Συρία: Η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά στο στόχαστρο

Αυτές τις μέρες πλη­ρο­φο­ρη­θή­κα­με ότι τα δύο μεγα­λύ­τε­ρα νοσο­κο­μεία στο Χαλέ­πι βομ­βαρ­δί­στη­καν κατα­στρο­φι­κά από αερο­πο­ρι­κές επι­δρο­μές. Τραυ­μα­τί­ες θα πρέ­πει να μετα­φερ­θούν μακριά. Για­τροί δεν υπάρ­χουν αρκε­τοί. Τα ιατρι­κά εφό­δια και τρό­φι­μα λιγο­στεύ­ουν. Υπάρ­χει έλλει­ψη νερού και ηλε­κτρι­κού. Οι βομ­βαρ­δι­σμοί δεν στα­μα­τούν παρά τη συμ­φω­νία για κατά­παυ­ση του πυρός.

Πέντε χρό­νια τώρα κρα­τά αυτός ο εμφύ­λιος πόλε­μος. Οι νεκροί εκτι­μά­ται ότι υπερ­βαί­νουν τις 300.000. Τα θύμα­τα και οι φυγά­δες πολ­λα­πλα­σιά­ζο­νται και εμείς εδώ στην Ελλά­δα μαθαί­νου­με καθη­με­ρι­νά τρα­γι­κές ιστο­ρί­ες προσφυγιάς.

Τα ανθρώ­πι­να θύμα­τα τα ακο­λου­θεί η πολι­τι­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά: μνη­μεία, ιστο­ρι­κές πόλεις και τοπο­θε­σί­ες, πολύ­τι­μα αντι­κεί­με­να, τέχνες, μνή­μες και παρα­δό­σεις. Οι εξτρε­μι­στι­κές ομά­δες του Ισλα­μι­κού Κρά­τους πραγ­μα­το­ποιούν εξαρ­χής μια σκό­πι­μη και συστη­μα­τι­κή κατα­στρο­φή της κλη­ρο­νο­μιάς. Πρώ­τα θύμα­τα ήταν οι Βού­δες της Μπα­μι­γιάν στο Αφγα­νι­στάν. Ακο­λού­θη­σαν οι κατα­στρο­φές στη Λιβύη, την Τυνη­σία, στο Μάλι-Τομπου­κτού, στην Υεμέ­νη και τέλος στο Ιράκ και τη Συρία. Δυστυ­χώς οι κατα­στρο­φές δεν είναι η μόνη απει­λή. Οι συν­θή­κες ευνό­η­σαν τη διά­δο­ση της αρχαιο­κα­πη­λί­ας λεη­λα­τη­μέ­νων αρχαιο­τή­των ήδη από την επο­χή του πολέ­μου του Ιράκ. Τα κίνη­τρα είναι ιδε­ο­λο­γι­κά και ο απώ­τε­ρος στό­χος των εξτρε­μι­στών του Ισλα­μι­κού Κρά­τους είναι να πλη­γεί, τελι­κά, η πολι­τι­στι­κή ταυ­τό­τη­τα των απει­λού­με­νων λαών. Για­τί λαοί χωρίς ιστο­ρι­κή μνή­μη δεν έχουν μέλλον.

Αν και απο­σπα­σμα­τι­κές οι πλη­ρο­φο­ρί­ες επει­δή προ­έρ­χο­νταν από μη κυβερ­νη­τι­κούς οργα­νι­σμούς ή από μέσα κοι­νω­νι­κής δικτύ­ω­σης, η Επι­τρο­πή Παγκό­σμιας Πολι­τι­στι­κής Κλη­ρο­νο­μιάς της UNESCO δια­βλέ­πο­ντας τον επερ­χό­με­νο κίν­δυ­νο με την κλι­μά­κω­ση της εμπό­λε­μης σύρ­ρα­ξης στη Συρία απο­φά­σι­σε κατά τη σύνο­δο του 2013 να εντά­ξει τα έξι αγα­θά παγκό­σμιας κλη­ρο­νο­μιάς της Συρί­ας στον παγκό­σμιο κατά­λο­γο των μνη­μεί­ων σε κίνδυνο.

Δυστυ­χώς η από­φα­ση δεν στά­θη­κε αρκε­τά ισχυ­ρή να στα­μα­τή­σει βαν­δα­λι­σμούς και καταστροφές.

Συγκε­κρι­μέ­να:

Η αρχαία πόλη της Δαμα­σκού (έντα­ξη το 1979 στον κατά­λο­γο παγκό­σμιας κλη­ρο­νο­μιάς της UNESCO) οφεί­λει την παγκό­σμια αξία της στο γεγο­νός ότι είναι μία από τις αρχαιό­τε­ρες πόλεις του κόσμου (ίχνη κατοί­κη­σης από το 10.000 π.Χ.) που κατοι­κεί­ται αδιά­λει­πτα μέχρι σήμε­ρα. Αντι­προ­σώ­πευε το μεγα­λείο της Ρωμαϊ­κής και της Βυζα­ντι­νής Αυτο­κρα­το­ρί­ας, ενώ κατά τους μεσαιω­νι­κούς χρό­νους άνθι­σε ως βιο­τε­χνι­κό κέντρο. Περι­λαμ­βά­νει 125 μνη­μεία δια­φο­ρε­τι­κών περιόδων.

      Οι καταστροφές από τους εξτρεμιστές που την κατέλαβαν είναι ανυπολόγιστες.

Η αρχαία πόλη Μπόσ­ρα (έντα­ξη UNESCO 1980) ανα­φέ­ρε­ται τον 14ο αιώ­να π.Χ. στις επι­γρα­φές της Τελ Ελ Αμάρ­να της αρχαί­ας Αιγύ­πτου κατα­δει­κνύ­ο­ντας τις σχέ­σεις μετα­ξύ των Φαραώ και των Φοι­νί­κων. Με την ενσω­μά­τω­σή της στη Ρωμαϊ­κή Αυτο­κρα­το­ρία γίνε­ται πρω­τεύ­ου­σα της ρωμαϊ­κής επαρ­χί­ας της Αρα­βί­ας. Υπήρ­ξε σημα­ντι­κός σταθ­μός στο δρό­μο των καρα­βα­νιών προς τη Μέκ­κα. Δια­θέ­τει εντός των τει­χών της ένα μονα­δι­κό ρωμαϊ­κό θέα­τρο του 2ου μ.Χ. αιώ­να, αρκε­τά πρω­το­χρι­στια­νι­κά μνη­μεία και πολυά­ριθ­μα τζαμιά.

Το ρωμαϊ­κό θέα­τρο και η πρω­το­χρι­στια­νι­κή εκκλη­σία έχουν υπο­στεί τερά­στιες ζημιές από τους φανα­τι­κούς εξτρεμιστές.

Η Παλ­μύ­ρα (έντα­ξη UNESCO 1980) βρί­σκε­ται στην έρη­μο βορειο­α­να­το­λι­κά της Δαμα­σκού. Πέρα­σε στη ρωμαϊ­κή κυριαρ­χία περί τα μέσα του 1ου αιώ­να μ.Χ. Υπήρ­ξε σημα­ντι­κός σταθ­μός για τις πανάρ­χαιες εμπο­ρι­κές δια­δρο­μές μετα­ξύ Ρωμαϊ­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας, Περ­σί­ας, Ινδί­ας και Κίνας. Η αρχι­τε­κτο­νι­κή και οι τέχνες της Παλ­μύ­ρας άνθι­σαν σε ένα σταυ­ρο­δρό­μι πολι­τι­σμών. Η πόλη οφεί­λει την παγκό­σμια αξία της στον εξαι­ρε­τι­κό συν­δυα­σμό ελλη­νο­ρω­μαϊ­κής τέχνης, τοπι­κής αρχι­τε­κτο­νι­κής και περ­σι­κών επι­δρά­σε­ων. Η μνη­μεια­κή οδός με την κιο­νο­στοι­χία της, ο ναός του Βάαλ, η Αγο­ρά, το Θέα­τρο, το στρα­τό­πε­δο του Διο­κλη­τια­νού, τα μεγα­λειώ­δη ταφι­κά μνη­μεία χαρα­κτη­ρί­ζουν την αρχι­τε­κτο­νι­κή και την πολε­ο­δο­μία της.

Το Ισλα­μι­κό Κρά­τος κατέ­λα­βε την Παλ­μύ­ρα τον Μάιο του 2015. Και μέχρι τον Σεπτέμ­βριο του ίδιου χρό­νου οι φανα­τι­κοί εξτρε­μι­στές ανα­τί­να­ξαν με απί­στευ­τη αγριό­τη­τα τα εμβλη­μα­τι­κά μνη­μεία της αρχαί­ας πόλης: την Αψί­δα του Θριάμ­βου, πολυώ­ρο­φα ταφι­κά μνη­μεία, τον εντυ­πω­σια­κό ναό του Βάαλ.

Η αρχαία πόλη Χαλέ­πι — Aleppo (έντα­ξη UNESCO 1986) είναι μια από τις αρχαιό­τε­ρες πόλεις του κόσμου (ευρή­μα­τα 7.000 χρό­νων). Η παγκό­σμια αξία της οφεί­λε­ται στην αυθε­ντι­κό­τη­τα της αρα­βι­κής της αρχι­τε­κτο­νι­κής. Από το 2000 π.Χ. υπήρ­ξε σταυ­ρο­δρό­μι των εμπο­ρι­κών καρα­βα­νιών. Το Χαλέ­πι κατα­κτή­θη­κε δια­δο­χι­κά από Χετ­ταί­ους, Ασσύ­ριους, Έλλη­νες, Ρωμαί­ους, Ομεϊ­ά­δες, Μαμε­λού­κους και Οθω­μα­νούς, που άφη­σαν τις επιρ­ρο­ές τους στην αρχι­τε­κτο­νι­κή και την τέχνη.

Η μαρ­τυ­ρι­κή πόλη έχει υπο­στεί ανυ­πο­λό­γι­στες κατα­στρο­φές όπως το Τέμε­νος των Ομεϊ­α­δών του 8ουαιώνα μ.Χ., από τα ωραιό­τε­ρα τεμέ­νη του ισλα­μι­κού πολι­τι­σμού, η μεσαιω­νι­κή σκε­πα­στή αγο­ρά, η ακρό­πο­λη και άλλα δημό­σια ιστο­ρι­κά κτίρια.

Το φρού­ριο Κρακ των Ιππο­τών — Crac des Chevaliers and Qal’at Salah El-Din (έντα­ξη UNESCO 2006) μονα­δι­κής παγκό­σμιας αξί­ας, αντι­προ­σω­πευ­τι­κό δείγ­μα της οχυ­ρω­μα­τι­κής αρχι­τε­κτο­νι­κής που ανα­πτύ­χθη­κε κατά την επο­χή των Σταυ­ρο­φο­ριών. Χτί­στη­κε μετα­ξύ του 1142 και 1271 μ.Χ. από τους Ιωαν­νί­τες Ιππό­τες, σε στρα­τη­γι­κή θέση που επό­πτευε το μονα­δι­κό δρό­μο από την Αντιό­χεια προς τη Βηρυ­τό και τη Μεσόγειο.

Το φρού­ριο έχει υπο­στεί σημα­ντι­κές ζημιές κατά τις εχθρο­πρα­ξί­ες στην περιοχή.

      Τα 40 αρχαία χωριά της βόρειας Συρίας

(έντα­ξη UNESCO 2011) απο­τε­λούν μονα­δι­κά δείγ­μα­τα αγρο­τι­κών οικι­σμών της πρω­το­βυ­ζα­ντι­νής περιό­δου, που χρο­νο­λο­γού­νται μετα­ξύ 1ου και 7ου αιώ­να μ.Χ. Κατα­νέ­μο­νται σε έξι αρχαιο­λο­γι­κά πάρ­κα κι απο­τε­λούν εξαι­ρε­τι­κή και μονα­δι­κή μαρ­τυ­ρία της αγρο­τι­κής ζωής της επο­χής. Δια­τη­ρούν ακέ­ραιο το φυσι­κό τοπίο, κατοι­κί­ες, ναούς και άλλα οικο­δο­μή­μα­τα. Στην περιο­χή τους εξε­λίσ­σο­νται μάχες και εχθροπραξίες.

Εκτός από τα παρα­πά­νω πολι­τι­στι­κά αγα­θά παγκό­σμιας αξί­ας, σοβα­ρές ζημιές έχουν υπο­στεί και πολ­λά από τα σχε­δόν 10.000 μνη­μεία και ιστο­ρι­κά σύνο­λα που κατα­γρά­φο­νται στη Συρία: τεμέ­νη, αγο­ρές, βυζα­ντι­νές εκκλη­σί­ες, κάστρα, που αφη­γού­νται την πολυ­πο­λι­τι­σμι­κή ιστο­ρία της περιοχής.

Για την προ­στα­σία των μνη­μεί­ων και της κλη­ρο­νο­μιάς έδω­σαν τη ζωή τους γυναί­κες και άνδρες στέλ­νο­ντας το δικό τους μήνυ­μα αντί­στα­σης στον πόλε­μο και τις βαρ­βα­ρό­τη­τες των εξτρε­μι­στών του Ισλα­μι­κού Κρά­τους. Οι πλη­ρο­φο­ρί­ες που έχου­με γι’ αυτούς είναι λίγες.

Πρώ­τη ήταν η δικη­γό­ρος Samira El Nuaimi, που βασα­νί­στη­κε και εκτε­λέ­στη­κε από τους εξτρε­μι­στές του Ισλα­μι­κού Κρά­τους στη Μοσού­λη το Σεπτέμ­βριο 2014. Δεκα­τέσ­σε­ρα στε­λέ­χη της Υπη­ρε­σί­ας Αρχαιο­τή­των της Συρί­ας βασα­νί­στη­καν και εκτε­λέ­στη­καν επει­δή αρνή­θη­καν να συνερ­γα­στούν με τους εξτρε­μι­στές. Κορυ­φαίο είναι το παρά­δειγ­μα του παγκό­σμιας φήμης ηλι­κιω­μέ­νου αρχαιο­λό­γου Khaled al Assad, διευ­θυ­ντή αρχαιο­τή­των της Παλ­μύ­ρας, που αρνή­θη­κε να συνερ­γα­στεί και να απο­κα­λύ­ψει το μέρος όπου φυλάσ­σο­νταν αντι­κεί­με­να τέχνης. Βασα­νί­στη­κε και απο­κε­φα­λί­στη­κε στον αρχαιο­λο­γι­κό χώρο της Παλ­μύ­ρας, στα μέσα Αυγού­στου του 2015.

Δεν αρκεί όμως η οργή και η θλί­ψη από τις εικό­νες κατα­στρο­φής και τις βαρ­βα­ρό­τη­τες του Ισλα­μι­κού Κρά­τους. Eνι­σχύ­ου­με ενέρ­γειες αλλη­λεγ­γύ­ης και προ­στα­σί­ας της πολι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς που επι­χει­ρούν οι κοι­νω­νί­ες των πολι­τών και μη κυβερ­νη­τι­κοί φορείς επιστημόνων.

Ένας μη κυβερ­νη­τι­κός επι­στη­μο­νι­κός οργα­νι­σμός και τεχνι­κός σύμ­βου­λος της UNESCO για την Παγκό­σμια Κλη­ρο­νο­μιά, το ICOMOS, με από­φα­σή του παρεμ­βαί­νει στο θέμα με πρω­το­βου­λί­ες για την προ­στα­σία και δια­τή­ρη­ση της πολι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς της Συρί­ας και του Ιράκ. Έχει συγκρο­τή­σει μια ομά­δα εργα­σί­ας επι­φορ­τι­σμέ­νης με την κατα­γρα­φή, παρα­κο­λού­θη­ση, ενη­μέ­ρω­ση του κοι­νού, επε­ξερ­γα­σία προ­τά­σε­ων θερα­πεί­ας και τη σχε­τι­κή συνερ­γα­σία με τους εμπλε­κο­μέ­νους φορείς και ειδι­κό­τε­ρα την UNESCO. Μέχρι τώρα έχουν γίνει σημα­ντι­κές προ­σπά­θειες και υπάρ­χουν κάποια αξιό­λο­γα απο­τε­λέ­σμα­τα των προ­σπα­θειών του ICOMOS όπως:

Η δικτύ­ω­ση πανε­πι­στη­μί­ων και ερευ­νη­τι­κών κέντρων από όλο τον κόσμο για τη διά­σω­ση της κλη­ρο­νο­μιάς σε κίν­δυ­νο στη Μέση Ανα­το­λή και την Αφρι­κή, η διορ­γά­νω­ση μαθη­μά­των από από­στα­ση μέσω δια­δι­κτύ­ου για τις άμε­σες σωστι­κές ενέρ­γειες που αφο­ρούν μνη­μεία που κιν­δυ­νεύ­ουν, η συμ­με­το­χή, σε συνερ­γα­σία με άλλους μη κυβερ­νη­τι­κούς οργα­νι­σμούς, σε διε­θνή προ­γράμ­μα­τα όπως το ANQA («Φοί­νι­κας» στα αρα­βι­κά) για την τρισ­διά­στα­τη απο­τύ­πω­ση και τεκ­μη­ρί­ω­ση των απει­λού­με­νων μνη­μεί­ων και το AMAL («ελπί­δα» στα αρα­βι­κά), που στο­χεύ­ει στην εφαρ­μο­γή εξ απο­στά­σε­ως εκπαί­δευ­σης για άμε­σες σωστι­κές ενέρ­γειες και ένα ηλε­κτρο­νι­κό εργα­λείο ταχεί­ας αξιο­λό­γη­σης των επι­πτώ­σε­ων μέσω κινη­τών τηλεφώνων.

Η γνώ­ση, η ενη­μέ­ρω­ση και ευαι­σθη­το­ποί­η­ση του κοι­νού είναι τελι­κά οι ελπί­δες και τα μεγά­λα όπλα του πολι­τι­σμέ­νου κόσμου κατά της βαρ­βα­ρό­τη­τας και του σκοταδισμού.

*  Το κεί­με­νο είναι της Σοφί­ας Αυγε­ρι­νού-Κολώ­νια με παρα­πο­μπή πηγής το ΑΠΕ.

Η Σοφία Αυγε­ρι­νού-Κολώ­νια είναι αρχι­τέ­κτων, καθη­γή­τρια του ΕΜΠ, αντι­πρό­ε­δρος του ελλη­νι­κού τμή­μα­τος Icomos — Διε­θνές Συμ­βού­λιο Μνη­μεί­ων και Τοποθεσιών