Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Το δουλοκτητικό σύστημα σε Ελλάδα και Ρώμη — Φυλετικό κράτος (Β’ Μέρος)

Της Ανα­στα­σί­ας Αβρα­μί­δου* //

Φυλετικό κράτος

Μετά τη διά­λυ­ση του μυκη­ναϊ­κού κρά­τους  και τις μετα­κι­νή­σεις των πλη­θυ­σμών που ακο­λού­θη­σαν, η φυλε­τι­κή κοι­νω­νία, δηλ. η συγ­γε­νι­κή-φυλε­τι­κή οργά­νω­ση, συνε­χί­ζει να υπάρ­χει, όπως υπήρ­χε και από πριν στην Ελλά­δα σε διά­φο­ρες περιο­χές εκτός του μυκη­ναϊ­κού κόσμου. Χρο­νι­κά μιλά­με για τους λεγό­με­νους Σκο­τει­νούς Χρό­νους ή Σκο­τει­νούς Αιώ­νες (1100–800π.Χ.), για τους οποί­ους γνω­ρί­ζου­με ελά­χι­στα πράγ­μα­τα. Ελλεί­ψει γρα­φής την επο­χή εκεί­νη αντλού­με με μεγά­λη προ­σο­χή πλη­ρο­φο­ρί­ες για τότε από τα έπη του Ομή­ρου, γι’ αυτό η επο­χή αυτή είναι γνω­στή και ως ομη­ρι­κή επο­χή. Σ’ εκεί­νους τους αιώ­νες η γρα­φή της συγκε­ντρω­τι­κής-γρα­φειο­κρα­τι­κής  μυκη­ναϊ­κής διοί­κη­σης ξεχνιέ­ται, για­τί δια­λύ­ε­ται η γρα­φειο­κρα­τι­κή και συγκε­ντρω­τι­κή δομή που την είχε ανά­γκη, η ανα­κτο­ρι­κή οργά­νω­ση. Η οργά­νω­ση της κοι­νω­νί­ας βασί­ζε­ται στους ομό­αι­μους και όχι στην  τοπι­κή κατα­νο­μή των πλη­θυ­σμών. Μιλά­με για ένα σύστη­μα με  κλει­στό και αυτάρ­κη οικο­νο­μι­κό χαρα­κτή­ρα στα πλαί­σια του «οίκου», ιεραρ­χη­μέ­νο, με βασι­λιά, με τους ευγε­νείς ή αρί­στους-συμ­βού­λους του , το λαό- το πλή­θος, που είναι καλ­λιερ­γη­τές, στρα­τιώ­τες, και υπάρ­χουν και οι δημιουρ­γοί-τεχνί­τες (έργα για το δήμο, για την κοι­νό­τη­τα). Επί­κε­ντρο αυτής της οικο­νο­μι­κής  δομής απο­τε­λού­σε η ύπαι­θρος, μιας και μιλά­με για αγρο­τι­κή οικο­νο­μία. Η γη αρχι­κά ήταν κοι­νή, η εργα­σία συλ­λο­γι­κή, αλλά ο στα­δια­κά κοι­νο­κτη­μο­νι­κός χαρα­κτή­ρας της κοι­νω­νί­ας περιορίζεται.

Ας δού­με τα πράγ­μα­τα από πιο κοντά:

Τα γένη,  που ήταν δια­μορ­φω­μέ­να στην αρχή αυτής της περιό­δου, ήταν μία μεγά­λη ομά­δα ανθρώ­πων που συν­δέ­ο­νταν με δεσμούς αίμα­τος και κατά­γο­νταν από κοι­νό πρό­γο­νο, είχαν επι­κε­φα­λής τον πρε­σβύ­τε­ρο γέρο­ντα, ο οποί­ος δίκα­ζε, δια­χει­ρί­ζο­νταν την κοι­νή περιου­σία του γένους, ήταν στρα­τάρ­χης και ασκού­σε λατρεία. Μετα­ξύ των γενών υπήρ­χε αλλη­λο­βο­ή­θεια. Με την αύξη­ση του πλη­θυ­σμού πολ­λά γένη συνε­νώ­νο­νταν σε μία φατρία, με κοι­νές θρη­σκευ­τι­κές τελε­τές και υπο­χρέ­ω­ση για αλλη­λο­ϋ­πε­ρά­σπι­ση. Οι συγ­γε­νι­κές φατρί­ες απο­τε­λού­σαν τη φυλή. Για παρά­δειγ­μα πριν τη μεταρ­ρύθ­μι­ση του Κλει­σθέ­νη στην Αττι­κή είχα­με 4 τέτοιες φυλές.

Με τον και­ρό η τάξη του γένους άρχι­σε να δια­τα­ράσ­σε­ται. Τα γένη τεμα­χί­στη­καν σε μεγά­λες οικο­γέ­νειες που συνε­νώ­θη­καν σε αγρο­τι­κές κοι­νό­τη­τες, τους δήμους. Δηλα­δή, τώρα ο παρά­γο­ντας τόπος είναι το κρι­τή­ριο της οργά­νω­σης. Αρχι­κά η γη της κοι­νό­τη­τας ήταν και πάλι συλ­λο­γι­κή, μέχρι που ξεχώ­ρι­σαν χωρά­φια συγκε­κρι­μέ­νων προ­σώ­πων. Οι πρώ­τοι που πήραν γη ήταν οι βασι­λιά­δες και τα μέλη της ένο­πλης ακο­λου­θί­ας. Οι πόλε­μοι ήταν η ευκαι­ρία για λάφυ­ρα και γη- για όσους είχαν εξου­σία. Στην Ιλιά­δα είναι δικαιο­λο­γη­μέ­νη η αγα­νά­κτη­ση του Θερ­σί­τη όταν κατη­γο­ρεί τους στρα­τάρ­χες ότι: «Πάντα έχε­τε στο νου σας το ατο­μι­κό κέρ­δος, οι πολε­μι­στές όμως πλη­ρώ­νουν για σας, δέχο­νται τα χτυ­πή­μα­τα και τα τραύ­μα­τα», για­τί οι απλοί στρα­τιώ­τες δεν έπαιρ­ναν σει­ρά. (Το γεγο­νός ότι ο Όμη­ρος καυ­τη­ριά­ζει τη στά­ση του Θερ­σί­τη δεί­χνει ότι έγρα­φε τον 8ο αι. από τη σκο­πιά της αρι­στο­κρα­τί­ας και υπη­ρε­τού­σε τη δική της οπτι­κή. Τον απλό άνθρω­πο τον κρί­νει από τη στά­ση του απέ­να­ντι στην εξουσία).

Ο βασι­λιάς γίνε­ται όλο και πιο μεγά­λος  γαιο­κτή­μο­νας και δου­λο­κτή­της (βλ. βιος του Αλκί­νο­ου, Πρί­α­μου, Οδυσ­σέα), καθώς και οι ευνο­ού­με­νοί του, οι αρι­στο­κρά­τες. Ο υπό­λοι­πος λαός όμως είχε μικρούς κλή­ρους και συχνά μη έχο­ντας τη δυνα­τό­τη­τα να τα κρα­τή­σει, την έχα­νε βαθ­μιαία. Έτσι μετα­τρέ­πο­νταν κι αυτός και η οικο­γέ­νειά του  σε δού­λους. Αυτό σημαί­νει ότι από δω και πέρα δύο ήταν οι πηγές δου­λεί­ας: και η αιχ­μα­λω­σία και τα χρέη. Αρχί­ζει στα­δια­κά ο αριθ­μός των δού­λων να μεγα­λώ­νει και βαδί­ζου­με προς το σχη­μα­τι­σμό του δου­λο­κτη­τι­κού κρά­τους. Το κρά­τος, δηλ. η επι­βο­λή της εξου­σί­ας,  τώρα έχει δύο βασι­κούς ρόλους: α) να κρα­τά­ει τους δού­λους σε υπα­κοή και β) μέσα από τον πόλε­μο να περι­φρου­ρεί και να διευ­ρύ­νει τα όρια του κρά­τους. Στο τέλος των σκο­τει­νών αιώ­νων στις πιο πολ­λές περιο­χές της Ν. Ελλά­δας η βασι­λεία έχει κατα­λυ­θεί και την εξου­σία έχουν τώρα οι αρι­στο­κρά­τες ‑πρώ­ην σύμ­βου­λοι  του βασι­λιά, οι ευγε­νείς, που συγκέ­ντρω­σαν βαθ­μιαία μεγά­λα πλού­τη και γεωρ­γι­κές ιδιο­κτη­σί­ες (εξαί­ρε­ση Μακε­δο­νία, Ήπει­ρος, Σπάρ­τη κ.ά.)  .

Την  ύπαρ­ξη δού­λων αυτή την επο­χή απη­χούν και τα ομη­ρι­κά έπη. Υπάρ­χει δου­λεία, αλλά ο δού­λος είναι ακό­μα πιο πολύ οικέ­της, υπη­ρέ­της του οίκου,  βοη­θη­τι­κό προ­σω­πι­κό. Πιστεύω ότι ενδει­κτι­κά πρό­σω­πα αυτής της μορ­φής δου­λεί­ας έχου­με στην Οδύσ­σεια στο πρό­σω­πο της Ευρύ­κλειας ή του πιστού χοι­ρο­βο­σκού, του Εύμαιου, όπου το δέσι­μο με την οικο­γέ­νεια και η αφο­σί­ω­ση ήταν μεγά­λα. Προ­φα­νώς υπήρ­ξε και στα­δια­κή εξει­δί­κευ­ση και κατα­με­ρι­σμός της εργα­σί­ας στους δού­λους, για­τί ο Όμη­ρος μας ανα­φέ­ρει τις εξει­δι­κευ­μέ­νες υφά­ντρες από τη Σιδώ­να στην αυλή του Αλκί­νο­ου. Όσο κάποιοι ευγε­νείς, αλλά και άνθρω­ποι έξω από την τάξη τους, εξα­πλώ­νουν την επι­χει­ρη­μα­τι­κή  δρά­ση τους στο εμπό­ριο, στα τέλη των σκο­τει­νών αιώ­νων, τόσο προ­κύ­πτει η ανά­γκη για νέα οργά­νω­ση του κράτους.

Οι διερ­γα­σί­ες που έλα­βαν χώρα αυτά τα σκο­τει­νά χρό­νια είναι ανα­ντίρ­ρη­τα πολύ σπου­δαί­ες και ελλεί­ψει γρα­πτών  ανα­φο­ρών τις δια­πι­στώ­νου­με εκ του απο­τε­λέ­σμα­τος. Οι διερ­γα­σί­ες αυτές δημιούρ­γη­σαν όπως είπα­με τα αρχι­κά τα αρι­στο­κρα­τι­κά γένη και εξά­λει­ψαν τη βασι­λεία, δημιούρ­γη­σαν την ανά­γκη της ίδρυ­σης των πρώ­των πόλε­ων-κρα­τών, την ανά­γκη του Β΄ Αποι­κι­σμού (για τις ανά­γκες πρώ­των υλών, νέων αγο­ρών, νέων δού­λων), την ανά­γκη για χρή­ση γρα­φής, την ανά­γκη κυκλο­φο­ρί­ας νομί­σμα­τος κ.τ.λ.

 

* Μέλος του ΔΣ της Πανελ­λή­νιας Ενω­σης Φιλολόγων

Το δου­λο­κτη­τι­κό σύστη­μα σε Ελλά­δα και Ρώμη (Α’ Μέρος)

 

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο