Η πάλη για την αύξηση του βιοτικού επιπέδου του λαού στην Κούβα σε συνθήκες αποκλεισμού και παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης
Γράφει η Νατάσα Τερλεξή //
Είδαμε ότι τα κρατικά αγροκτήματα διαιρέθηκαν σε μικρότερες, συνεταιριστικές παραγωγικές μονάδες το 1993. Ήταν η μεγαλύτερη αλλαγή στην αγροτική παραγωγή, από τη δεύτερη αγροτική μεταρρύθμιση του 1963.1
Όπως είπαμε νωρίτερα, ήταν μια άμεση απάντηση μπροστά στη σύνθετη κατάσταση που αντιμετώπισε τότε ο εργαζόμενος λαός της Κούβας στην αγροτική παραγωγή γενικότερα και την παραγωγή βασικών τροφίμων ειδικότερα:
- Κατάρρευση των ευεργετικών εμπορικών ανταλλαγών με την Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη.
- Αναχαίτιση της εργατοαγροτικής επανάστασης στην Νικαράγουα μαζί με την προδοσία της επανάστασης στη Γρενάδα και στη συνέχεια την εισβολή των ΗΠΑ στη χώρα αυτή.
- Διογκωμένο μη-παραγωγικό προσωπικό στα κρατικά αγροκτήματα που ποδηγετούσε τις πρωτοβουλίες των παραγωγικά εργαζομένων σε αυτά.
- Σφίξιμο της θηλιάς του εμπορικού αποκλεισμού των ΗΠΑ.
Το κράτος αδυνατούσε να εφοδιάσει τα τεράστια αγροκτήματα με τα απαραίτητα για την παραγωγή, ξεκινώντας από το πετρέλαιο. Η διαίρεση των αγροκτημάτων οργανώθηκε με επιτυχία από τη σκοπιά της διατήρησης της εργατοαγροτικής συμμαχίας και της καταπολέμησης της γραφειοκρατίας. Ενισχύθηκε η αυτοπεποίθηση και η δημιουργική πρωτοβουλία του εργαζόμενου λαού οργανωμένου σε άρχουσα τάξη.
Στο μεταξύ, οι εργάτες και οι αγρότες της Λατινικής Αμερικής έχουν ορθώσει το ανάστημά τους σε αυτή την περίοδο, αναλαμβάνοντας σημαντικούς και συνεχιζόμενους αγώνες, με πρωτοπόρα τη Βενεζουέλα. Έχουν προκαλέσει μεγάλες αλλαγές συσχετισμών. Ωστόσο, σε καμία άλλη χώρα της ηπείρου (ούτε και αλλού!) δεν έχει ανατραπεί ο καπιταλισμός.
Μετά τη σχετική ανάκαμψη από την επισιτιστική κρίση στην Κούβα, μπόρεσαν να προχωρήσουν σε παρόμοιες κινήσεις στις υπηρεσίες, σχηματίζοντας μη-αγροτικούς συνεταιρισμούς στις υπηρεσίες και την εστίαση.
Ο πρωταρχικός στόχος των μη αγροτικών συνεταιρισμών ήταν η βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών σε συνθήκες που το κράτος αδυνατούσε να τροφοδοτεί κεντρικά μονάδες όπως κουρεία και συνεργεία αυτοκινήτων. Σε ορισμένους τομείς, μάλιστα, ετέθη και το ερώτημα εάν η κρατική μορφή λειτουργίας ήταν εξαρχής η πιο δόκιμη για τέτοιου τύπου υπηρεσίες. Οι ρίζες του προβλήματος αυτού βρίσκονται στα ζοφερά βάθη της ειδικής περιόδου και μας πάνε πίσω στη δεκαετία του 1990. Τότε, η παντελής ανεπάρκεια πόρων για τη λειτουργία μιας σειράς υπηρεσιών οδηγούσε ουσιαστικά στη «μαύρη εργασία», στην κομμώτρια που πήγαινες στο σπίτι της και σου έκανε την κουπ και την περμανάντ. Τα λίγα διαθέσιμα υλικά κατέληγαν πολλές φορές, κατά κοινή ομολογία, στη «μαύρη αγορά», με πλάγιους τρόπους. Μάλιστα η διαδεδομένη την περίοδο εκείνη κλοπή υλικών και προϊόντων από το κράτος είναι κάτι ενάντια στο οποίο καταφέρεται με μένος ο Φιντέλ Κάστρο το 2003. Εξηγούσε τότε ότι η διαφθορά που γεννά τέτοιες πρακτικές έχει τη δύναμη ακόμα και να καταλύσει εκ των έσω το κάστρο της επανάστασης.
Το δεύτερο μέλημα της επαναστατικής κυβέρνησης σε αυτή τη διαδικασία ήταν να μην οδηγηθούν σε ιδιωτικοποιήσεις οι μονάδες αυτές. Όσοι από τους εργαζόμενους των μονάδων που έπαυαν πλέον να λειτουργούν ως κρατικές οντότητες ήθελαν να μείνουν στη δουλειά (εστιατόριο, κουρείο κλπ.) έπρεπε να προσχωρήσουν σε έναν συνεταιρισμό. Να αναλάβουν δηλαδή την από κοινού διαχείριση και λειτουργία της επιχείρησης με τους συναδέλφους τους σε συνεταιριστική βάση. Από το κράτος θα νοίκιαζαν πλέον τον χώρο και θα πλήρωναν φόρους (κάτι από το οποίο εξαιρούνται οι εργαζόμενοι στις κρατικές επιχειρήσεις). Η κρατική τράπεζα τους διευκόλυνε με πιστώσεις. Μπορούσαν πλέον ως οντότητα να προμηθεύονται υλικά από τις κρατικές εισαγωγικές εταιρίες και τις παραγωγικές μονάδες. Για τους εργαζόμενους που δεν επιθυμούσαν να συμμετέχουν στον νέο συνεταιρισμό υπήρχε η διασφάλιση ότι το κράτος θα έβρισκε κάποια άλλη θέση εργασίας.
Ας πάρουμε, λοιπόν, ένα παράδειγμα από τα κομμωτήρια. Η επιλογή δεν είναι τυχαία. Η κατάργηση ολόκληρου αυτού του κλάδου από τον αμιγώς κρατικό τομέα της οικονομίας ήταν μια πιλοτική κίνηση που ξεκίνησε το 2009 και ολοκληρώθηκε το 2011.2 Τα στοιχεία του 2013 που παραθέτει η καθημερινή εφημερίδα Granma, αναφέρουν ότι λειτουργούσαν το έτος αυτό 2.103 επιχειρήσεις οι οποίες επινοκιάζονταν στους εργαζόμενους σε αυτές, μεταξύ των οποίων 1.387 κομμωτήρια και κουρεία.3 Οι αποφάσεις για θέματα διαχείρισης, υλικών, αλλά και «στυλ», όπως αναφέρει το άρθρο, λαμβάνονταν πλέον τοπικά από τους ίδιους τους εργαζόμενους. Οι εργαζόμενες δηλώνουν ικανοποιημένες που προμηθεύονται τα υλικά τους από τις κρατικές παραγωγικές μονάδες απ’ ευθείας, χωρίς να περνούν από το σχετικό κεντρικό γραφείο. Πολλοί καταναλωτές που ρωτήθηκαν δηλώνουν ότι το αποτέλεσμα είναι ποιοτικό. Υπάρχουν όμως και παράπονα, ιδιαίτερα από συνταξιούχους, ότι τα κουρεία έχουν ανεβάσει τις τιμές τους απαγορευτικά. Ως απάντηση σε τέτοιου είδους παράπονα, ορισμένα κουρεία προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε ειδικές τιμές, ή και δωρεάν, σε κάποιες κατηγορίες ανθρώπων (το άρθρο αναφέρει εγκύους γυναίκες). Και το πάρε-δώσε των πιέσεων συνεχίζεται…
Σύμφωνα με την καθημερινή εφημερίδα των συνδικάτων της Κούβας Trabajadores, οι μη-αγροτικοί συνεταιρισμοί είναι προτιμητέοι σε σχέση με άλλες μορφές μη-κρατικής διαχείρισης (όπως αυτοαπασχόληση) των αναγκών του πληθυσμού διότι λειτουργούν στενά εντός του κρατικού συστήματος σχεδιασμού και χαρακτηρίζονται από τη συλλογική ιδιοκτησία η οποία δεν πωλείται και δεν μεταβιβάζεται. 4
Οι μη αγροτικοί συνεταιρισμοί, όπως και ο θεσμός της αυτοαπασχόλησης5, στόχευαν στην καταπολέμηση της άτυπης και αδήλωτης εργασίας. Της «μαύρης» εργασίας θα λέγαμε. Στη διάρκεια της ειδικής περιόδου, στον τουρισμό και τις υπηρεσίες στράφηκαν δεκάδες χιλιάδες νέοι και άλλοι, ιδιαίτερα στην Αβάνα και άλλες τουριστικές περιοχές. Η παρατεταμένη περίοδος ελλείψεων γέννησε μια μερίδα ανθρώπων που είχαν παραιτηθεί. Που δεν είχαν το επίπεδο συνείδησης να εξακολουθούν να εργάζονται όταν ο μισθός τους οριακά και με δυσκολία τους εξασφάλιζε τα στοιχειώδη. Αυτό το στρώμα των «παραιτημένων», και ειδικά των νέων, βρίσκεται στο στόχαστρο των μαζικών οργανώσεων της γειτονιάς, των πολιτιστικών οργανώσεων και συλλόγων, της οργάνωσης νεολαίας, της προσπάθειας προσέλκυσης νέων αγροτών και πολλών άλλων προγραμμάτων.
Για αυτά τα παιδιά μιλά η UJC (Ένωση Νέων Κομμουνιστών) στο συνέδριό της πρίν από λίγες εβδομάδες όταν αναζητά σύγχρονους τρόπους προσέγγισης της νεολαίας. Για αυτά τα παιδιά συζήτησε τον Μάη το συνέδριο των μικροκαλλιεργητών (ANAP). Σε αυτά τα παιδιά απευθύνθηκαν στην περιοδεία τους ανά την Κούβα οι Πέντε από την αρχή της χρονιάς. « Καμία μάχη που δίνουν οι επαναστάτες δεν τελειώνει με όσα έκανες κάποτε. Ό,τι έκανες βρίσκεται στο παρελθόν. Δεν ζεις με όσα έκανες στο παρελθόν, αλλά με ό,τι κάνεις καθημερινά. Κάθε μέρα πρέπει να αναλογιζόμαστε τα καθήκοντα που έχουμε μπροστά μας. Το δικό σας μέλλον δεν συνίσταται στο να πάρετε το δίπλωμά σας και να λέτε στον κόσμο, “κοίτα το δίπλωμα του μηχανικού που έχω”. Πρέπει να αναλογιστείτε τι αντιπροσωπεύει αυτό το δίπλωμα. Ότι έχουμε οφείλετε στην επανάσταση”.6
Αναντίρρητα αυτές οι κινήσεις εμπεριέχουν και μια υπόκλιση προς το ατομικό κέρδος ως κινητήριο μοχλό της εργασίας. Αυτό το κίνητρο δεν μπορεί να εκλείψει χωρίς την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Οι Κουβανοί κομμουνιστές γνωρίζουν καλά (και έχουν διδαχθεί από τον Τσε Γκεβάρα) ότι τα υλικά κίνητρα υπονομεύουν τη συνείδηση της εργασίας ως κοινωνική προσφορά. Οι παραχωρήσεις προς τα υλικά κίνητρα γίνονται στον βαθμό που είναι αναγκαίες και χωρίς να θίγουν τον οικονομικό σχεδιασμό, την κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και της γης και το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου. Κινητήριος μοχλός του συνόλου της οικονομίας –μακράν του ατομικού κέρδους– ήταν και παραμένει η αλληλεγγύη: Η ικανοποίηση των αναγκών του λαού και η διατήρηση των κατακτήσεων της επανάστασης στους τομείς της υγείας, της παιδείας και του πολιτισμού.
Πάνω απ’ όλα, όμως, γίνονται σε μια κοινωνία όπου οι εργαζόμενοι ασκούν την εξουσία τους, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας παραμένει το κόμμα της πρωτοπορίας, και δεν έχει αποκρυσταλλωθεί κάποιο προνομιούχο κοινωνικό στρώμα το οποίο να διεκδικεί τη διασφάλιση του δικού του επιπέδου ζωής σε βάρος των εργαζόμενων. Σε αυτές τις συνθήκες, οι επώδυνες και επικίνδυνες υποχωρήσεις γίνονται συντεταγμένα και δεν εγκαταλείπουν παραπάνω από το απολύτως αναγκαίο έδαφος. Αυτές οι οπισθοχωρήσεις γίνονται, βασανιστικά, από τους έμπειρους συναγωνιστές μας στην Κούβα εδώ και 20 χρόνια χωρίς ποτέ να τραπούν σε άτακτη υποχώρηση, κρατώντας ψηλά και έντιμα τις σημαίες του σοσιαλισμού και της διεθνούς αλληλεγγύης. Αυτό είναι ένα μοναδικό στην ιστορία κατόρθωμα.
1) Επισήμανση της Μέρι-Άλις Γουότερς το 1994, Βλ. “Defending Cuba, defending Cuba’s Socialist Revolution”[ Στην υπεράσπιση της Κούβας, στην υπεράσπιση της σοσιαλιστικής επανάστασης της Κούβας], New International νούμερο 10.
2) http://cubainformacion.tv/index.php/economia/52094-un-cambio-de-estilo-peluquerias-convertidas-en-cooperativas-en-cuba
3) Τα στοιχεία αυτά παρέχει η Anaday Ceballos Ricardo, από τη Διεύθυνση Τεχνικών και Προσωπικών υπηρεσιών του Υπουργείου Εσωτερικού Εμπορίου [Dirección de Servicios Técnicos y Personales del Ministerio de Comercio Interior (MINCIN)] στο προαναφερθέν άρθρο της Granma, 20 Σεπτέμβρη 2013. Σημερινά στοιχεία από τη σταιστική υπηρεσία της Κούβας βρίσκονται εδώ: http://www.one.cu/ryc_cnoa.htm
4) Trabajadores, 3 Ιουλίου 2014. http://www.trabajadores.cu/20140703/analizan-diputados-accionar-de-cooperativas-agropecuarias/. Hasta el momento las ya autorizadas se corresponden con el comercio, la gastronomía y los servicios; transportación de pasajeros, carga y sus servicios asociados; en la construcción, industria, alimentación, y en la energía y servicios contables. Calificada como forma preferente con respecto a otras formas de gestión no estatal, las cooperativas no agropecuarias son promovidas sobre todo en actividades cercanas a la población y consideradas dentro del sistema de planificación de la economía nacional. Con personalidad jurídica ─no así el trabajador por cuenta propia─ son regidas como norma por la oferta y la demanda, se caracterizan por la propiedad colectiva, y su posesión no podrá ser vendida ni transmitida.
5) Βλ. συγκεντρωτικό άρθρο της Granma, 31 Γενάρη 2014: http://www.granma.cu/cuba/2014–01-31/expectativas-por-cuenta-propia. Επίσης: http://www.5septiembre.cu/suplementos/itemlist/tag/cuentapropismo
6) Βλ. Ομιλία σε 300 φοιτητές του Πολυτεχνείου της Αβάνας (CUJAE) 17 Φλεβάρη 2015, παρατίθεται στην εφημερίδα Militant, 6 Απρίλη 2015.