή­μα­τος κατα­δί­ω­ξης και αρνη­τι­κής διά­θε­σης, σε συνάρ­τη­ση με κάποια περι­στα­τι­κά σωμα­τι­κού κιν­δύ­νου από ζάλη η συνω­στι­σμό, ακό­μη  και  αν δεν έχουν δει πάντα τα φώτα της δημο­σιό­τη­τας ή ακό­μη και κάποιας  δίκης και πιθα­νής νομι­κής κατα­δί­κης είναι  αρκε­τές. Ευνό­η­το ότι τόσο στο παρόν, όσο και στο μέλ­λον θα υπάρ­ξει ένα τερά­στιο αισθη­τι­κό, ηθι­κό και νομι­κό φάσμα επι­λύ­σε­ων ανα­φο­ρι­κά με όλα αυτά.

ΕΝΑ ΑΝΤΙΜΙΛΙΤΑΡΙΣΤΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΥ

Κατα­θέ­τω την προ­σω­πι­κή εμπει­ρία και εμπλο­κή μου σε διε­θνή εικα­στι­κή εκθε­ση — workshop, με τίτλο: «WINTERSCHOOL’94», που είχε διορ­γα­νω­θεί από ανε­ξάρ­τη­τους καλ­λι­τέ­χνες στη Γλα­σκώ­βη της Σκω­τί­ας. Η ανθρώ­πι­νη πυρα­μί­δα με γυμνά ανδρι­κά κορ­μιά  από μοντέ­λα-συνερ­γά­τες μου και εθε­λο­ντές φοι­τη­τές από το Mackintosh School of Art στ ην performance μου με τίτλο: MOMUMENT TO ANTI-MILITA RISM- Αντι­μι­λι­τα­ρι­στι­κό Μνη­μείο, στις ανα­και­νι­σμέ­νες για ανά­λο­γες εκδη­λώ­σεις παλιές φυλα­κές της πόλης, που θα ανα­με­τα­δι­δό­ταν από οθό­νες ταυ­τό­χρο­να σε όλους τους χώρους της διορ­γά­νω­σης, έγι­νε τελι­κά με ντυ­μέ­νους τους συμ­με­τέ­χο­ντες. Σύμ­φω­να με την άπο­ψη μου τα γυμνά “νεκρά” κορ­μιά θα έδι­ναν ύψι­στη τρα­γι­κό­τη­τα στη “ζωντα­νή” σύν­θε­ση με τα ανθρώ­πι­να θύμα­τα. Όμως τόσο εγώ, όσο και οι συνερ­γά­τες μου είχα­με δεχτεί την προη­γού­με­νη μέρα κατά τη διάρ­κεια της τελι­κής προ­ε­τοι­μα­σί­ας του έργου σοβα­ρές απει­λές από εξα­γριω­μέ­νες φανα­τι­κές που­ρι­τα­νι­κές οργα­νώ­σεις. Ουσια­στι­κά κανείς δεν μπο­ρού­σε να μας προ­στα­τέ­ψει εκτός από την αστυ­νο­μία, κάτι που βέβαια ιδε­ο­λο­γι­κά και καλ­λι­τε­χνι­κά  το απορρίψαμε…

Ευχή, η ανε­ξάρ­τη­τη καλ­λι­τε­χνι­κή έμπνευ­ση και η υλο­ποί­η­ση της με την τεχνο­λο­γι­κή δια-καλ­λι­τε­χνι­κό­τη­τα, παρά τις τερά­στιες αντι­ξο­ό­τη­τες και τους κιν­δύ­νους που συνα­θροί­ζο­νται, να έχει τη σφρα­γί­δα των δημιουρ­γών, με την προ­ϋ­πό­θε­ση ευθύ­νης και την επί­γνω­ση όλων αυτών των συν­θη­κών που ισχύ­ουν στην ανοι­κτή και δημό­σια επι­κοι­νω­νία τους με το ευρύ κοινό.