Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Τρεις συνεταιρισμοί και μια κομμώτρια — Α’ Μέρος: Η Κούβα των αγροτικών συνεταιρισμών

Η πάλη για την αύξη­ση του βιο­τι­κού επι­πέ­δου του λαού στην Κού­βα σε συν­θή­κες απο­κλει­σμού και παγκό­σμιας καπι­τα­λι­στι­κής κρίσης

Στιγμιότυπο από το 11ο Συνέδριο της μαζικής οργάνωσης μικρών αγροτών της Κούβας (ΑΝΑP) με πάνω από 330,000 μέλη τον Μάη του 2015. Στην αφίσα γράφει: Φυτεύοντας ιδέες, υπερασπιζόμαστε την Επανάσταση

Στιγ­μιό­τυ­πο από το 11ο Συνέ­δριο της μαζι­κής οργά­νω­σης μικρών αγρο­τών της Κού­βας (ΑΝΑP) με πάνω από 330,000 μέλη τον Μάη του 2015. Στην αφί­σα γρά­φει: Φυτεύ­ο­ντας ιδέ­ες, υπε­ρα­σπι­ζό­μα­στε την Επανάσταση

Γρά­φει η Νατά­σα Τερ­λε­ξή //

Τα πρώ­τα χρό­νια της επα­νά­στα­σης, η εθε­λο­ντι­κή εργα­σία στις διε­θνείς μπρι­γά­δες στην Κού­βα, κρα­τού­σε τρεις και πλέ­ον μήνες. Για την Ευρω­παϊ­κή μπρι­γά­δα του­λά­χι­στον, το κομ­μά­τι αυτό έχει πλέ­ον περιο­ρι­στεί αρκε­τά, πράγ­μα που σημαί­νει ότι μπο­ρεί να συμ­με­τά­σχει και ένας εργα­ζό­με­νος με περιο­ρι­σμέ­νες μέρες άδειας, καθώς και άνθρω­ποι που έχουν φυσι­κούς περιορισμούς.

Μέλη της 45ης Ευρωπαϊκής Μπριγάδας, 2015 φεύγουν για δουλειά σε γειτονικό αγροτικό συναιτερισμό. Φωτογρ. Μ. Μεχραμπιάν

Μέλη της 45ης Ευρω­παϊ­κής Μπρι­γά­δας, 2015 φεύ­γουν για δου­λειά σε γει­το­νι­κό αγρο­τι­κό συναι­τε­ρι­σμό. Φωτο­γρ. Μ. Μεχραμπιάν

H εθε­λο­ντι­κή εργα­σία στις μπρι­γά­δες είναι κυρί­ως (1) τρό­πος γνω­ρι­μί­ας με τις μονά­δες αγρο­τι­κής παρα­γω­γής και τους ανθρώ­πους τους και (2) γνω­ρι­μία με τον θεσμό της εθε­λο­ντι­κής εργα­σί­ας που, όπως επέ­με­νε ο Τσε1, προ­ά­γει τη σοσια­λι­στι­κή συνεί­δη­ση, καθώς ο εργα­ζό­με­νος λαός παρεμ­βαί­νει συλ­λο­γι­κά και λύνει προ­βλή­μα­τα εκεί που οι τεχνο­κρά­τες σηκώ­νουν τα χέρια. Ένα από τα προ­βλή­μα­τα  αυτά είναι ο μεγά­λος αριθ­μός εργα­τι­κών χεριών που απαι­τού­νται για να μαζευ­τεί η σοδειά σε μια χώρα χωρίς «Μανο­λά­δες» και χωρίς ένα εξα­θλιω­μέ­νο αγρο­τι­κό προ­λε­τα­ριά­το να περι­μέ­νει τον εργολάβο.

Νέοι συμμετέχουν εθελοντικά στη συγκομιδή πατάτας, επαρχία Σιέγο ντε Άβιλα, Μάρτης 2015. Φωτογρ. Luis Raúl Vasquez Muñoz, Juventud Rebelde.

Νέοι συμ­με­τέ­χουν εθε­λο­ντι­κά στη συγκο­μι­δή πατά­τας, επαρ­χία Σιέ­γο ντε Άβι­λα, Μάρ­της 2015. Φωτο­γρ. Luis Raúl Vasquez Muñoz, Juventud Rebelde.

Τι συνα­ντά­με στην μπρι­γά­δα όταν με πανάρ­χαια σχο­λι­κά λεω­φο­ρεία ή καρό­τσες τρα­κτέρ φτά­νου­με σε ένα χωρά­φι να δου­λέ­ψου­με; Μπο­ρεί να είναι κάποιο κρα­τι­κό αγρο­κτή­μα­τα (UBPC — Unidades Básicas de Producción Cooperativa), μπο­ρεί να είναι παρα­γω­γι­κός συνε­ται­ρι­σμός (CPΑ — Cooperativas de Producción Agropecuaria). Μπο­ρεί ακό­μα να είναι συνε­ται­ρι­σμός πιστώ­σε­ων και υπη­ρε­σιών από ανε­ξάρ­τη­τους μικρο­καλ­λιερ­γη­τές (CCS — Cooperativas de Créditos y Servicios). Σαν να μην φτά­νουν όλα αυτά, μαθαί­νου­με ότι υπάρ­χουν και μη συνε­ται­ρι­σμέ­νοι ανε­ξάρ­τη­τοι αγρό­τες που ευθύ­νο­νται επί­σης για ένα μικρό ποσο­στό της αγρο­τι­κής παρα­γω­γής.2

Ό,τι είδους αγρό­κτη­μα και να είναι, 3 πράγ­μα­τα απο­τε­λούν το ρεφρέν που ακού­σα­με από τους παραγωγούς:

- Η γη δεν είναι εμπό­ρευ­μα να πωλεί­ται και να αγο­ρά­ζε­ται – είναι αγα­θό που ανή­κει στο έθνος.

- Καθο­ρι­σμέ­νο ποσο­στό της παρα­γω­γής αγο­ρά­ζε­ται από το κρά­τος και προ­ο­ρί­ζε­ται καταρ­χήν για τις ανά­γκες παι­δι­κών σταθ­μών, σχο­λεί­ων, νοσο­κο­μεί­ων, κέντρων ηλι­κιω­μέ­νων κ.λπ.(τα λεγό­με­να centros prioritarios) και μετά δια­τί­θε­ται στην ευρύ­τε­ρη κατανάλωση.

- Ο αγρό­της δεν αφή­νε­ται ποτέ στην τύχη του σε μια θεο­μη­νία ή κακή σοδιά.

Από πού έρχε­ται, όμως, αυτή η ποι­κι­λο­μορ­φία στην οργά­νω­ση της παρα­γω­γής; Πού βρί­σκε­ται ο σοσια­λι­σμός εδώ;  Η απά­ντη­ση έχει να κάνει με τις ίδιες τις ρίζες της κου­βα­νι­κές επα­νά­στα­σης. Η κυβέρ­νη­ση που προ­έ­κυ­ψε από την επα­νά­στα­ση του 1959 εκπρο­σω­πού­σε μια συμ­μα­χία ανά­με­σα στην εργα­τι­κή τάξη και τους φτω­χούς αγρό­τες, τους εκμε­ταλ­λευό­με­νους χωρι­κούς που παρά­γουν χωρίς την εκμε­τάλ­λευ­ση μισθω­τής εργασίας.

Η πλειο­νό­τη­τα των ανθρώ­πων του μόχθου της υπαί­θρου στην προ-επα­να­στα­τι­κή Κού­βα ήταν εργά­τες γης στα ξένα και ντό­πια «λατι­φού­ντια» (τσι­φλί­κια που παρή­γα­γαν ζάχα­ρη, καφέ κ.λπ. για την αγο­ρά των ΗΠΑ) που ζού­σαν στη μιζέ­ρια εργα­ζό­με­νοι επο­χι­κά και αγω­νιού­σαν για στα­θε­ρή εργα­σία και ανθρώ­πι­νες συν­θή­κες ζωής. Από τους μικρο­καλ­λιερ­γη­τές, ελά­χι­στοι είχαν δικό τους χωρά­φι. Οι περισ­σό­τε­ροι αγρό­τες νοί­κια­ζαν ή ανα­γκά­ζο­νταν να κατα­πα­τούν τη γη που καλ­λιερ­γού­σαν. Ζού­σαν με τη διαρ­κή απει­λή της έξω­σης από τους γαιο­κτή­μο­νες, τους τοκο­γλύ­φους ή τις τράπεζες.

Από την περί­ο­δο του αντάρ­τι­κου αγώ­να άρχι­σε να δένε­ται σφι­χτά αυτή η συμ­μα­χία των εκμε­ταλ­λευο­μέ­νων της πόλης και της υπαί­θρου, χωρίς την οποία η επα­νά­στα­ση ούτε θα μπο­ρού­σε να νική­σει, ούτε και θα είχε ανα­τρε­πτι­κό νόη­μα. Εκεί­νοι οι νεα­ροί αγω­νι­στές που προ­έρ­χο­νταν από τις πόλεις και εντά­χτη­καν στον Επα­να­στα­τι­κό Στρα­τό γνώ­ρι­σαν δίπλα στους χωρι­κούς τις εξευ­τε­λι­στι­κές μορ­φές εκμε­τάλ­λευ­σης που βίω­ναν και την από­λυ­τη ανέ­χεια στην οποία ζού­σαν τόσοι Κου­βα­νοί. Γνώ­ρι­σαν και τη μαχη­τι­κό­τη­τα και το πνεύ­μα αυτο­θυ­σί­ας που είχε μέσα του ο χωρι­κός όταν έβλε­πε την προ­ο­πτι­κή να αγω­νι­στεί για να βελ­τιώ­σει τις συν­θή­κες ζωής του.

Συνέδριο ένοπλων αγροτών, Μαγιαρί Αρίμπα, 21 Σεπτέμβρη 1958, στην απελευθερωμένη περιοχή του Δεύτερου Μετώπου του Επαναστατικού Στρατού. Στο κέντρο ο διοικητής του μετώπου Ραούλ Κάστρο. Φωτογρ. Αρχείο Ecured.

Συνέ­δριο ένο­πλων αγρο­τών, Μαγια­ρί Αρί­μπα, 21 Σεπτέμ­βρη 1958, στην απε­λευ­θε­ρω­μέ­νη περιο­χή του Δεύ­τε­ρου Μετώ­που του Επα­να­στα­τι­κού Στρα­τού. Στο κέντρο ο διοι­κη­τής του μετώ­που Ραούλ Κάστρο. Φωτο­γρ. Αρχείο Ecured.

Από τα πρώ­τα μέτρα της επα­να­στα­τι­κής κυβέρ­νη­σης το 1959 ήταν η διά­λυ­ση των λατι­φού­ντιων και η κατάρ­γη­ση του συστή­μα­τος των ενοι­κί­ων στη γη, εξα­σφα­λί­ζο­ντας με τίτλους γης την πρό­σβα­ση στη γη για τους αγρό­τες που την καλλιεργούσαν.

Οι μεγά­λες αγρο­καλ­λιέρ­γειες ζαχα­ρο­κά­λα­μου και εκτρο­φής βοοει­δών  όμως δεν τεμα­χί­στη­καν, αλλά δια­τη­ρή­θη­καν ως ενιαί­ες επι­χει­ρή­σεις, με τη στή­ρι­ξη των εργα­τών γης. Από αυτή τη βάση άρχι­σε να μετα­μορ­φώ­νε­ται η ζωή στις αγρο­τι­κές περιο­χές και να ξεφυ­τρώ­νουν αξιο­πρε­πείς κατοι­κί­ες, σχο­λεία, κλι­νι­κές και γήπε­δα. Από αυτή τη βάση λύθη­κε το πρό­βλη­μα της χρό­νιας ανερ­γί­ας στην ύπαι­θρο, αυξή­θη­κε η αγρο­τι­κή παρα­γω­γή, εισά­γο­νταν νέες τεχνο­λο­γί­ες και κατα­πο­λε­μή­θη­κε η κερ­δο­σκο­πία στα τρόφιμα.

Πώς οργα­νώ­θη­κε η παρα­γω­γή σε αυτές τις μονά­δες; Με δύο τρό­πους: (1) Στις ζαχα­ρο­καλ­λιέρ­γειες (κυρί­ως) λει­τούρ­γη­σαν ως παρα­γω­γι­κοί συνε­ται­ρι­σμοί. (2) Στα βοοει­δή, το ρύζι κ.ά. λει­τούρ­γη­σαν ως κρα­τι­κές επι­χει­ρή­σεις, όπου ο καθέ­νας εργά­ζε­ται όπως σε ένα εργο­στά­σιο με μισθό. Στις κρα­τι­κές επι­χει­ρή­σεις τα μέσα παρα­γω­γής, οι κατοι­κί­ες κ.λπ. παρέ­χο­νται από το κρά­τος. Στον συνε­ται­ρι­στή παρέ­χε­ται δωρε­άν η γη, ενώ για τα υπό­λοι­πα διευ­κο­λύ­νε­ται με πιστώσεις.

Όσο για τους μικρο­καλ­λιερ­γη­τές, η επα­νά­στα­ση απέ­κλει­σε κατη­γο­ρη­μα­τι­κά οποια­δή­πο­τε επι­βο­λή είτε συνε­ται­ρι­στι­κών μορ­φών είτε καθα­ρά κρα­τι­κών δομών στους αγρό­τες.3 Οι Κου­βα­νοί κομ­μου­νι­στές, όπως εξη­γεί ο Φιντέλ Κάστρο, απέρ­ρι­ψαν συνει­δη­τά τις πρα­κτι­κές που τόσο κατα­στρο­φι­κές συνέ­πειες είχαν στην ΕΣΣΔ της δεκα­ε­τί­ας του 1930.4

Μιλώ­ντας σε συνέ­λευ­ση ανε­ξάρ­τη­των αγρο­τών το 1967,5 ο Φιντέλ εξη­γεί πολι­τι­κά τη στά­ση αυτή της επανάστασης:

Ποια λύση επι­δί­ω­ξε η επα­νά­στα­ση; […] Αφή­σα­με τον αγρό­τη να δου­λεύ­ει με τον τρό­πο που ξέρει. Τον ελευ­θε­ρώ­σα­με από τα ενοί­κια, δηλα­δή από την εκμε­τάλ­λευ­ση, και αρχί­σα­με να του παρέ­χου­με όλες τις υπη­ρε­σί­ες που μπο­ρού­σα­με –σχο­λεία, για­τρούς, πιστώ­σεις, επι­κοι­νω­νί­ες– ό,τι είχα­με τη δυνα­τό­τη­τα να δώσουμε. […] 

Η αστι­κή τάξη και οι γαιο­κτή­μο­νες χρη­σι­μο­ποιού­σαν πολ­λά επι­χει­ρή­μα­τα. έλε­γαν στον χωρι­κό, ‘αυτός είναι σοσια­λι­σμός, και σημαί­νει ότι θα κοι­νω­νι­κο­ποι­ή­σουν τη γη σου’. Ήρθα­με λοι­πόν εμείς και είπα­με στους χωρι­κούς, ‘αυτός είναι σοσια­λι­σμός και σημαί­νει ότι δεν θα κοι­νω­νι­κο­ποι­ή­σου­με τη γη σου’. Επει­δή ο σοσια­λι­σμός είναι μια ρεα­λι­στι­κή και επι­στη­μο­νι­κή αντί­λη­ψη για την κοι­νω­νία και επει­δή η φτω­χή και εκμε­ταλ­λευό­με­νη αγρο­τιά είναι οπωσ­δή­πο­τε σύμ­μα­χος της εργα­τι­κής τάξης, πρέ­πει να της συμπε­ρι­φε­ρό­μα­στε όπως σε έναν επα­να­στά­τη, σε έναν σύντρο­φο, σε έναν φίλο […].

Εξάλ­λου, τι είναι η επα­νά­στα­ση; Η κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση είναι η ενό­τη­τα όλων των εκμε­ταλ­λευο­μέ­νων ενά­ντια στους εκμε­ταλ­λευ­τές. […] Ο χωρι­κός δεν εκμε­ταλ­λευό­ταν κανέ­ναν. Δού­λευε τη γη με τα ίδια του τα χέρια και τον εκμε­ταλ­λεύ­ο­νταν. Εκ των πραγ­μά­των είναι σύμ­μα­χος της επα­νά­στα­σης. Και στη δική μας επα­νά­στα­ση μάλι­στα, η αγρο­τιά έπαι­ξε σημα­ντι­κό­τα­το ρόλο, καθώς οι πρώ­τοι αντάρ­τι­κοι πυρή­νες σχη­μα­τί­στη­καν στα βου­νά, μετα­ξύ των χωρικών.

Η επα­να­στα­τι­κή κυβέρ­νη­ση επί­σης κατα­νο­ού­σε ότι απαι­τεί­ται μια πολύ­πλευ­ρη οικο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη για να δει ο ανε­ξάρ­τη­τος παρα­γω­γός το όφε­λος του συνε­ται­ρι­σμού, και ο συνε­ται­ρι­στής το όφε­λος του να είναι εργα­ζό­με­νος σε μια μεγά­λης κλί­μα­κας επιχείρηση.

Όταν τα granjas (κρα­τι­κά αγρο­κτή­μα­τα) θα ενσω­μα­τώ­σουν όλη την εργα­τι­κή δύνα­μη, τότε δεν θα επαρ­κεί πια το ζευ­γά­ρι τα βόδια. Όταν θα εκμη­χα­νί­ζο­νται τα πάντα. Τότε ο χωρι­κός θα κατα­λά­βει ότι, ενώ­νο­ντας τις δυνά­μεις του με άλλους αγρό­τες, […] θα έχει περισ­σό­τε­ρες δυνα­τό­τη­τες και θα παρά­γει πιο πολύ. Τότε θα κάνει το επό­με­νο βήμα μπρο­στά.6

Η επα­νά­στα­ση, λοι­πόν, εξαρ­χής δεν αντι­με­τώ­πι­σε το αγρο­τι­κό ζήτη­μα απο­κλει­στι­κά από τη σκο­πιά της αύξη­σης της παρα­γω­γής, αλλά από τη σκο­πιά της ενδυ­νά­μω­σης της αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής συμ­μα­χί­ας δύο τάξε­ων υπό την καθο­δή­γη­ση της εργατικής.

Η ποι­κι­λία μορ­φών συνε­ται­ρι­στι­κής οργά­νω­σης της αγρο­τι­κής παρα­γω­γής ανα­πτύ­χθη­κε και εξα­κο­λου­θεί να ανα­πτύσ­σε­ται στο πλαί­σιο αυτού του στό­χου. Η δυνα­τό­τη­τα της πόλης να παρέ­χει στον αγρό­τη τα εργα­λεία, τα υλι­κά που χρειά­ζε­ται, καθώς και ένα επί­πε­δο ζωής εφά­μιλ­λο των πόλε­ων έχει γνω­ρί­σει μεγά­λες δια­κυ­μάν­σεις. Επί­σης, η κου­βα­νι­κή ηγε­σία δεν έκα­νε ποτέ πίσω από την αρχή της ολο­έ­να ευρύ­τε­ρης πρό­σβα­σης στη μόρ­φω­ση, ούτε επέ­βαλ­λε περιο­ρι­σμούς που θα υπο­χρέ­ω­ναν τα παι­διά των αγρο­τών να παρα­μέ­νουν στην ύπαι­θρο. Η «φυγή προς τα εμπρός» της σοσια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης στη γεωρ­γία, όπως και σε άλλους τομείς, γνώ­ρι­σε πολ­λά πισωγυρίσματα.

Οι συνε­ται­ρι­σμοί που βλέ­που­με σήμε­ρα είναι απο­τέ­λε­σμα διορ­θώ­σε­ων, προ­σαρ­μο­γών και απα­ντή­σε­ων απέ­να­ντι στις προ­κλή­σεις των δεκα­ε­τιών που ακο­λού­θη­σαν: αρι­στε­ρί­στι­κα λάθη, γρα­φειο­κρα­τι­κή κακο­δια­χεί­ρι­ση, σθε­να­ρή πάλη ενα­ντί­ων τους, κατάρ­ρευ­ση του εμπο­ρί­ου με τη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Και όλα αυτά με την επι­θε­τι­κό­τη­τα της Ουά­σιγ­κτον και τη θηλιά του οικο­νο­μι­κού απο­κλει­σμού να σφίγ­γει 55 χρό­νια τώρα και μια παγκό­σμια καπι­τα­λι­στι­κή κρί­ση να σοβεί. Μέσα από τους αγώ­νες τους  οι εργά­τες και οι αγρό­τες της Κού­βας και η επα­να­στα­τι­κή τους κυβέρ­νη­ση μαθαί­νουν και προ­χω­ρούν. Από τη ζωντα­νή τους εμπει­ρία, που θα επι­χει­ρή­σω να σκια­γρα­φή­σω στη συνέ­χεια, έχου­με πολ­λά να διδαχτούμε.

 

1) Βλ. Τσε Γκε­βά­ρα, «Η εθε­λο­ντι­κή εργα­σία είναι σχο­λή σοσια­λι­στι­κής συνεί­δη­σης» στο Ο σοσια­λι­σμός και ο άνθρω­πος στην Κού­βα, Αθή­να, 2011, Διε­θνές Βήμα. 

2) Η μαζι­κή οργά­νω­ση που συσπει­ρώ­νει τους αγρό­τες, συνε­ται­ρι­σμέ­νους και μη, είναι η ANAP (Εθνι­κή Ένω­ση Μικρο­καλ­λιερ­γη­τών — Asociación Nacional de Agricultores Pequeños), στη βάση ότι τα κοι­νά τους συμ­φέ­ρο­ντα είναι συνυ­φα­σμέ­να με την ανά­πτυ­ξη του σοσια­λι­σμού. Σήμε­ρα έχει πάνω από 330.000 μέλη.

3) Βλ. ομι­λία Φιντέλ Κάστρο προς εκπρο­σώ­πους στο δεύ­τε­ρο εθνι­κό συνέ­δριο των αγρο­τι­κών συνε­ται­ρι­σμών στο ζαχα­ρο­κά­λα­μο, 18 Αυγού­στου 1962.

4) «Η Κου­βα­νι­κή Επα­νά­στα­ση δήλω­σε από την πρώ­τη μέρα ότι πάντα θα σεβό­ταν τη θέλη­ση των χωρι­κών και ότι ποτέ κανέ­νας χωρι­κός δεν θα πιε­ζό­ταν να ενώ­σει τη γη του για να δημιουρ­γη­θούν αγρο­τι­κές μονά­δες μεγα­λύ­τε­ρου μεγέ­θους. […] Δεν έγι­νε αυτό στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, πήγαι­ναν από το ένα άκρο στο άλλο. Μηδέν κολε­κτι­βο­ποί­η­ση τα χρό­νια της ΝΕΠ και μετά πλή­ρης κολε­κτι­βο­ποί­η­ση σε δύο ή τρία χρό­νια που προ­κά­λε­σε τρο­με­ρή βία, κατα­χρή­σεις, συγκρού­σεις και ζημιές». Στο Ιγνά­σιο Ραμο­νέ, Εκα­τό ώρες με τον Φιντέλ, μετα­φρ. Τιτί­να Σπε­ρε­λά­κη, Αθή­να, 2003, Πατά­κης, σ.227.

5) Βλ. ομι­λία Φιντέλ Κάστρο στο κλεί­σι­μο του 3ου Συνέ­δριου της ANAP (Μικρών αγρο­τι­κών παρα­γω­γών), 18 Μάη 1967, Αβάνα.

6) Βλ. υπο­ση­μεί­ω­ση 2.

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο