Υπατία και αγία Αικατερίνη, δύο πρόσωπα που ο χριστιανισμός τα ταύτισε

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

Στις 8 Μάρ­τη 410 (ή 418 κατ’ άλλους)  λιν­τσα­ρί­στη­κε και κατα­κρε­ουρ­γή­θη­κε από χρι­στια­νούς η Ελλη­νί­δα νεο­πλα­τω­νι­κή φιλό­σο­φος, αστρο­νό­μος και μαθη­μα­τι­κός Υπα­τία, η οποία στη συνέ­χεια ταυ­τί­στη­κε με την Αγία Αικατερίνη!!!

Υπα­τία, ελαιο­γρα­φία του Τσαρλς Ουί­λιαμ Μίτσελ (1885)

Αικα­τε­ρί­νη και Υπα­τία , δύο μάρ­τυ­ρες — παρ­θέ­νες που έζη­σαν στην Αλε­ξάν­δρεια στη δύση της αρχαιό­τη­τας και στην αυγή του χρι­στια­νι­κού κόσμου. Τότε που η σύγκρου­ση του χρι­στια­νι­σμού με το αρχαίο πνεύ­μα είχε φτά­σει στο βίαιο κορύ­φω­μά της.

Το ιδε­ο­λο­γι­κό υπό­βα­θρο αυτής της σύγκρου­σης είχε δια­μορ­φω­θεί ήδη από τους απο­λο­γη­τές του χρι­στια­νι­σμού: «Μα τι το κοι­νό υπάρ­χει ανά­με­σα στην Αθή­να και την Ιερου­σα­λήμ, την Ακα­δη­μία και την εκκλη­σία, τους αιρε­τι­κούς και τους Χρι­στια­νούς; Τι το κοι­νό υπάρ­χει ανά­με­σα στο φως και τα σκο­τά­δια; Ανά­με­σα στη ζωή και το θάνα­το; Η δική μας διδα­χή βγαί­νει απευ­θεί­ας από τη στοά του Σολο­μώ­ντα, που, όπως δίδα­ξε, πρέ­πει ν’ ανα­ζη­τή­σεις το Θεό μ’ όλη την απλό­τη­τα της καρ­διάς (…). Ενας Χρι­στια­νός είναι ταπει­νός ακό­μη και με το φτω­χό (…). Αλλά οι φιλό­σο­φοι μετά από τόσα εγκλή­μα­τα και τέτοιες ποτα­πό­τη­τες δια­τη­ρούν ανά­με­σά σας τ’ όνο­μα και τις τιμές των σοφών. Τι σχέ­ση υπάρ­χει ανά­με­σα σ’ ένα φιλό­σο­φο κι ένα Χρι­στια­νό; Ανά­με­σα σ’ έναν οπα­δό της Ελλά­δας κι έναν οπα­δό του ουρα­νού; Ανά­με­σα σ’ έναν άνθρω­πο που κυνη­γά μια μάταιη δόξα κι έναν άνθρω­πο απο­κλει­στι­κά απα­σχο­λη­μέ­νο με τη σωτη­ρία του; Ανά­με­σα σ’ έναν άνθρω­πο που μιλεί σα σοφός κι έναν άνθρω­πο που ζει σα σοφός; Ανά­με­σα σ’ έναν άνθρω­πο επι­δέ­ξιο για να κατα­στρέ­φει κι έναν άνθρω­πο που δεν ξέρει παρά να οικο­δο­μεί; Πώς τολ­μά­τε να συγκρί­νε­τε τον οπα­δό της αμαρ­τί­ας με τον αντα­γω­νι­στή του; Τον δια­φθο­ρέα της αλή­θειας με τον εκδι­κη­τή της! Εκεί­νον που την κλέ­βει, με κεί­νον που είναι ο πιο παλιός ιδιο­κτή­της της και φύλα­κάς της; Ακό­μη για μια φορά ποιο είναι το κοι­νό σημείο ανά­με­σα σ’ αυτούς τους δυο ανθρώ­πους;» (Τερ­τυλ­λια­νός, «Απο­λο­γία», τ. 2ος).

Αικα­τε­ρί­νη και Υπα­τία, δύο πρό­σω­πα που η χρι­στια­νι­κή παρά­δο­ση τα ταύ­τι­σε. Απέ­δω­σε τις γνώ­σεις και τις φιλο­σο­φι­κές ιδιό­τη­τες της Υπα­τί­ας στην Αικα­τε­ρί­νη. Πολ­λοί ιστο­ρι­κοί πιστεύ­ουν ότι η Αικα­τε­ρί­νη πιθα­νόν να μην υπήρ­ξε και ότι ήταν μάλ­λον μια εξι­δα­νι­κευ­μέ­νη παρά ιστο­ρι­κή μορ­φή, αντί­πα­λο δέος στην Ελλη­νί­δα φιλό­σο­φο Υπα­τία κατά τη μεσαιω­νι­κή σκέ­ψη. Παρό­μοια με την Υπα­τία , λέγε­ται ότι ήταν σοφή, πολύ όμορ­φη, αγνή και ότι δολο­φο­νή­θη­κε άγρια λόγω της δημό­σιας έκθε­σης της πίστης της — 105 χρό­νια προ του θανά­του της Υπατίας.

Η Αγία Αικατερίνη…

Για τη δρά­ση και τη ζωή της Αγί­ας δεν υπάρ­χουν ιστο­ρι­κές πλη­ρο­φο­ρί­ες. Πρω­το­γί­νε­ται λόγος γι’ αυτή στο τέλους του 9ου αιώ­να και με δεδο­μέ­νο ότι η επο­χή του μαρ­τυ­ρι­κού της θανά­του προσ­διο­ρί­σθη­κε περί το 307, υπάρ­χει σιω­πή πέντε αιώνων.

Tο 1969 η Ρωμαιο­κα­θο­λι­κή Εκκλη­σία αφαί­ρε­σε τη γιορ­τή της από το γενι­κό εορ­το­λό­γιο των αγί­ων, επι­κα­λού­με­νη την έλλει­ψη ιστο­ρι­κών απο­δεί­ξε­ων για την ύπαρ­ξή της. Το 2002, περιε­λή­φθη­κε ξανά στο ημε­ρο­λό­γιο. Την περί­ο­δο αυτή το Βατι­κα­νό επέ­τρε­πε ως παρα­χώ­ρη­ση την τήρη­ση της εορ­τής της όπως προηγουμένως.

Η Αικα­τε­ρί­νη της Αλε­ξαν­δρεί­ας, έργο του Ιτα­λού καλ­λι­τέ­χνη του μπα­ρόκ, του Καραβάτζιο

Η πάν­σο­φη, εκπλη­κτι­κά όμορ­φη, δει­νή ρήτο­ρας και με ωραίο παρά­στη­μα Αγία Αικα­τε­ρί­νη σπού­δα­σε φιλο­λο­γία, φιλο­σο­φία και απέ­κτη­σε ευρύ­τα­τες θεο­λο­γι­κές γνώ­σεις. Σύμ­φω­να με τους θρύ­λους και τα συνα­ξά­ρια της Αγί­ας, όταν πλη­ρο­φο­ρή­θη­κε ο Αυτο­κρά­το­ρας Μαξι­μί­νος όσα δια­δί­δο­νταν περί αυτής, ανέ­θε­σε σε πενή­ντα ή κατ’ άλλους σε εκα­τόν πενή­ντα περί­φη­μους ρήτο­ρες προ­κει­μέ­νου συζη­τώ­ντας μαζί της να της απο­δεί­ξουν το αβά­σι­μο και στρε­βλό των ιδε­ών (δοξα­σιών) της. Το απο­τέ­λε­σμα όμως υπήρ­ξε το αντί­θε­το. Θύμω­σε ο αυτο­κρά­το­ρας και την υπέ­βα­λε σε μαρ­τύ­ρια μέχρι θανά­του. Ετσι έγι­νε αγία και προ­στά­τρια όσων ασχο­λού­νται με τα γράμ­μα­τα, ιδιαί­τε­ρα των παρ­θέ­νων φοι­τη­τριών. Χρι­στια­νι­κό σύμ­βο­λο σοφί­ας και επι­στή­μης. Συχνά εικο­νί­ζε­ται να κρα­τά σφαί­ρα και διαβήτη.

Σύμ­φω­να με μια άλλη ακό­μη εκδο­χή του θρύ­λου, η Αικα­τε­ρί­νη απέρ­ρι­ψε πολ­λές γαμή­λιες προ­τά­σεις. Ισως με αυτό συν­δέ­ε­ται μια εύθυ­μη γιορ­τή της αγί­ας στο Παρί­σι. Νεα­νί­δες ηλι­κί­ας 25 ετών ανύ­παν­δρες, ανή­με­ρα της εορ­τής της Αγί­ας, περι­φέ­ρο­νταν εν ευθυ­μία στην πόλη φέρο­ντας ή σκε­πά­ζο­ντας τα μαλ­λιά τους με λευ­κό δαντε­λω­τό «κεκρύ­φα­λο» (σκού­φο) εκ του οποί­ου και προ­ήλ­θε η γαλ­λι­κή έκφρα­ση «elle a la coiffure de Sainte Catherine» (= έχει το κτέ­νι­σμα της Αγί­ας Αικα­τε­ρί­νης, κότσο τα μαλ­λιά) που απο­τε­λεί ιδιω­μα­τι­σμό και λέγε­ται για γερο­ντο­κό­ρες, ιδιαί­τε­ρα αυτές που αυτο­προσ­διο­ρί­ζο­νται ως «μνη­στευ­μέ­νες» με την πίστη στον Κύριο.

Στον πίνα­κα του Ανα­γεν­νη­σια­κού καλ­λι­τέ­χνη Ραφα­ήλ «Η σχο­λή των Αθη­νών» τα μεγα­λύ­τε­ρα μυα­λά του αρχαί­ου κόσμου συγκε­ντρώ­νο­νται για συζή­τη­ση… και ανά­με­σά τους βρί­σκε­ται μια μονά­χα γυναί­κα. Είναι ντυ­μέ­νη λευ­κά, που στέ­κε­ται προς τα εμπρός-αρι­στε­ρά, και ατε­νί­ζει έξω από την εικό­να προς εμάς. Είναι η Υπα­τία της Αλεξάνδρειας.

… και η φιλό­σο­φος Υπατία

Η Υπα­τία έζη­σε το 370–418 — την επο­χή που ο χρι­στια­νός επί­σκο­πος Κύριλ­λος συγκρού­ε­ται με τον ειδω­λο­λά­τρη έπαρ­χο Ορέ­στη για τον έλεγ­χο της πόλης. Ηταν Εθνι­κή, δηλα­δή Ελλη­νί­δα ειδω­λο­λά­τρισ­σα και δίδα­σκε μαθη­μα­τι­κά, φιλο­σο­φία, Πλά­τω­να και Αρι­στο­τέ­λη. Δίδα­σκε δημό­σια, στους δρό­μους της πόλης. Ηταν τόσο χαρι­σμα­τι­κή δασκά­λα, τόσο γοη­τευ­τι­κή που προ­σέλ­κυε πολ­λούς και σημα­ντι­κούς μαθη­τές. Γι’ αυτό θεω­ρή­θη­κε επι­κίν­δυ­νη για το χρι­στια­νι­σμό και λιν­τσα­ρί­στη­κε από το φανα­τι­σμέ­νο χρι­στια­νι­κό όχλο που οδη­γή­θη­κε από τον επί­σκο­πο Κύριλ­λο (τιμά τη μνή­μη του η εκκλη­σία συγκα­τα­λέ­γο­ντάς τον στους αγίους…).

Την έσυ­ραν σε μια εκκλη­σία, την έγδυ­σαν και την έγδα­ραν ζωντα­νή με θραύ­σμα­τα πήλι­νων αγγεί­ων. Στη συνέ­χεια τη δια­μέ­λι­σαν και δια­σκόρ­πι­σαν τα μέλη της στην πόλη… Πρό­φα­ση, η σχέ­ση της με τον ειδω­λο­λά­τρη έπαρ­χο της πόλης Ορέ­στη. Αιτία, η Υπα­τία απο­τε­λού­σε σύμ­βο­λο της επι­στή­μης και της μάθη­σης, που για τους χρι­στια­νούς ταυ­τί­ζο­νταν με την ειδω­λο­λα­τρία. Από και­ρό ήδη οι απο­λο­γη­τές του μάζευαν κάθε πέτρα για να την πετά­ξουν στη μόρ­φω­ση και στο μορ­φω­μέ­νο. Από τότε αρχί­ζει αυτός ο «λιθο­βο­λι­σμός» της επι­στή­μης. Για το χρι­στια­νι­σμό ό,τι γίνε­ται στη φύση και στην κοι­νω­νία είναι θεϊ­κά δοσμέ­νο, ενώ η επι­στή­μη ανα­ζη­τά τους νόμους που διέ­πουν τα φυσι­κά και κοι­νω­νι­κά φαινόμενα.

Η φυγή πολ­λών λογί­ων αμέ­σως μετά το λιν­τσά­ρι­σμα της Υπα­τί­ας σήμα­νε την αρχή του μαρα­σμού της Αλε­ξάν­δρειας ως κέντρου μάθη­σης. Η μορ­φή της όμως δεν έσβη­σε, όπως ίσως επι­δί­ω­κε η εκκλη­σία με την ταύ­τι­ση Αικα­τε­ρί­νας και Υπατίας.

Το Λεξι­κό Σουί­δα («Η αρχαιό­τε­ρη εγκυ­κλο­παί­δεια που φιλο­δό­ξη­σε να συμπε­ρι­λά­βει “πάντας τους αιώ­νας και πάντα τα γένη της φιλο­λο­γί­ας”», 10ος αιώ­νας) αφιε­ρώ­νει στο λήμ­μα Υπα­τία μια ολό­κλη­ρη σελί­δα — δεν αφιε­ρώ­νει σε πολ­λά λήμ­μα­τα αυτό το χώρο — ενώ στο λήμ­μα «Αικα­τε­ρί­να» περιο­ρί­ζε­ται στο «όνο­μα κύριον».

Στους δρό­μους της Αλε­ξάν­δρειας ο όχλος δολο­φο­νεί βάναυ­σα την Υπα­τία  («Ο θάνα­τος του φιλο­σό­φου Υπα­τί­ας στην Αλε­ξάν­δρεια» το 1866, από τον Louis Figuier).

Τα τελευ­ταία χρό­νια της ζωής της Υπα­τί­ας απέ­δω­σε κινη­μα­το­γρα­φι­κά  με την ται­νία «Αγο­ρά» (Agora, ο πρω­τό­τυ­πος τίτλος) το 2009 ο Ισπα­νο-χιλια­νός σκη­νο­θέ­της Αλε­χά­ντρο Αμενάμπαρ.