Το τιμωρό χέρι του λαού

Γρά­φει η ofisofi //

Τον Οκτώ­βριο του 2012 κυκλο­φό­ρη­σε από το Θεμέ­λιο η δεύ­τε­ρη συμπλη­ρω­μέ­νη έκδο­ση του βιβλί­ου του Ιάσο­να Χαν­δρι­νού, Το τιμω­ρό χέρι του λαού. Η δρά­ση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατε­χό­με­νη πρω­τεύ­ου­σα 1942 ‑1944.

Το βιβλίο απο­τε­λεί μια εξαι­ρε­τι­κά ενδια­φέ­ρου­σα μελέ­τη για τα γεγο­νό­τα που δια­δρα­μα­τί­στη­καν στην Αθή­να και στον Πει­ραιά το χρο­νι­κό διά­στη­μα 1942 — 1944. Ο Ιάσο­νας Χαν­δρι­νός ερεύ­νη­σε και κατέ­γρα­ψε μια δύσκο­λη ιστο­ρι­κά περί­ο­δο καθώς αυτή μελε­τά­ται μέσα από τη δρά­ση του Εθνι­κού Λαϊ­κού Απε­λευ­θε­ρω­τι­κού Στρα­τού (ΕΛΑΣ) και της Οργά­νω­σης Περι­φρού­ρη­σης Λαϊ­κού Αγώ­να (ΟΠΛΑ).

Ο συγ­γρα­φέ­ας του βιβλί­ου δεν μένει μόνο στην έκθε­ση και περι­γρα­φή των γεγο­νό­των αλλά θέτει βασι­κούς προ­βλη­μα­τι­σμούς για την πολι­τι­κή του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στην Αθή­να από το καλο­καί­ρι του 1941, επο­χή που ανα­συ­γκρο­τού­νται οι κομ­μα­τι­κές οργα­νώ­σεις μέχρι την Απελευθέρωση.

Η προ­κή­ρυ­ξη της ΟΠΛΑ που κυκλο­φό­ρη­σε ως απά­ντη­ση στις καταγ­γε­λί­ες της εξό­ρι­στης ελλη­νι­κής κυβέρ­νη­σης. Φεβρουά­ριος 1944 (ΑΣΚΙ)

«Συγκε­κρι­μέ­να: α) μέσα από ποιες δια­δι­κα­σί­ες η κομ­μα­τι­κή και εαμι­κή ηγε­σία οδη­γή­θη­κε στην από­φα­ση συγκρό­τη­σης ένο­πλων τμη­μά­των σε κατε­χό­με­νο αστι­κό περι­βάλ­λον‘ β) ποιους στό­χους εξυ­πη­ρε­τού­σε αρχι­κά ο ΕΛΑΣ Αθή­νας και ποιους στη συνέ­χεια και ποια η σχέ­ση της ένο­πλης δρά­σης με το συν­δι­κα­λι­στι­κό – πολι­τι­κό αγώ­να στην κατε­χό­με­νη Αθή­να, και γ) πώς ξεκί­νη­σε και πώς εξε­λί­χθη­κε ο ανε­λέ­η­τος πόλε­μος με τους κατα­κτη­τές, τους ένο­πλους συνερ­γά­τες τους και τις αντί­πα­λες δοσι­λο­γι­κές ή μη, οργα­νώ­σεις και πώς αυτές οι κατευ­θύν­σεις δια­φο­ρο­ποιού­νταν ανά­λο­γα με τον αντίπαλο…»

Εκεί­νο όμως που ξεχω­ρί­ζει είναι η δρά­ση της ΟΠΛΑ. Ένα κεφά­λαιο της ιστο­ρί­ας άγνω­στο , αλλά που χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε κατά και­ρούς για να κατη­γο­ρη­θεί η ΕΑΜι­κή αντί­στα­ση και ο ΕΛΑΣ. Ο συγ­γρα­φέ­ας επι­ση­μαί­νει ότι, αν και ελά­χι­στες, οι πηγές μελε­τή­θη­καν εξα­ντλη­τι­κά. Στις σελί­δες του βιβλί­ου ο ανα­γνώ­στης έχει την ευκαι­ρία να γνω­ρί­σει τη φυσιο­γνω­μία αυτής της οργά­νω­σης αλλά όχι και τα απο­τε­λέ­σμα­τα της δρά­σης της ανα­λυ­τι­κά καθώς δεν επαρ­κούν τα γεγο­νό­τα που μπο­ρούν να διασταυρωθούν.

Δηλώ­νει όμως ο Ιάσο­νας Χαν­δρι­νός ότι:

«Παρό­λα αυτά, είναι δόκι­μο να χρη­σι­μο­ποι­ή­σου­με όσα η έρευ­να μας απο­κα­λύ­πτει ως υπό­θε­ση εργα­σί­ας για μια σει­ρά καί­ριων ερω­τη­μά­των: Ποια ήταν η οργα­νω­τι­κή σχέ­ση ανά­με­σα στον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ και ποια τα δια­κρι­τά χαρα­κτη­ρι­στι­κά των δύο οργα­νώ­σε­ων; Ποιο ρόλο δια­δρα­μά­τι­ζε μια οργά­νω­ση «περι­φρού­ρη­σης» στην Αθή­να του ‘ 44 και ποιο περιε­χό­με­νο απο­κτά αυτός ο όρος στις πηγές; Ποιοι στε­λέ­χω­ναν την ΟΠΛΑ και πώς στρα­το­λο­γού­νταν τα μέλη της; Πώς και με ποια κρι­τή­ρια επι­λέ­γο­νταν οι ανθρώ­πι­νοι στό­χοι ; Λει­τουρ­γού­σε ως κλει­στή κομ­μα­τι­κή αστυ­νο­μία ή απο­τε­λού­σε μια ακό­μη εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κή οργά­νω­ση ευρεί­ας βάσης με «ειδι­κό­τε­ρα» καθή­κο­ντα, μυθο­ποι­η­μέ­νη λόγω των πανί­σχυ­ρων κανό­νων συνω­μο­τι­κό­τη­τας που επι­βιώ­νουν στη σημε­ρι­νή άτυ­πη omerta των βετεράνων;»

Στη μελέ­τη επι­χει­ρεί­ται και η προ­σέγ­γι­ση των βασι­κών αντι­πά­λων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην Αθή­να, όπως τα Τάγ­μα­τα Ευζώ­νων, η Ειδι­κή Ασφά­λεια, η Χωρο­φυ­λα­κή, το Μηχα­νο­κί­νη­το Τμή­μα της Αστυ­νο­μί­ας Πόλε­ων. Επί­σης δίνο­νται συνο­πτι­κά οι διά­φο­ρες δοσι­λο­γι­κές οργα­νώ­σεις της Αθή­νας αλλά και οι άλλες αντι­στα­σια­κές οργα­νώ­σεις που δρού­σαν έξω από το ΕΑΜ και γίνε­ται προ­σπά­θεια να κατα­νοη­θεί η στά­ση του ΕΑΜ απέ­να­ντί τους.

Ιδε­α­λι­στι­κή απει­κό­νι­ση της ομα­δι­κής θυσί­ας των Ελα­σι­τών της οδού Μπι­ζα­νί­ου στη μάχη της 24ης Ιου­λί­ου 1944 στην Καλ­λι­θέα (ΑΣΚΙ). Κάτω: Απε­λευ­θε­ρω­τής, επί­ση­μο δημο­σιο­γρα­φι­κό όργα­νο του ΕΑΜ Αθή­νας — Πειραιά.

Ως προς το ερευ­νη­τι­κό πεδίο και τις ερμη­νευ­τι­κές προ­σεγ­γί­σεις ενδια­φέ­ρον παρου­σιά­ζουν η ξεχω­ρι­στή περί­πτω­ση της Αθή­νας σε σχέ­ση με την κατο­χι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και οι λόγοι που η πρω­τεύ­ου­σα έγι­νε κέντρο δρα­μα­τι­κών και σημα­ντι­κών εξε­λί­ξε­ων ως προς την υπο­δού­λω­ση της στους κατα­κτη­τές αλλά και ως προς την αντί­στα­ση της όχι μόνο σε αυτούς αλλά και τους έλλη­νες συνερ­γά­τες τους.

Αξί­ζει να προ­σέ­ξου­με αυτό που διευ­κρι­νί­ζει ο ιστορικός:

«Στην περί­πτω­ση της κατο­χι­κής Αθή­νας του 1943/1944 τα παρα­δο­σια­κά ερμη­νευ­τι­κά σχή­μα­τα κατα­λή­γουν να είναι ανε­παρ­κή ή άχρη­στα, καθώς οι όροι Αντί­στα­ση και Δοσι­λο­γι­σμός απο­δει­κνύ­ο­νται ομι­χλώ­δεις μέσα στην πολυ­ση­μία τους. Κοι­τά­ζο­ντας τα γεγο­νό­τα, η αντι­στα­σια­κή δρά­ση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στο χώρο της πρω­τεύ­ου­σας ταυ­τί­ζε­ται περισ­σό­τε­ρο με τον πόλε­μο κατά των συνερ­γα­τών του κατα­κτη­τή παρά με τον ίδιο τον κατα­κτη­τή, ενώ, αντί­στοι­χα, η συνερ­γα­σία με τους Γερ­μα­νούς μπο­ρεί να σημαί­νει σε πολ­λές περι­πτώ­σεις συνερ­γα­σία με τους συνερ­γά­τες τους. Είναι γεγο­νός πως η πρω­τα­γω­νι­στι­κή συμ­με­το­χή δοσι­λο­γι­κών σωμά­των (Τάγ­μα­τα Ευζώ­νων, Ειδι­κή Ασφά­λεια) στον πόλε­μο κατά του ΕΑΜ προσ­δί­δει στις συγκρού­σεις έναν χαρα­κτή­ρα εμφυ­λί­ου πολέ­μου που δεν μπο­ρεί να παρα­γνω­ρι­στεί, ενώ η όχι αμε­λη­τέ­ας έκτα­σης φονι­κή δρά­ση του ΕΑΜ – δια­μέ­σου της ΟΠΛΑ – στην πρω­τεύ­ου­σα μπο­ρεί να οδη­γή­σει σε ηθε­λη­μέ­νες ανα­γνώ­σεις και άκρι­τη προ­σχώ­ρη­ση στην ελκυ­στι­κή θεω­ρία της “κόκ­κι­νης βίας”. Η τιμω­ρία των προ­δο­τών έλα­βε ευρεί­ες δια­στά­σεις ως κορω­νί­δα μιας πρα­κτι­κής που, για αυτο­νό­η­τους λόγους, ήταν σύμ­φυ­τη με την πολυ­συ­ζη­τη­μέ­νη διτ­τή φύση του ίδιου του απε­λευ­θε­ρω­τι­κού κινή­μα­τος, ενώ οι απλές (όσο και αλη­θείς) δια­πι­στώ­σεις ότι ο ΕΛΑΣ Αθή­νας σπά­νια σκό­τω­νε Γερ­μα­νούς ή ότι οι Γερ­μα­νοί απο­τε­λού­σαν σε πολ­λές περι­πτώ­σεις απλοί παρα­τη­ρη­τές μιας ενδο­ελ­λη­νι­κής αιμα­το­χυ­σί­ας, μπο­ρεί να λει­τουρ­γή­σουν παραπλανητικά.

Είναι σκό­πι­μο να υπο­γραμ­μί­σου­με τους κιν­δύ­νους μιας εκτός πλαι­σί­ων θέα­σης των γεγο­νό­των. Καταρ­χάς, η ανά­δει­ξη της «βίας» (μαύ­ρης ή κόκ­κι­νης) σε βασι­κή ανα­λυ­τι­κή κατη­γο­ρία της μελέ­της μοιά­ζει εντε­λώς απρό­σφο­ρη, ενώ ανά­λο­γες ενστά­σεις εγεί­ρει η αβί­α­στη ενσω­μά­τω­ση της «μαύ­ρης βίας» των Ταγ­μά­των Ασφα­λεί­ας και των λοι­πών συνερ­γα­τών στο φαι­νό­με­νο του κατο­χι­κού εμφυ­λί­ου και όχι στη σύγκρου­ση ανά­με­σα σε δυνά­μεις Κατο­χής και δυνά­μεις Κατο­χής και δυνά­μεις Αντί­στα­σης. Το νόη­μα των συγκρού­σε­ων στην κατο­χι­κή Αθή­να μόνο από μια διεισ­δυ­τι­κή ματιά στην κατο­χι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα μπο­ρεί να ανα­δει­χθεί, ματιά που πριν από όλα προ­ϋ­πο­θέ­τει σεβα­σμό στο τρί­γω­νο πόλε­μος – πολι­τι­κή βία – κοι­νω­νι­κός ριζο­σπα­στι­σμός. Στην κατο­χι­κή Αθή­να, όπως και σε πολ­λές άλλες ευρω­παϊ­κές πρω­τεύ­ου­σες, συντε­λέ­στη­καν ραγδαί­ες κοι­νω­νι­κές μετα­το­πί­σεις. Κάτω από την πίε­ση της πεί­νας, της ανέ­χειας, της ανα­σφά­λειας και της καθη­με­ρι­νό­τη­τας των εκτε­λέ­σε­ων σημειώ­νε­ται μια μετα­κί­νη­ση των κοι­νω­νι­κών στρω­μά­των σε ριζο­σπα­στι­κό­τε­ρες θέσεις. Η αδια­πραγ­μά­τευ­τη αντι­κα­το­χι­κή στρά­τευ­ση , την οποία επι­δί­ω­ξε με από­λυ­το και κατη­γο­ρη­μα­τι­κό τρό­πο το ΕΑΜ/ΚΚΕ, έδω­σε μορ­φή και διέ­ξο­δο στο συσ­σω­ρευ­μέ­νο κύμα φτώ­χειας και οργής, επι­φέ­ρο­ντας επι­πλέ­ον ρήξεις στον κοι­νω­νι­κό ιστό και πυρο­δο­τώ­ντας, όπως κάθε γνή­σιο επα­να­στα­τι­κό πολι­τι­κό φαι­νό­με­νο, μια αλυ­σί­δα βίαιων αντι­δρά­σε­ων. Το μεγά­λο ερώ­τη­μα , στο οποίο καλεί­ται να απα­ντή­σει και η παρού­σα εργα­σία, είναι κατά πόσο η βία των αθη­ναϊ­κών αντι­στα­σια­κών δυνά­με­ων είναι απα­ντη­τι­κή στην κατο­χι­κή βία ή πρω­το­γε­νής. Εδώ υπει­σέρ­χε­ται το ακαν­θώ­δες ζήτη­μα της ΟΠΛΑ που, γεν­νη­μέ­νη κι ανδρω­μέ­νη στις απο­μα­κρυ­σμέ­νες γει­το­νιές της Αθή­νας και του Πει­ραιά, προ­σω­πο­ποιεί την «κόκ­κι­νη βία» στον αστι­κό χώρο της κατε­χό­με­νης πρω­τεύ­ου­σας και συνεκ­δο­χι­κά σε ολό­κλη­ρη τη χώρα. Ως πρώ­τη σκέ­ψη, η πολυ­συ­ζη­τη­μέ­νη θεω­ρία που προ­τάσ­σει τη λογι­κή της μονο­με­ρούς πολι­τι­κής βίας από την πλευ­ρά του ΚΚΕ φαί­νε­ται, παρά την όποια επα­λη­θευ­σι­μό­τη­τά της, εντε­λώς ανε­παρ­κής ως πλαί­σιο ερμη­νεί­ας. Παρά τις πολυά­ριθ­μες δολο­φο­νί­ες ανθρώ­πων που εντάσ­σο­νταν στη ρευ­στή κατη­γο­ρία των «αντι­δρα­στι­κών», από που­θε­νά δεν τεκ­μη­ριώ­νο­νται σχέ­δια «γενι­κών εκκα­θα­ρί­σε­ων» ή «μαζι­κών σφα­γών αμά­χων», όπως αυτά που βρέ­θη­καν στην Αργο­λί­δα του 1944 και καθο­δη­γούν έκτο­τε μια ολό­κλη­ρη συλ­λο­γι­στι­κή. Τα γεγο­νό­τα, όπως μας απο­κα­λύ­πτο­νται, συνη­γο­ρούν στο ότι η έκρη­ξη της βίας, και μάλι­στα στο λυκό­φως της γερ­μα­νι­κής Κατο­χής, ήταν από­το­κη ενός μαζι­κού εξο­πλι­σμού κοι­νω­νι­κών δυνά­με­ων που δια­τύ­πω­ναν σαφή εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κά – κοι­νω­νι­κά αιτή­μα­τα, παρά οργα­νω­μέ­νο σχέ­διο δρά­σης μιας δομι­κά βίαι­ης κομ­μα­τι­κής ηγε­σί­ας. Την επο­χή που η ΟΠΛΑ εγκαι­νιά­ζει τον αιμα­τη­ρό της κατά­λο­γο, τα θύμα­τα των γερ­μα­νι­κών εκτε­λε­στι­κών απο­σπα­σμά­των, της κατα­στο­λής των δια­δη­λώ­σε­ων, των διώ­ξε­ων από τους μηχα­νι­σμούς κατα­στο­λής των κυβερ­νή­σε­ων συνερ­γα­τών, της Αστυ­νο­μί­ας, της Χωρο­φυ­λα­κής και της γερ­μα­νο­κα­θο­δη­γού­με­νης Ειδι­κής Ασφά­λειας είχαν φτά­σει σε τρι­ψή­φιο αριθ­μό. Με άλλα λόγια, και πάντα σε ό,τι αφο­ρά την Αθή­να, η βία των κατο­χι­κών δυνά­με­ων προ­ϋ­πήρ­ξε της «κόκ­κι­νης βίας», και μάλι­στα με τρό­πο που δεν αφή­νει την παρα­μι­κρή αμφι­βο­λία για την ασυμ­με­τρία ισχύ­ος ανά­με­σα στα δύο στρατόπεδα.

Το φύλ­λο 9 της εφη­με­ρί­δας Κατη­γο­ρώ που εξέ­δι­δε η ΚΟΑ ως δελ­τίο καταγ­γε­λιών για “προ­δό­τες”, με την προ­γρα­φή του Σήφη Βαρ­δι­νο­γιάν­νη, δύο ημέ­ρες πριν την εκτέ­λε­σή του από την ΟΠΛΑ στον Πει­ραιά (Συλ­λο­γή ΕΛΙΑ)

Μια ματιά στο αντί­πα­λο στρα­τό­πε­δο είναι ως προς αυτό δια­φω­τι­στι­κή: Σε αντί­θε­ση με την ύπαι­θρο, όπου σε πλεί­στες περι­πτώ­σεις άνθρω­ποι ωθή­θη­καν στην ένο­πλη συνερ­γα­σία με τους κατα­κτη­τές λόγω οικο­γε­νεια­κών δια­φο­ρών, τοπι­κών δια­μα­χών ή κομ­μα­τι­κών αυθαι­ρε­σιών, ο ένο­πλος δοσι­λο­γι­σμός στην πρω­τεύ­ου­σα ( και εν γένει στα αστι­κά κέντρα) υπήρ­ξε θεσμι­κός. Απο­τε­λού­σε ζωτι­κή προ­ϋ­πό­θε­ση δια­τή­ρη­σης μιας ελλη­νι­κής κρα­τι­κής φυσιο­γνω­μί­ας η καρ­διά της οποί­ας χτυ­πού­σε στην Αθή­να, ξεκι­νώ­ντας και κατα­λή­γο­ντας ως ειλι­κρι­νή συνερ­γα­σία ελλη­νι­κών και γερ­μα­νι­κών κατο­χι­κών δυνά­με­ων‘ ένας «κυβερ­νη­τι­κός» δοσι­λο­γι­σμός θεμε­λιω­μέ­νος σε μια σει­ρά νομι­κών δια­τά­ξε­ων που προσ­διό­ρι­ζαν με ακρί­βεια τους κανό­νες διε­ξα­γω­γής του πολέ­μου με την « κομ­μου­νι­στι­κή απει­λή». Κλει­δί για την κατα­νό­η­ση των συσχε­τι­σμών στην Αθή­να είναι η πρω­τα­γω­νι­στι­κή παρου­σία των Σωμά­των Ασφα­λεί­ας. Εκεί κατα­γρά­φο­νται περι­πτώ­σεις από­λυ­της συνερ­γα­σί­ας, όπως της Ειδι­κής Ασφά­λειας, που συνέ­πρατ­τε με τα Ες – Ες ακό­μα και σε διώ­ξεις Εβραί­ων, και του Μηχα­νο­κί­νη­του Τμή­μα­τος της Αστυ­νο­μί­ας Πόλε­ων – που έμει­νε στο κατο­χι­κό λεξι­λό­γιο με τον τίτλο «Μπου­ρα­ντά­δες» από το όνο­μα του διοι­κη­τή του, αστυ­νό­μου Νίκου Μπου­ρα­ντά -, με πρω­τα­γω­νι­στι­κή συμ­με­το­χή στα μπλό­κα και τις συμπλο­κές στις συνοι­κί­ες της Αθή­νας. Αυτά τα σώμα­τα, από κοι­νού με τα Τάγ­μα­τα, δεν υπήρ­χαν παρά για να τρο­φο­δο­τούν τις φυλα­κές της πρω­τεύ­ου­σας, τα γερ­μα­νι­κά εκτε­λε­στι­κά απο­σπά­σμα­τα και τα στρα­τό­πε­δα του Γ’ Ράιχ με ομή­ρους. Η κανο­νι­κή Χωρο­φυ­λα­κή και η Αστυ­νο­μία Πόλε­ων απο­τε­λούν λιγό­τε­ρο μονο­σή­μα­ντες περι­πτώ­σεις, αν και η λει­τουρ­γία τους για την περι­φρού­ρη­ση του κατο­χι­κού καθε­στώ­τος ήταν δεδομένη…»

Ένα σοβα­ρό πρό­βλη­μα που αντι­με­τώ­πι­σε ο ιστο­ρι­κός κατά τη διάρ­κεια της έρευ­νας του ήταν η δια­θε­σι­μό­τη­τα των πρω­το­γε­νών πηγών. Πηγή πλη­ρο­φο­ριών για τον ΕΛΑΣ υπήρ­ξαν οι μαρ­τυ­ρί­ες και τα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα που αν και υπο­κει­με­νι­κά, υπήρ­ξαν βασι­κά βοη­θή­μα­τά του. Το μεγα­λύ­τε­ρο όμως πρό­βλη­μα του ήταν η ανυ­παρ­ξία ουσια­στι­κών πλη­ρο­φο­ριών για την ΟΠΛΑ. Έτσι ο ερευ­νη­τής δηλώ­νει ότι εξ αιτί­ας της τρα­γι­κής έλλει­ψης δευ­τε­ρο­γε­νούς βιβλιο­γρα­φί­ας οδη­γή­θη­κε σε μια “δημιουρ­γι­κή” σύν­θε­ση ετε­ρό­κλη­των αρχεια­κών συλ­λο­γών, την εξα­ντλη­τι­κή απο­δελ­τί­ω­ση του παρά­νο­μου και κατο­χι­κού Τύπου και σε συστη­μα­τι­κή κατα­γρα­φή μαρ­τυ­ριών από μαχη­τές του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ καθώς και στα σωζό­με­να δελ­τία πλη­ρο­φο­ριών της Ειδι­κής Ασφά­λειας αλλά και στα σπα­ράγ­μα­τα του αρχεί­ου του 1ου Συντάγ­μα­τος Ευζώ­νων. Σημα­ντι­κή βοή­θεια του προ­σέ­φε­ραν τα δικα­στι­κά και τα ληξιαρ­χι­κά αρχεία και ειδι­κά οι ληξιαρ­χι­κές πρά­ξεις θανάτου.

Δεν παρα­λεί­πει να ανα­φέ­ρει και τις δυσκο­λί­ες της επι­κοι­νω­νια­κής δια­δι­κα­σί­ας με όσους ανθρώ­πους συμ­με­τεί­χαν κυρί­ως στην ΟΠΛΑ, μια δια­δι­κα­σία σύν­θε­τη «που απαι­τεί χρό­νο, κόπο και κυρί­ως πείσμα».

Στα πλε­ο­νε­κτή­μα­τα του βιβλί­ου οι πολ­λές σημειώ­σεις που βοη­θούν να φωτι­στούν ακό­μα περισ­σό­τε­ρο τα γεγο­νό­τα και να διευ­κρι­νι­στούν ζητή­μα­τα και απορίες.

Η εργα­σία αυτή απο­τε­λεί μια πρώ­τη κατα­γρα­φή κυρί­ως σε ό,τι έχει σχέ­ση με την ΟΠΛΑ και προ­σφέ­ρε­ται για μελέ­τη και προ­βλη­μα­τι­σμό σε όποιον θέλει να φωτί­σει τα σκο­τά­δια που δημιουρ­γού­νται από την ιστο­ρι­κή παραπληροφόρηση.

Ιάσο­νας Χαν­δρι­νός, Το τιμω­ρό χέρι του λαού. Η δρά­ση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατε­χό­με­νη πρω­τεύ­ου­σα 1942 ‑1944, Θεμέ­λιο, Αθή­να 2012, 2η έκδο­ση συμπλη­ρω­μέ­νη.

(Τα απο­σπά­σμα­τα από την εισα­γω­γή του συγ­γρα­φέα στο βιβλίο. Οι φωτο­γρα­φί­ες επί­σης από το βιβλίο)