ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ  ΤΟΥ  ΡΟΛΑΝΤ: ΠΑΛΑΙΕΣ  ΚΑΙ  ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ  ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

Γρά­φει η  Άννε­κε Ιωαν­νά­του //

Επει­δή λέγο­νται πολ­λά στις μέρες μας για Ευρω­παί­ους, καλό θα είναι να ρίξου­με μια ματιά σε κάποια παλαιό­τε­ρα τεκται­νό­με­να της ευρω­παϊ­κής ηπεί­ρου και δεν εννο­ού­με την αρχαιό­τη­τα της Ελλά­δας και της Ιτα­λί­ας, αλλά τα μεσαιω­νι­κά χρό­νια της Γαλ­λί­ας και της Γερ­μα­νί­ας. Ο Δημή­τρης Πετα­λάς, διδά­κτο­ρας Συγκρι­τι­κής Μεσαιω­νι­κής Φιλο­λο­γί­ας, μετά­φρα­σε από την Παλαιά Γαλ­λι­κή και ανά­λυ­σε Το τρα­γού­δι του Ρόλαντ που κυκλο­φο­ρεί από τις εκδό­σεις «Στο­χα­στής». Από τις ίδιες εκδό­σεις προη­γή­θη­καν του ίδιου συγ­γρα­φέα Το τρα­γού­δι των Νιμπε­λού­γκεν και το Βάλ­τερ ο χερο­δύ­να­μος. Και τα τρία βιβλία δια­θέ­τουν εξαι­ρε­τι­κές εισα­γω­γές-μελέ­τες οι οποί­ες συμπε­ρι­λή­φθη­καν σε μία χωρι­στή έκδο­ση με τίτλο Από τον Βαλ­τά­ριους στους Νιμπε­λού­γκεν και τον Ρόλαντ. Το θέμα της διδα­κτο­ρι­κής δια­τρι­βής του Δημή­τρη Πετα­λά ήταν Η εικό­να του επι­κού ήρωα στα μεσαιω­νι­κά γαλ­λι­κά ηρω­ι­κά άσμα­τα και στο έπος του Διγε­νή Ακρί­τα. Το Τρα­γού­δι του Ρόλαντ μας πηγαί­νει στην επο­χή που ο Καρ­λο­μά­γνος κατα­κτού­σε την Ευρώ­πη πολε­μώ­ντας με τους Φρά­γκους στην Ισπα­νία ενά­ντια στους Σαρα­κη­νούς. Δηλα­δή ανά­γε­ται σε ιστο­ρι­κά γεγο­νό­τα του Η’ αιώ­να, αλλά κατα­γρά­φε­ται γύρω στα 1080 λίγα πριν από την Α’ Σταυ­ρο­φο­ρία.  Το Τρα­γού­δι ενέ­πνευ­σε πολ­λά έργα τέχνης και ο από­η­χός του έφτα­σε μέχρι την Ανα­γέν­νη­ση. Επο­μέ­νως μιλά­με για τον ύστε­ρο Μεσαί­ω­να, περί­ο­δο στην οποία άρχι­σαν να συντε­λού­νται διερ­γα­σί­ες οικο­νο­μι­κές και κοι­νω­νι­κές στο Μεσαί­ω­να της δυτι­κής και νοτιο­δυ­τι­κής Ευρώ­πης. Αυτές θα οδη­γού­σαν με την ανά­πτυ­ξη του εμπο­ρί­ου και τις επα­κό­λου­θες απαι­τή­σεις επέ­κτα­σης του «ζωτι­κού χώρου» της νέας εμπο­ρι­κής τάξης των πόλε­ων (της «αστι­κής») κόντρα στους φεου­δαρ­χι­κούς περιο­ρι­σμούς, στην Ανα­γέν­νη­ση και στα πρώ­τα ταξί­δια προς Δυσμάς ανα­ζη­τώ­ντας νέους δρό­μους προς την Ανα­το­λή, αφού η παρου­σία της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας εμπό­δι­ζε το ελεύ­θε­ρο πέρα­σμα προς Ανα­το­λάς: η επο­χή των παγκό­σμιων ανα­κα­λύ­ψε­ων, κατα­κτή­σε­ων, ανα­ζη­τή­σε­ων νέων αγο­ρών, φυσι­κών πόρων και γενι­κά πλού­του του ανα­δυό­με­νου καπι­τα­λι­σμού. Οι σταυ­ρο­φο­ρί­ες λοι­πόν ενά­ντια στους «άπι­στους» μου­σουλ­μά­νους που η πρώ­τη πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε γύρω στα 1100, ήταν η απά­ντη­ση στην επο­χή των αρα­βι­κών κατα­κτή­σε­ων στην ευρω­παϊ­κή ήπει­ρο από τον 8^ο αιώ­να. Στο βιβλίο ο ανα­γνώ­στης μπο­ρεί να δια­βά­σει στην εισα­γω­γή πιο ανα­λυ­τι­κά το ιστο­ρι­κό υπόβαθρο.

Πόλε­μοι κατα­κτη­τι­κοί- προ­σχή­μα­τα θρησκευτικά/πολιτισμικά

Οι κατα­κτη­τι­κοί πόλε­μοι στην ιστο­ρία συνή­θως δικαιο­λο­γού­νται με το πρό­σχη­μα ότι ένας βάρ­βα­ρος εχθρός μας απει­λεί και πρέ­πει να εκπο­λι­τι­στεί ή ακό­μα και να εξο­ντω­θεί. Την επο­χή του Τρα­γού­δι του Ρόλαντ οι Ευρω­παί­οι κατα­κτη­τές πήγαν να «εκχρι­στια­νί­σουν» τους «βάρ­βα­ρους Ανα­το­λί­τες». Κι εδώ το θρη­σκευ­τι­κό πρό­σχη­μα που στην ιστο­ρία έχει προ­βλη­θεί σαν στό­χος πολέ­μων καλύ­πτει τον πραγ­μα­τι­κό στό­χο της κατά­κτη­σης εδα­φών, φυσι­κών πόρων, πρώ­των υλών, πλού­του γενι­κά.  Στο Τρα­γού­δι του Ρόλαντ βρί­σκου­με άφθο­να παρα­δείγ­μα­τα, όπως οι εξής στίχοι:

Ο αυτο­κρά­το­ρας κάνει πως είναι κεφά­τος και χαρούμενος,

πήρε την Κόρ­δο­βα και γκρέ­μι­σε τα τεί­χη της
και με τους κατα­πέλ­τες του κατέ­στρε­ψε τους πύργους,
φοβε­ρό πλιά­τσι­κο έκα­ναν οι ιππό­τες του,
πήραν χρυ­σά­φι κι ασή­μι κι ακρι­βές αρματωσιές.
Στην πόλη δεν έμει­νε άπι­στος που να μη σκο­τω­θεί ή να μη γίνει χριστιανός.

Για άλλη μια φορά τα πραγ­μα­τι­κά ιστο­ρι­κά γεγο­νό­τα αντα­να­κλώ­νται στην τέχνη που γι αυτό το λόγο πρέ­πει να απο­τε­λεί αντι­κεί­με­νο ιστο­ρι­κής έρευ­νας.  Χαρα­κτη­ρι­στι­κά το Τρα­γού­δι του Ρόλαντ» αρχί­ζει ως εξής:

Ο Κάρο­λος ο βασι­λιάς, ο μεγά­λος μας αυτοκράτορας,
     εφτά ολό­κλη­ρα χρό­νια έμει­νε στην Ισπανία,
     κατέ­κτη­σε την ορει­νή γη κι έφτα­σε μέχρι τη θάλασσα.
     Δεν υπάρ­χει κάστρο που να μπο­ρεί να του αντισταθεί,
     Ούτε τεί­χος, ούτε πόλη από­μει­νε να γκρεμίσει,
     Εκτός από τη Σαρα­γόσ­σα, που ‘ναι πάνω σ’ ένα βουνό.
     Ο βασι­λιάς Μαρ­σί­λιε τη δια­φε­ντεύ­ει, ο αντίθεος.
     Προ­σκυ­νά­ει τον Μαχο­μέτ κι επι­κα­λεί­ται τον Απολλίν,
     Δεν θα τα κατα­φέ­ρει όμως να γλυ­τώ­σει τη συμ­φο­ρά. ΑΟΙ.

Όπως δια­βά­ζου­με, ο εχθρός είναι «αντί­θε­ος» για­τί προ­σκυ­νά­ει το Μαχο­μέτ και επι­κα­λεί­ται τον Απολ­λίν (οι γλωσ­σο­λό­γοι δεν συμ­φω­νούν για την προ­έ­λευ­ση  αυτών των ονο­μά­των. Υπάρ­χουν διά­φο­ρες ερμη­νεί­ες). Πάντως, οι Σαρα­κη­νοί ήταν μου­σουλ­μά­νοι.  Σήμε­ρα προ­βάλ­λε­ται ιδιαί­τε­ρα μετά τις 11 Σεπτεμ­βρί­ου 2001  η  αντι­πα­ρά­θε­ση  ανά­με­σα στο «τρο­μο­κρα­τι­κό» Ισλάμ και τις «δυτι­κές δημο­κρα­τι­κές αξί­ες» μια και ο χρι­στια­νι­σμός έχει υπο­χω­ρή­σει σημα­ντι­κά στο ανα­πτυγ­μέ­νο δυτι­κό κόσμο και θα έπει­θε λίγους εκεί οι χρι­στια­νι­κές αξί­ες σαν αιτία πολέ­μου. Οπό­τε χρειά­ζο­νται πιο γενι­κά συν­θή­μα­τα, όπως οι δυτι­κές (δημο­κρα­τι­κές) αξί­ες.  Όσο κι αν έχει γρα­φτεί τις τελευ­ταί­ες δεκα­ε­τί­ες πλή­θος βιβλί­ων που προ­σπα­θούν να μας πεί­σουν ότι όλες οι συγκρού­σεις είναι συγκρού­σεις πολι­τι­σμών για να κρύ­βε­ται η ταξι­κή ουσία της σύγκρου­σης συμ­φε­ρό­ντων, τα υλι­κά οικο­νο­μι­κά αίτια κρύ­βο­νται δύσκο­λα και όλο και λιγό­τε­ρος κόσμος κατα­πί­νει ο, τι του σερ­βί­ρε­ται. Ο συγ­γρα­φέ­ας στην εκτε­νέ­στα­τη εισα­γω­γή του ανα­λύ­ει το «γερ­μα­νι­κό ηρω­ι­κό παγα­νι­στι­κό πνεύ­μα» και το χρι­στια­νι­σμό. Στο Τρα­γού­δι του Ρόλαντ αντα­να­κλά­ται ένα μεταίχ­μιο ανά­με­σα στον παλαιό­τε­ρο γερ­μα­νι­κό παγα­νι­σμό και το πέρα­σμα στο χρι­στια­νι­σμό. Με τα λόγια του συγ­γρα­φέα «Η ισχυ­ρό­τα­τη παρου­σία γερ­μα­νι­κών-παγα­νι­στι­κών στοι­χεί­ων στο Τρα­γού­δι του Roland δεν πρέ­πει να μας κάνει να ξεχά­σου­με, ωστό­σο, το οφθαλ­μο­φα­νές: ότι, δηλα­δή, στο έπος περι­γρά­φε­ται η σύγκρου­ση της Χρι­στια­νο­σύ­νης με το Ισλάμ, και μάλι­στα μ’ ένα Ισλάμ που εξο­μοιώ­νε­ται με τις πιο πρω­τό­γο­νες και βάρ­βα­ρες πολυ­θεϊ­στι­κές θρη­σκεί­ες» (σελ. 63).

Η χρη­σι­μό­τη­τα της Παλαιάς Διαθήκης

Και λίγο πιο πριν: «Ενώ, όμως, το Τρα­γού­δι των Nibelungen είναι κατ’ ουσί­αν παγα­νι­στι­κό, στο Τρα­γού­δι του Roland, παρά την ισχυ­ρή παρου­σία παγα­νι­στι­κών στοι­χεί­ων, ο Θεός της Αγί­ας Γρα­φής και δη της Παλαιάς Δια­θή­κης είναι παντα­χού παρών…» (σελ. 62).  Για­τί ιδιαί­τε­ρα η Παλαιά Δια­θή­κη; Κατά το συγ­γρα­φέα στη φρά­ση της Παλαιάς Δια­θή­κης «Οργή απόλ­λυ­σι και φρο­νί­μους» συνο­ψί­ζο­νται τα πάντα: «Στο Τρα­γού­δι, το γερ­μα­νι­κό και το εβραϊ­κό πνεύ­μα ή ταυ­τί­ζο­νται σε μεγά­λο βαθ­μό (δίψα των ηρώ­ων για εκδί­κη­ση, ροπή προς την ακρό­τη­τα που συχνά παίρ­νει χαρα­κτή­ρα ζηλω­τι­σμού…), ή συμπο­ρεύ­ο­νται μέχρις ότου απο­κλί­νουν: η τυφλή και άτεγ­κτη μοί­ρα που συν­θλί­βει τους βόρειους ήρω­ες μπο­ρεί να θυμί­ζει, έτσι, την εκ πρώ­της όψε­ως αυθαί­ρε­τη Βου­λή του Γιαχ­βέ. Μόνο που πίσω από τη γερ­μα­νι­κή «Ανά­γκη», στην οποί­αν πεί­θο­νται ακό­μη και οι θεοί, δεν κρύ­βε­ται κάποια ανε­ξι­χνί­α­στη σοφία, αλλά απλώς και μόνον η αγω­νία του – επί­σης – κατα­δι­κα­σμέ­νου Odin, που ενό­ψει του επερ­χό­με­νου Λυκό­φω­τος θέλει να επαν­δρώ­σει τον στρα­τό του με τους γεν­ναιό­τε­ρους πολε­μι­στές. Τόσο στη βόρεια μυθο­λο­γία, όσο και στην Παλαιά Δια­θή­κη, η αλα­ζο­νεία και η ύβρις τσα­κί­ζο­νται ανε­λέ­η­τα. Στην πρώ­τη περί­πτω­ση όμως η συντρι­βή, όπως προ­α­να­φέ­ρα­με, δεν έχει χαρα­κτή­ρα τιμω­ρί­ας, αλλά εύνοιας, καθώς η υβρι­στι­κή στά­ση είναι εκ των ων ουκ άνευ για τον ήρωα, που μετά τον θάνα­τό του θα οδη­γη­θεί στη Walhalla. Αντί­θε­τα, ο μη υπο­κεί­με­νος στη μοί­ρα Θεός της Αγί­ας Γρα­φής δεν ανέ­χε­ται την ύβρη και σώζει μόνον όσους μετα­νο­ή­σουν, έστω και την τελευ­ταία στιγ­μή» (σελ. 71).

Η υπό­θε­ση

Ενώ ο Καρ­λο­μά­γνος πολε­μά με τους Φρά­γκους στην Ισπα­νία ενα­ντί­ον των Σαρα­κη­νών, ο Ρόλαντ, ανι­ψιός του, προ­σβάλ­λει βάναυ­σα και αναί­τια έναν άλλο ήρωα, τον Γκα­νε­λόν. Αυτός δεν μπο­ρού­σε να αντι­με­τω­πί­σει τον Ρολάντ που ήταν άτρω­τος και εκτός εαυ­τού περ­νά­ει στην προ­δο­σία. Η τελι­κή έκβα­ση του πολέ­μου είναι υπέρ των χρι­στια­νών, αλλά η νίκη τους ήταν πύρ­ρειος, διό­τι οι καλύ­τε­ροι πολε­μι­στές θα σκο­τω­θούν, όπως και ο ίδιος ο Ρολάντ. Το ίδιο ισχύ­ει για τους Σαρα­κη­νούς και ο Γκα­νε­λόν θα τιμω­ρη­θεί φρικτά.

Όταν μιλά­με για Φρά­γκους και Φρα­γκιά στο Τρα­γού­δι, δεν αντι­στοι­χεί στη σημε­ρι­νή Γαλ­λία, αλλά επρό­κει­το για μια πολύ μεγα­λύ­τε­ρη γεω­γρα­φι­κή περιο­χή: ήταν η Ανα­το­λι­κή Φρα­γκία, Αυστρα­σία με κέντρο την κοι­λά­δα του Μάιν, τη Μέση Φρα­γκία (από τον ποτα­μό Μάας μέχρι το Ρήνο, δηλα­δή τη μετέ­πει­τα Λορ­ραί­νη) και τη Δυτι­κή Φρα­γκία που εκτει­νό­ταν βορεί­ως του Λεί­γη­ρα μέχρι τους ποτα­μούς Μάας και Σχέλ­ντε (υπο­ση­μεί­ω­ση 2 στη σελί­δα 107) καλύ­πτο­ντας δηλα­δή και γερ­μα­νό­φω­νες και γαλ­λό­φω­νες περιοχές.

Το έργο απο­τε­λεί μια καλή γνω­ρι­μία με τις απαρ­χές της γαλ­λι­κής και γενι­κά της νεώ­τε­ρης ευρω­παϊ­κής λογο­τε­χνί­ας, αλλά και μέσα από αυτό και με τη μεγά­λη βοή­θεια της εισα­γω­γής μια βαθύ­τε­ρη γνω­ρι­μία με τα δρώ­με­να μιας επο­χής περά­σμα­τος από μια παλαιά κατά­στα­ση σε μια και­νούρ­για που ακό­μα δεν έχει ξεπε­ρα­στεί.