Από το ΠΑΣΟΚ της «Αλλαγής», στο ΠΑΣΟΚ της (εν)αλλαγής, του αστικού εκσυγχρονισμού και της Υποταγής στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ

Ήταν 3‑Σεπ-1974, όταν στο «Kινγκ Πάλας», ο Ανδρέ­ας Παπαν­δρέ­ου ανα­κοί­νω­σε την ίδρυ­ση του ΠΑνελ­λή­νιου ΣΟσια­λι­στι­κού Κινή­μα­τος με τη γνω­στή «Δια­κή­ρυ­ξη της 3ης Σεπτέμ­βρη» (ΣΣ |> πέρα από τους «πανε­πι­στη­μια­κούς» κλπ που ανα­φέ­ρο­νται  το κεί­με­νο ορι­στι­κο­ποι­ή­θη­κε με ευθύ­νη του ίδιου του Αντρέα του ηγε­τι­κού  στε­λέ­χους του Π.Α.Κ. Ιωάν­νη Ζαφει­ρό­που­λου και του «άση­μου» τότε Κώστα Σημίτη)

✔️  Το Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμ­μα Ελλά­δας τότε ήταν ακό­μη ‑τυπι­κά, εκτός νόμου (στις 23-Σεπ-1974 η κυβέρ­νη­ση «εθνι­κής ενό­τη­τας» το νομι­μο­ποί­η­σε, μετά από 27 χρό­νια, και ταυ­τό­χρο­νη κατάρ­γη­σε τον δια­βό­η­το Ν. 509)

ℹ️ 17-Νοε-1974: γίνο­νται οι πρώ­τες εκλο­γές μετά την πτώ­ση της Χού­ντας και η ΝΔ ‑το νέο κόμ­μα του Κων­στα­ντί­νου Καρα­μαν­λή, τις κερ­δί­ζει με 54,37% (219 έδρες). Δεύ­τε­ρο κόμ­μα η Ένω­ση Κέντρου 20% (60 έδρες), τρί­το το ΠΑΣΟΚ 13,58% (13 έδρες) και η «Ενω­μέ­νη Αρι­στε­ρά», τέταρ­τη με 9,47% (8 έδρες).

ℹ️ Στις εκλο­γές του 1977 η ΝΔ πήρε 41,84%, με το ΠΑΣΟΚ δεύ­τε­ρο, 25,34% και, ενώ το αστι­κό κρά­τος δού­λευε ήδη προ­ε­τοι­μά­ζο­ντας πυρε­τω­δώς την επό­με­νη μέρα ‑τη χώρα του «πρά­σι­νου ήλιου» με ΠΑΣΟΚ στην εξου­σία ο Αντρέ­ας ήταν ήδη στο κλα­ρί -«βυθί­σα­τε το Χόρα», «ΕΟΚ & ΝΑΤΟ το ίδιο συν­δι­κά­το» κλπ, μια στο καρ­φί και μια στο πέτα­λο -επι­κρί­νο­ντας την «υπο­χω­ρη­τι­κή εξω­τε­ρι­κή πολι­τι­κή της ΝΔ» σε σχέ­ση με τις τουρ­κι­κές διεκ­δι­κή­σεις, το Κυπρια­κό κλπ …ζητού­σε «Ελλη­νο­ποί­η­ση του Υπουρ­γεί­ου Εξω­τε­ρι­κών» ανοί­γο­ντας διαύ­λους και στον εθνι­κι­σμό ‑παράλ­λη­λα, κατη­γο­ρού­σε συνε­χώς το ΚΚΕ σαν συμ­βι­βα­σμέ­νο και δει­λό απέ­να­ντι σε απερ­για­κές κινη­το­ποι­ή­σεις κλπ. που δεν ήταν όσο «μαχη­τι­κές» έπρεπε…

ℹ️ 18-Οκτ-1981 έρχε­ται η επο­χή της (εν)«Αλλαγής»: το ΠΑΣΟΚ  κέρ­δι­σε τις εκλο­γές με 48,07% (172 έδρες), η ΝΔ  έπε­σε στο 35,87% (115 έδρες), ενώ το ΚΚΕ (με σύν­θη­μα «ΚΚΕ αλλα­γή 2η κατα­νο­μή» ‑το σκα­λο­πά­τι ήταν 17%) εξα­σφα­λί­ζει το μεγα­λύ­τε­ρο % ψήφων μετά την μετα­πο­λί­τευ­ση, 10,93% (12 έδρες).

ℹ️  2‑Ιουν-1985: ΠΑΣΟΚ 45,82% (161 έδρες), ΝΔ 40,84% (126 έδρες), ΚΚΕ 9,89% (12 έδρες) και το «ΚΚΕ­εσ» 1,84% (1 έδρα).

✅  ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Η στρα­τιω­τι­κή δικτα­το­ρία των χρό­νων 1967–1974, ανε­ξάρ­τη­τα από τις προ­θέ­σεις των πρω­τα­γω­νι­στών της, οδή­γη­σε στην επι­τά­χυν­ση του εκσυγ­χρο­νι­σμού του αστι­κού πολι­τι­κού συστή­μα­τος στην Ελλά­δα. Η προ­σαρ­μο­γή του στα νέα δεδο­μέ­να απο­τέ­λε­σε βασι­κή προ­ϋ­πό­θε­ση για τη θωρά­κι­ση και τη μακροη­μέ­ρευ­σή του.
Σε αυτή την ανά­γκη αντα­πο­κρί­θη­κε ομό­γνω­μα ο αστι­κός πολι­τι­κός κόσμος, πρώ­τοι απ’ όλους ο Κ. Καρα­μαν­λής και το κόμ­μα που ίδρυ­σε το 1974, η Νέα Δημο­κρα­τία (ΝΔ).
Το αστι­κό πολι­τι­κό σύστη­μα, όπως ήταν δια­μορ­φω­μέ­νο μέχρι το 1967, εξά­ντλη­σε τα όριά του για τους εξής λόγους:

1. Εξαι­τί­ας των αντι­θέ­σε­ων ανά­με­σα στα αστι­κά κόμ­μα­τα και στο παλά­τι που δια­τη­ρού­σε σημα­ντι­κές εξουσίες.
2. Λόγω της μετα­πο­λε­μι­κής αστι­κής πολι­τι­κής ανα­συ­γκρό­τη­σης, που είχε στη­ρι­χθεί στη δια­μόρ­φω­ση εκεί­νων των μέσων και μηχα­νι­σμών κατα­στο­λής, που δεν αντα­πο­κρί­νο­νταν πια στις ανά­γκες ενσω­μά­τω­σης ευρύ­τα­των λαϊ­κών δυνάμεων.
3. Εξαι­τί­ας των αντι­θέ­σε­ων της άρχου­σας τάξης με συμ­φέ­ρο­ντα των ΝΑΤΟϊ­κών συμ­μά­χων της στη Μεσό­γειο, πρω­ταρ­χι­κά οι εξε­λί­ξεις από την τουρ­κι­κή εισβο­λή (Αττί­λας 1 και Αττί­λας 2) και την κατο­χή του 37% της Κύπρου, όπου ο ρόλος των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ ήταν προ­κλη­τι­κά εμφανής.
4. Στα προη­γού­με­να πρέ­πει ασφα­λώς να συνυ­πο­λο­γι­σθούν η ριζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση πλα­τιών λαϊ­κών μαζών, που είχε επέλ­θει κατά τη διάρ­κεια της δικτα­το­ρί­ας και η εκδη­λω­μέ­νη γενι­κή λαϊ­κή απαί­τη­ση να μην επα­να­λη­φθούν οι «ανώ­μα­λες» κατα­στά­σεις του παρελ­θό­ντος. Μαζί τους, η αισθη­τή υπο­χώ­ρη­ση του αντι­κομ­μου­νι­σμού, που μετά το 1974 υπο­χρε­ώ­θη­καν την πιο ωμή έκφρα­σή του να εγκα­τα­λεί­ψουν και εκεί­νοι οι αστοί πολι­τι­κοί που πρω­το­στα­τού­σαν στον αντι­κομ­μου­νι­σμό πριν από τη δικτατορία.

Αυτοί οι λόγοι επέ­βα­λαν και τη νομι­μο­ποί­η­ση της δρά­σης του ΚΚΕ, καθώς και την κατάρ­γη­ση αντι­κομ­μου­νι­στι­κών νόμων που ίσχυαν από τα χρό­νια του Εμφυ­λί­ου, ορι­σμέ­νοι και πριν από το 2ο Παγκό­σμιο Πόλεμο.

✔️  Παράλ­λη­λα, τη σκέ­ψη και τις απο­φά­σεις της ηγε­σί­ας της ΝΔ και γενι­κά του αστι­κού πολι­τι­κού κόσμου επη­ρέ­α­ζαν αισθη­τά στη νέα τακτι­κή τους η σύν­δε­ση της Ελλά­δας με την ΕΟΚ (ΕΕ), που είχε «παγώ­σει» στα χρό­νια της δικτα­το­ρί­ας, σε συν­δυα­σμό με την επι­διω­κό­με­νη έντα­ξη σε αυτή.
🔻  Το πιο σημα­ντι­κό γεγο­νός, που χρω­μά­τι­σε την περί­ο­δο της λεγό­με­νης μετα­πο­λί­τευ­σης, ήταν η νομι­μο­ποί­η­ση του ΚΚΕ μετά από 27 χρό­νια παρανομίας.
Με ανα­κοί­νω­σή της, στις 24-Σεπ-1974, η ΚΕ του ΚΚΕ απηύ­θυ­νε χαι­ρε­τι­στή­ριο για τη νομι­μο­ποί­η­ση του Κόμ­μα­τος «προς την εργα­τι­κή τάξη, την αγρο­τιά, τους δια­νο­ού­με­νους, όλο το λαό». Ταυ­τό­χρο­να κυκλο­φό­ρη­σε ο «Ριζο­σπά­στης».

🔻 Σε πολύ μικρό χρο­νι­κό διά­στη­μα το ΚΚΕ και η ΚΝΕ ανα­πτύ­χθη­καν οργα­νω­τι­κά και απέ­κτη­σαν σημα­ντι­κή επιρ­ροή στο εργα­τι­κό κίνη­μα και σε άλλα μαζι­κά κινή­μα­τα, αν και η οργα­νω­μέ­νη τους δύνα­μη μέχρι το 1974 ήταν μικρή 🔻

Η διά­λυ­ση των κομ­μα­τι­κών του οργα­νώ­σε­ων το 1958, με από­φα­ση της 8ης Ολο­μέ­λειας της ΚΕ, είχε βάλει τη σφρα­γί­δα της στην οργα­νω­μέ­νη δύνα­μη και στη βιο­λο­γι­κή ανα­νέ­ω­ση του ΚΚΕ. Το πρό­βλη­μα συνει­δη­το­ποι­ή­θη­κε ουσια­στι­κά όταν εγκα­θι­δρύ­θη­κε η δικτα­το­ρία, οπό­τε η δημιουρ­γία κομ­μα­τι­κών οργα­νώ­σε­ων και της ΚΝΕ τέθη­κε επί τάπη­τος. Αυτά τα ζητή­μα­τα επί­σης τέθη­καν με δρα­μα­τι­κό τρό­πο και όταν το ΚΚΕ βγή­κε στη νομι­μό­τη­τα.
Σει­ρά διε­θνών και εσω­τε­ρι­κών πολι­τι­κών γεγο­νό­των (ο γαλ­λι­κός Μάης 1968, η νίκη του βιετ­να­μέ­ζι­κου λαού κατά των ΗΠΑ, η ανα­τρο­πή της κυβέρ­νη­σης Αλλιέ­ντε στη Χιλή, ο ξεση­κω­μός στο Πολυ­τε­χνείο), μαζί με την ηρω­ι­κή δια­δρο­μή και πάλη του ΚΚΕ, καθώς και οι πρό­σφα­τες θυσί­ες του στον αγώ­να κατά της δικτα­το­ρί­ας, είχαν συντε­λέ­σει στη μαζι­κή προ­σχώ­ρη­ση της νεο­λαί­ας στο ΚΚΕ και στην ΚΝΕ.
Στο ΚΚΕ προ­σχώ­ρη­σαν και τα περισ­σό­τε­ρα στε­λέ­χη της προ­δι­κτα­το­ρι­κής ΕΔΑ, ενώ το ακο­λού­θη­σε σε μια σύντο­μη πορεία ένα πολύ μεγά­λο μέρος των ψηφο­φό­ρων της. Η ύπαρ­ξη της ΕΔΑ έγι­νε πλέ­ον τυπι­κή και αργό­τε­ρα η ΕΔΑ διαλύθηκε.

🔻  Η οργα­νω­τι­κή ανά­πτυ­ξη του ΚΚΕ πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε σε συν­θή­κες σκλη­ρής δια­πά­λης με το λεγό­με­νο «ΚΚΕ εσω­τε­ρι­κού», που είχε προ­κύ­ψει από ομά­δα στε­λε­χών του ΚΚΕ που απο­χώ­ρη­σαν το 1968 (12η Ολο­μέ­λεια της ΚΕ) και ίδρυ­σαν τον παρα­πά­νω φορέα του «ευρω­κομ­μου­νι­σμού» στην Ελλάδα 🔻
Τα ηγε­τι­κά στε­λέ­χη του «ΚΚΕ εσω­τε­ρι­κού» (Μπ. Δρα­κό­που­λος, Μ. Παρ­τσα­λί­δης, Αντ. Μπρι­λά­κης, Ζ. Ζωγρά­φος, Τ. Μπε­νάς, Λεων. Τζε­φρό­νης, Σταύ­ρος Καράς, Π. Δημη­τρί­ου, Λ. Κύρ­κος κά.) είχαν πρω­το­στα­τή­σει στην πρώ­τη επι­χεί­ρη­ση διά­λυ­σης του ΚΚΕ προ­δι­κτα­το­ρι­κά, μέσω της ΕΔΑ.
Χάρη στην καθη­με­ρι­νή αυτο­θυ­σία χιλιά­δων μελών και φίλων του, το ΚΚΕ απο­τέ­λε­σε το βασι­κό πολι­τι­κό παρά­γο­ντα της εργα­τι­κής και λαϊ­κής πάλης. Αντι­πά­λε­ψε τις στρα­τη­γι­κές επι­λο­γές της πλου­το­κρα­τί­ας και των κομ­μά­των της, με πιο χαρα­κτη­ρι­στι­κά συν­θή­μα­τα «όχι στην ΕΟΚ των μονο­πω­λί­ων», «έξω οι βάσεις και το ΝΑΤΟ», «έξω τα πυρηνικά».

◾  Η ίδρυ­ση της ΝΔ ήταν προ­ϊ­όν των ιστο­ρι­κών συν­θη­κών που δια­μορ­φώ­θη­καν αμέ­σως μετά την κατάρ­ρευ­ση της δικτα­το­ρί­ας. Στην ιδρυ­τι­κή δια­κή­ρυ­ξη της ΝΔ, ανά­με­σα σε άλλα, απο­τυ­πώ­νο­νται οι εξής κατευ­θυ­ντή­ριες αρχές:
«…Νέα Δημο­κρα­τία» είναι η πολι­τι­κή παρά­τα­ξη που ταυ­τί­ζει το Εθνος με τον Λαόν, την πατρί­δα με τους Ανθρώ­πους της· την Πολι­τεία με τους Πολί­τες της· την Εθνι­κή Ανε­ξαρ­τη­σία με την Λαϊ­κή Κυριαρ­χία· την Πρό­ο­δο με το Κοι­νό Αγα­θό· την Πολι­τι­κή Ελευ­θε­ρία με την Εννο­μη Τάξη και την Κοι­νω­νι­κή Δικαιοσύνη.
[…] «Νέα Δημο­κρα­τία» είναι η πολι­τι­κή παρά­τα­ξη που αγνο­εί τις διε­νέ­ξεις και τους διχα­σμούς του παρελ­θό­ντος ‑που τόσα δει­νά επε­σώ­ρευαν στον τόπο μας- και προ­σα­να­το­λί­ζε­ται στα ευρύ­τε­ρα δυνα­τά σχή­μα­τα εθνι­κής ενότητος.
[…] Οτι η ελευ­θέ­ρα οικο­νο­μία στην οποία πιστεύ­ει η «Νέα Δημο­κρα­τία» δεν ημπο­ρεί να απο­κλεί­σει την διεύ­ρυν­ση του οικο­νο­μι­κού τομέ­ως τον οποίο ελέγ­χει το κράτος.
[…] Οτι δεν θα φει­σθή κόπων και θυσιών για να κατα­στή­ση την Ελλά­δα ισχυ­ρή και απρό­σβλη­τη (…) θα επι­διώ­ξη την προ­σαρ­μο­γή του πολι­τεύ­μα­τος προς τις συν­θή­κες της ελλη­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας (…) η Ελλάς όχι μόνο δικαιού­ται, αλλά και ημπο­ρεί να εξα­σφα­λί­ση την εξέ­χου­σα θέση και την ευτυ­χία του λαού της μέσα στην Ευρώ­πη όπου ανή­κει… να συμ­βά­λη πολι­τι­κά, ηθι­κά και πολι­τι­στι­κά στην πραγ­μα­το­ποί­η­ση της ιδέ­ας μιας ενω­μέ­νης Ευρώπης.
Βασι­κά, όμως, προ­ϋ­πό­θε­ση για όλα αυτά είναι η θεμε­λί­ω­ση στον τόπο μας της αλη­θι­νής και συγ­χρό­νου δημοκρατίας».
Αυτό το τελευ­ταίο, καθώς και το άλλο σημείο της δια­κή­ρυ­ξης «…θα επι­διώ­ξει την προ­σαρ­μο­γή του πολι­τεύ­μα­τος προς τις συν­θή­κες της ελλη­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας», τα έλε­γαν όλα σχε­τι­κά με τη μορ­φή που είχε απο­φα­σι­στεί να πάρει το πολι­τι­κό σύστημα.

◾  Η «αλη­θι­νή και σύγ­χρο­νος δημο­κρα­τία», στην οποία προ­σέ­βλε­πε η ΝΔ, ήταν μία κλασ­σι­κή αστι­κή δημο­κρα­τία.
Η ιδε­ο­λο­γία της ΝΔ ορί­στη­κε ως «ριζο­σπα­στι­κός φιλε­λευ­θε­ρι­σμός».
Οπως όμως διευ­κρί­νι­ζε ο Κων­στα­ντί­νος Τσά­τσος, μετέ­πει­τα Πρό­ε­δρος της Δημο­κρα­τί­ας, «ο φιλε­λευ­θε­ρι­σμός της ΝΔ δεν είναι ο ασύ­δο­τος φιλε­λευ­θε­ρι­σμός της παλιάς επο­χής. Είναι ο φιλε­λευ­θε­ρι­σμός ο συν­δε­δε­μέ­νος με τον έλεγ­χο του κρά­τους, με τους απα­ραί­τη­τους για την επί­τευ­ξη μεγά­λης κοι­νω­νι­κής δικαιο­σύ­νης περιο­ρι­σμούς που καθο­ρί­ζει το κρά­τος. Και κατά τού­το είναι μεμετρημένος…»
Αυτή τη γραμ­μή υλο­ποί­η­σε η κυβέρ­νη­ση του Κ. Καρα­μαν­λή προ­χω­ρώ­ντας σε κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις επι­χει­ρή­σε­ων του ιδιω­τι­κού καπι­τα­λι­στι­κού τομέα, όπως της Ολυ­μπια­κής Αεροπορίας.
Σχε­τι­κά με τη διε­θνή θέση της Ελλά­δας, αυτή προσ­διο­ρί­στη­κε επι­γραμ­μα­τι­κά από τον Καρα­μαν­λή: «Ανή­κο­μεν στη Δύση».

✅  ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΔΙΑΤΑΞΕΙΣ
✅  Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ

Οι πρώ­τες μετά του 1964 βου­λευ­τι­κές εκλο­γές (17 Νοεμ­βρί­ου 1974), στις οποί­ες το ΚΚΕ συμ­με­τεί­χε στο σχή­μα «Ενιαία Αρι­στε­ρά», σε σχέ­ση με το προ­δι­κτα­το­ρι­κό πολι­τι­κό σκη­νι­κό ανέ­δει­ξαν ένα νέο, που είχε βασι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά του την υπερ­ψή­φι­ση της ΝΔ με ποσο­στό 54,37% και την απο­δυ­νά­μω­ση του δεύ­τε­ρου πόλου του δικομ­μα­τι­σμού, της «Ένω­σης Κέντρου» που βρέ­θη­κε στην αξιω­μα­τι­κή αντι­πο­λί­τευ­ση έχο­ντας ψηφι­στεί από το 20,42% των ψηφο­φό­ρων. Υψη­λό ποσο­στό (13,58%) συγκέ­ντρω­σε το νεοϊ­δρυ­μέ­νο ΠΑΣΟΚ, ενώ η «Ενω­μέ­νη Αρι­στε­ρά» πήρε (μόνο) το 9,47% των ψήφων.
Η υλο­ποί­η­ση από τον Καρα­μαν­λή ορι­σμέ­νων εκσυγ­χρο­νι­σμών, όπως η εκκα­θά­ρι­ση των λεγό­με­νων «παρα­κρα­τι­κών οργα­νώ­σε­ων», κάλυ­πτε το «φιλε­λεύ­θε­ρο» έδα­φος της «Ένω­σης Κέντρου» του Γεωρ­γί­ου Μαύ­ρου (ο Γεώρ­γιος Παπαν­δρέ­ου είχε πεθά­νει το 1968), γεγο­νός που δημιουρ­γού­σε ένα ασφυ­κτι­κό πλαί­σιο για την ύπαρ­ξή της. Ταυ­τό­χρο­να η «Ένω­ση Κέντρου» δεν ήταν δυνα­τό να μετε­ξε­λι­χτεί σε σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κό κόμ­μα, ώστε να προ­σαρ­μο­στεί στις νέες συνθήκες.

✅   Αυτό το είχε αντι­λη­φθεί έγκαι­ρα ο Ανδρέ­ας Παπαν­δρέ­ου, ήδη από την περί­ο­δο της δικτα­το­ρί­ας. Έτσι το 1974 απέρ­ρι­ψε πρό­τα­ση να ηγη­θεί της «Ένω­σης Κέντρου» και προ­χώ­ρη­σε στην ίδρυ­ση του ΠΑΣΟΚ.

✅  Είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου μαζικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος που θα λειτουργούσε ως ανάχωμα στην τάση ριζοσπαστικοποίησης που έφερνε κυρίως η δράση του ΚΚΕ.

✅   Το ΠΑΣΟΚ προ­ερ­χό­ταν από την αντι­δι­κτα­το­ρι­κή οργά­νω­ση Πανελ­λή­νιο Αντι­δι­κτα­το­ρι­κό Κίνη­μα (ΠΑΚ) και δια­κή­ρυσ­σε ότι ακο­λου­θού­σε το λεγό­με­νο «τρί­το δρό­μο προς το σοσια­λι­σμό», ότι δηλα­δή απέρ­ρι­πτε τόσο τον καπι­τα­λι­σμό, όσο και το σοσια­λι­σμό που γνω­ρί­σα­με, ενώ επέ­κρι­νε και την πολι­τι­κή των παλαιό­τε­ρων κομ­μά­των της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, υπο­στη­ρί­ζο­ντας ότι το ίδιο είναι σοσια­λι­στι­κό και όχι σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κό κόμμα.
Ειδι­κό­τε­ρα, η δημιουρ­γία του ΠΑΣΟΚ απο­κρυ­στάλ­λω­νε σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κές τάσεις που προ­ϋ­πήρ­χαν κυρί­ως σε τμή­μα­τα της νεο­λαί­ας της προ­δι­κτα­το­ρι­κής «Ένω­σης Κέντρου». Σε εκεί­νες προ­στέ­θη­καν και νεό­τε­ρα ανά­λο­γα πολι­τι­κά ρεύματα.
Εξέ­φρα­ζαν ένα μικρο­α­στι­κό «αντι­ι­μπε­ρια­λι­σμό», ανα­μιγ­μέ­νο με την αντί­λη­ψη «κατά των δύο υπερ­δυ­νά­με­ων», που ταύ­τι­ζε τη Σοβιε­τι­κή Ενω­ση με τις ΗΠΑ και θεω­ρού­σε ότι έχουν μοι­ρά­σει τον κόσμο.

◾ Από την άλλη, το 54,37% που συγκέ­ντρω­σε η ΝΔ ήταν συγκυ­ρια­κό. Η προβο­λή του Κ. Καρα­μαν­λή, από την αστι­κή τάξη, ξένους πολι­τι­κούς παρά­γο­ντες (Ζισκάρ Ντ’ Εσταίν κά.) και τους μηχα­νι­σμούς του κρά­τους, ως «Μεσ­σία» που έφε­ρε την ανα­τρο­πή της δικτα­το­ρί­ας, μαζί με το χαμη­λό επί­πε­δο του λαϊ­κού κινή­μα­τος και το ρόλο που έπαι­ξε προ­ε­κλο­γι­κά ο εκβια­σμός σε βάρος ψηφο­φό­ρων με το ψεύ­τι­κο και εκφο­βι­στι­κό δίλημ­μα-σύν­θη­μα «Καρα­μαν­λής ή τανκς», είχαν συντε­λέ­σει σε εκεί­νο το εκλο­γι­κό ποσοστό.
✔️  Πράγ­μα­τι, στις εκλο­γές της 20ής Νοεμ­βρί­ου 1977 η εκλο­γι­κή δύνα­μη της ΝΔ μειώ­θη­κε κατά 12,53%, ενώ η εκλο­γι­κή ποσο­στιαία σχέ­ση «Ένω­σης Κέντρου» — ΠΑΣΟΚ αντι­στρά­φη­κε και το ΠΑΣΟΚ έγι­νε αξιω­μα­τι­κή αντι­πο­λί­τευ­ση με 25,34%. Η «Ενω­ση Κέντρου» συγκέ­ντρω­σε 11,95% και λίγο αργό­τε­ρα το μεγα­λύ­τε­ρο τμή­μα της απορ­ρο­φή­θη­κε από το ΠΑΣΟΚ και δια­λύ­θη­κε. Σε ένα βαθ­μό δυνά­μεις του «Κέντρου» προ­σχώ­ρη­σαν και στη ΝΔ, μετά από το κάλε­σμα «διεύ­ρυν­σης» της ΝΔ που απηύ­θυ­νε ο Κ. Καρα­μαν­λής, με πιο χαρα­κτη­ρι­στι­κή την προ­σχώ­ρη­ση του Κ. Μητσο­τά­κη και του Θαν. Κανελ­λό­που­λου. Στις ίδιες εκλο­γές το ΚΚΕ συγκέ­ντρω­σε το 9,36% των ψήφων.

🔷  Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΝΔ

Η ταξι­κή πολι­τι­κή της ΝΔ, υπο­γραμ­μι­σμέ­νη στην ιδρυ­τι­κή της δια­κή­ρυ­ξη και στη φρά­ση «…τα αλη­θι­νά συμ­φέ­ρο­ντα του έθνους, που βρί­σκο­νται πέρα και επά­νω από τις παρα­πλα­νη­τι­κές ετι­κέ­τες της Δεξιάς, του Κέντρου και της Αρι­στε­ράς», έγι­νε προ­σπά­θεια να εκφρα­στεί με τα «ευρύ­τε­ρα δυνα­τά σχή­μα­τα εθνι­κής ενό­τη­τος».
Αυτό σήμαι­νε ότι η στρα­τη­γι­κή της ΝΔ κατευ­θυ­νό­ταν στην οργά­νω­ση των κοι­νω­νι­κών συμ­μα­χιών της αστι­κής τάξης, δηλα­δή στη συσπεί­ρω­ση ‑υπό την ηγε­μο­νία της- των μεσαί­ων στρω­μά­των, εργα­ζο­μέ­νων με υψη­λές οικο­νο­μι­κές απο­λα­βές και των πιο εξα­θλιω­μέ­νων και πολι­τι­κά καθυ­στε­ρη­μέ­νων λαϊ­κών στρω­μά­των που βλέ­πουν την εκά­στο­τε κυβέρ­νη­ση σαν κάποια «σανί­δα σωτη­ρί­ας». Επί­σης, των εργα­ζο­μέ­νων στο δημό­σιο τομέα και στο προ­σω­πι­κό του Στρα­τού και των Σωμά­των Ασφα­λεί­ας, όπου η επιρ­ροή υπέρ της ΝΔ ήταν συντρι­πτι­κή. Διαρ­κού­σε ακό­μα η από πολ­λά χρό­νια πολι­τι­κή, που σε αυτούς τους μηχα­νι­σμούς είχαν προ­σλη­φθεί κατά χιλιά­δες άνθρω­ποι με «καθα­ρά» πιστο­ποι­η­τι­κά κοι­νω­νι­κών φρονημάτων15.
✔️   Η έντα­ξη της Ελλά­δας στην ΕΟΚ υπήρ­ξε πράγ­μα­τι η πιο σημα­ντι­κή στρα­τη­γι­κή επι­λο­γής της αστι­κής τάξης. Την υλο­ποί­η­σε ο Κ. Καρα­μαν­λής, που ορα­μα­τι­ζό­ταν την έντα­ξη ακό­μα από τη 10ετία του 1950 και υπέ­γρα­ψε τη συμ­φω­νία σύν­δε­σης με την ΕΟΚ τον Ιού­λιο του 1961. Οπως έλε­γε ο Κ. Καραμανλής:
«…Η Ελλάς δεν επι­θυ­μεί την έντα­ξίν της απο­κλει­στι­κώς και μόνον για λόγους οικο­νο­μι­κούς. Την επι­διώ­κει προ πάντων για λόγους πολι­τι­κούς, που ανα­φέ­ρο­νται εις την στα­θε­ρο­ποί­η­σιν της δημο­κρα­τί­ας και εις το μέλ­λον του έθνους. Οι Ελλη­νες πιστεύ­ουν εις την απο­στο­λήν της Ευρώ­πης. Η εκπλή­ρω­σις της απο­στο­λής αυτής προ­ϋ­πο­θέ­τει την επι­τά­χυν­σιν των δια­δι­κα­σιών ενο­ποι­ή­σε­ως, που ευρί­σκο­νται σήμε­ρον εν εξε­λί­ξει. Στις δια­δι­κα­σί­ες αυτές ενο­ποι­ή­σε­ως της Ευρώ­πης η Ελλάς επι­θυ­μεί και πιστεύ­ει ότι δύνα­ται να συμ­βά­λη…»

✔️   Η έντα­ξη στην ΕΟΚ δια­μόρ­φω­νε καλύ­τε­ρους όρους για την εκμε­τάλ­λευ­ση της εργα­τι­κής τάξης και για την ισχυ­ρο­ποί­η­ση του ελλη­νι­κού καπι­τα­λι­σμού. Κάποιες αντι­δρά­σεις που υπήρ­ξαν από μικρά τμή­μα­τα του κεφα­λαί­ου αφο­ρού­σαν σε επι­φυ­λά­ξεις για τους όρους της έντα­ξης, καθώς και τους φόβους ορι­σμέ­νων για τις δυσκο­λί­ες που θα αντι­με­τώ­πι­ζαν κάποιοι παρα­δο­σια­κοί κλά­δοι της ελλη­νι­κής οικο­νο­μί­ας. Αλλά η ηγε­σία της ΝΔ έβλε­πε το δάσος και όχι τα δέντρα. Υπέ­τα­ξε ατο­μι­κά συμ­φέ­ρο­ντα κεφα­λαιο­κρα­τών στα μακρο­πρό­θε­σμα συμ­φέ­ρο­ντα της αστι­κής τάξης.
Στην επτά­χρο­νη περί­ο­δο δια­κυ­βέρ­νη­σης από τη ΝΔ δια­μορ­φώ­θη­κε ένα αυταρ­χι­κό κλί­μα που ενί­σχυε την αντί­λη­ψη «να φύγει η δεξιά», γεγο­νός που τρο­φο­δο­τού­σε το ΠΑΣΟΚ μειώ­νο­ντας ακό­μα περισ­σό­τε­ρο τις λαϊ­κές απαι­τή­σεις διεκ­δί­κη­σης. Πολύ και­ρό πριν από την επί­ση­μη προ­ε­κλο­γι­κή περί­ο­δο του 1981, δε σημά­δε­ψε τις εξε­λί­ξεις η άνο­δος του λαϊ­κού κινή­μα­τος, αλλά η συνε­χής πτώ­ση του που συνο­δευό­ταν από την όλο και μεγα­λύ­τε­ρη αδη­μο­νία ερχο­μού του χρό­νου των εκλογών.

✅  ΤΟ ΠΑΣΟΚ ΩΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗ

Η πολι­τι­κή του ΠΑΣΟΚ ως αντι­πο­λί­τευ­ση κινή­θη­κε στο πλαί­σιο της πολι­τι­κής δια­χεί­ρι­σης που εφάρ­μο­ζε η παρα­δο­σια­κή σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία. Στοι­χείο της ήταν και η αξιο­ποί­η­ση όλων των περι­θω­ρί­ων που είχε για να δια­χω­ρι­στεί πει­στι­κά από την «επά­ρα­το δεξιά».
✔️  Το σύν­θη­μα του ΠΑΣΟΚ «στις 18 Νοέμ­βρη σοσια­λι­σμός», που «ρίχθη­κε» ενό­ψει των εκλο­γών της 17ης Νοεμ­βρί­ου 1974, λαθε­μέ­να θεω­ρή­θη­κε από πολ­λούς ως βερ­μπα­λι­σμός, αφού ο λόγος γίνε­ται για την αντί­λη­ψη της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας σχε­τι­κά με το σοσια­λι­σμό. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ήταν η προ­σπά­θειά του να δεί­ξει την αλη­θι­νή ‑κατά τη δική του ανά­λυ­ση- δια­χω­ρι­στι­κή γραμ­μή στην πολι­τι­κή κατά­στα­ση, ότι δηλα­δή η κυρί­αρ­χη αντί­θε­ση βρι­σκό­ταν ανά­με­σα στο ΠΑΣΟΚ και στη ΝΔ και όχι ανά­με­σα στον Καρα­μαν­λή και στα τανκς.

✔️   Η συν­θη­μα­το­λο­γία του ΠΑΣΟΚ κατά «της πολι­τι­κής τής υπο­τέ­λειας» απέ­να­ντι στις ΗΠΑ και στο ΝΑΤΟ, που σύμ­φω­να με τον ισχυ­ρι­σμό του ακο­λου­θού­σε η «δεξιά», επί της ουσί­ας δεν εξέ­φρα­ζε στό­χο της ηγε­σί­ας του να συγκρου­στεί με συνέ­πεια κατά των ιμπε­ρια­λι­στι­κών οργανισμών.

✔️   Η φρά­ση ξεπερ­νού­σε το περιε­χό­μενο. Υπέ­κρυ­πτε ένα δια­πραγ­μα­τευ­τι­κό μέσο πίε­σης στη σχέ­ση της Ελλά­δας με τις ΗΠΑ — ΝΑΤΟ. Το σύν­θη­μα «η Ελλά­δα ανή­κει στους Ελλη­νες» ουσια­στι­κά είχε αυτό το περιε­χό­με­νο. Ηταν άπο­ψη που ο Α. Παπαν­δρέ­ου είχε υπο­στη­ρί­ξει από τον και­ρό που ήταν βου­λευ­τής της «Ενω­σης Κέντρου».
Ήταν πάντως υπο­χρε­ω­μέ­νο, όχι μόνο να μην παρα­γνω­ρί­ζει τη δρά­ση του ΚΚΕ και την απή­χη­ση που είχαν οι αντι­ι­μπε­ρια­λι­στι­κές θέσεις του στις δυνά­μεις του ΠΑΣΟΚ, αλλά και να την παίρ­νει σοβα­ρά υπό­ψη, άλλο­τε πραγ­μα­το­ποιώ­ντας ελιγ­μούς και άλλο­τε εκτι­μώ­ντας ότι μια σει­ρά συνερ­γα­σί­ες του χρησιμεύουν.
✔️   Στο μαζι­κό κίνη­μα συχνά, αλλά όχι πάντα το ΠΑΣΟΚ και η νεο­λαία του συμπο­ρεύ­ο­νταν με το ΚΚΕ και την ΚΝΕ, αξιο­ποιώ­ντας τη γραμ­μή «οι προ­ο­δευ­τι­κές δυνά­μεις ενα­ντί­ον της δεξιάς», δίχως να κατα­φεύ­γει στο «διμέ­τω­πο αγώ­να» της προ­δι­κτα­το­ρι­κής «Ενω­σης Κέντρου». Εμφα­νι­ζό­ταν ως το κόμ­μα που «ο κλή­ρος της Ιστο­ρί­ας» το κατέ­στη­σε εκφρα­στή των ανεκ­πλή­ρω­των ορα­μά­των του ΕΑΜ, της γενιάς του «114» και του «Πολυ­τε­χνεί­ου».
Υιο­θε­τώ­ντας το σύν­θη­μα «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συν­δι­κά­το», το ΠΑΣΟΚ «οχύ­ρω­νε» την αρι­στε­ρή πλευ­ρά του και ταυ­τό­χρο­να προ­σέλ­κυε εργα­τι­κές μάζες σε βάρος της πολι­τι­κής επιρ­ρο­ής του ΚΚΕ, αλλά και πλή­θος μικρο­α­στι­κών στρω­μά­των της πόλης και του χωριού σε βάρος της ΝΔ.
Από την άλλη, η ηγε­σία του ΠΑΣΟΚ πραγ­μα­το­ποιού­σε «ανοίγ­μα­τα» και προς την πλου­το­κρα­τία. Εξα­σφά­λι­ζε ισχυ­ρά οικο­νο­μι­κά και πολι­τι­κά στη­ρίγ­μα­τα (συγκρό­τη­μα Λαμπρά­κη, Εκκλη­σία κ.ά.), παρέ­χο­ντας στο κεφά­λαιο τις εγγυ­ή­σεις ακίν­δυ­νης γι’ αυτό «εναλ­λα­κτι­κής λύσης». Ετσι, αστοί, εργά­τες και μεσαία στρώ­μα­τα συγκρό­τη­σαν την υλι­κή δύνα­μη της «εθνι­κής στρα­τη­γι­κής» του ΠΑΣΟΚ που υπο­σχό­ταν ότι θα οδη­γού­σε σε μία «νέα Ελλάδα».
Βλέ­πο­ντας την πορεία της πολι­τι­κής κατά­στα­σης ο Κ. Καρα­μαν­λής μετα­πή­δη­σε στην Προ­ε­δρία της Δημο­κρα­τί­ας, ενι­σχύ­ο­ντας το αντί­βα­ρο στην κυβερ­νη­τι­κή εξου­σία που ήταν φανε­ρό ότι στις εκλο­γές θα περιερ­χό­ταν στο ΠΑΣΟΚ, όπως και έγι­νε (Οκτώ­βριος 1981). Το ΠΑΣΟΚ όπως είδα­με, συγκέ­ντρω­σε το 48,07% των ψήφων και η ΝΔ το 35,88%. Το ΚΚΕ πήρε 10,94%,20 ενώ το «ΚΚΕ εσω­τε­ρι­κού» κατα­πο­ντί­στη­κε εκλο­γι­κά (1,34%).
Έχο­ντας εξα­σφα­λί­σει με τον εκλο­γι­κό του θρί­αμ­βο ισχυ­ρή κοι­νο­βου­λευ­τι­κή πλειο­ψη­φία, το ΠΑΣΟΚ παρέ­λα­βε από την κυβέρ­νη­ση της ΝΔ το τιμό­νι της διακυβέρνησης.

✅  Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ

✔️   Από ορι­σμέ­νους πολι­τι­κούς της ΝΔ εκδη­λώ­θη­κε διχο­γνω­μία πριν από τις εκλο­γές του 1981 για την τακτι­κή της απέ­να­ντι στο ΠΑΣΟΚ. Ο Ευάγ­γε­λος Αβέ­ρωφ υπο­στή­ρι­ζε ότι το ΠΑΣΟΚ ετοι­μά­ζει κομ­μα­τι­κό στρα­τό για να εγκα­θι­δρύ­σει «μονο­κομ­μα­τι­κό κράτος».
Αντί­θε­τα ο Γ. Ράλ­λης, προ­φα­νώς έχο­ντας τη σύμ­φω­νη γνώ­μη του Καρα­μαν­λή, υπο­στή­ρι­ζε την τακτι­κή της «ήπιας» αντι­με­τώ­πι­σης του ΠΑΣΟΚ. Απο­δεί­χτη­κε ότι οι τελευ­ταί­οι είχαν δίκιο.
✔️   Το ΠΑΣΟΚ, αν και για πολ­λά χρό­νια από την ίδρυ­σή του δεν εντά­χθη­κε στη Σοσια­λι­στι­κή Διε­θνή, εξαρ­χής απο­δε­χό­ταν και υπε­ρά­σπι­ζε το αστι­κό κοι­νο­βου­λευ­τι­κό πλαί­σιο και την καπι­τα­λι­στι­κή ιδιο­κτη­σία στα μέσα παρα­γω­γής, ανε­ξάρ­τη­τα από τις δια­κη­ρύ­ξεις του για «κοι­νω­νι­κο­ποί­η­ση» κάποιων μέσων παρα­γω­γής. Οι εθνι­κο­ποι­ή­σεις, που περιεί­χε το αρχι­κό του πρό­γραμ­μα, ανα­φέ­ρο­νταν σε περιο­ρι­σμούς κατά του ξένου ‑βασι­κά του αμε­ρι­κα­νι­κού- κεφα­λαί­ου, στη βάση της ανά­λυ­σής του για τη σχέ­ση «μητρό­πο­λης — περι­φέ­ρειας», όπου μητρό­πο­λη ήταν οι ΗΠΑ και περι­φέ­ρεια η υπα­νά­πτυ­κτη Ελλά­δα, όπως έλεγε.
Αυτοί οι δύο παρά­γο­ντες απέ­κλειαν τη σύγκρου­σή του με τις καπι­τα­λι­στι­κές σχέ­σεις παρα­γω­γής.
Οι δεσμοί του ΠΑΣΟΚ με το κίνη­μα των «αδε­σμεύ­των κρα­τών», με το αρα­βι­κό Μπά­αθ και με τον Καντά­φι ή το Γιά­σερ Αρα­φάτ, δε σήμαι­ναν ότι το ΠΑΣΟΚ θα συγκρουό­ταν με την εγχώ­ρια και διε­θνή αστι­κή τάξη, προ­κει­μέ­νου να υλο­ποι­ή­σει προ­ε­κλο­γι­κές δια­κη­ρύ­ξεις για απο­μά­κρυν­ση των ξένων βάσε­ων και των πυρη­νι­κών, την έξο­δο από το ΝΑΤΟ, την ακύ­ρω­ση διε­θνών δεσμεύ­σε­ων και άλλα που είχαν συνά­ψει προη­γού­με­νες κυβερ­νή­σεις ούτε την απο­δέ­σμευ­ση από την ΕΟΚ.
✔️   Τα προη­γού­με­να δεν σημαί­νουν ότι δεν υπήρ­ξε κάποια ανη­συ­χία. Ο λόγος ήταν ότι το ΠΑΣΟΚ συνέ­βα­λε τα πρώ­τα χρό­νια στην πυρο­δό­τη­ση ενός αντια­με­ρι­κα­νι­σμού και εχθρι­κών δια­θέ­σε­ων προς το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ, γεγο­νός που μπο­ρού­σε να οδη­γή­σει λαϊ­κές μάζες σε ανε­ξέ­λεγ­κτη για τον ιμπε­ρια­λι­σμό κατεύ­θυν­ση, πολύ περισ­σό­τε­ρο που αυτά τα αιτή­μα­τα υπο­στη­ρί­ζο­νταν στα­θε­ρά από το ΚΚΕ. Ωστό­σο αυτές οι ανη­συ­χί­ες γρή­γο­ρα εξέλιπαν.
Το ΠΑΣΟΚ ως κυβέρ­νη­ση αθέ­τη­σε όσα θετι­κά μεγά­λης πολι­τι­κής σημα­σί­ας υπήρ­χαν στην «ιδρυ­τι­κή του δια­κή­ρυ­ξη της 3ης του Σεπτέμ­βρη 1974». Τα συν­θή­μα­τα κατά του καπι­τα­λι­σμού δια­δέ­χτη­κε η «αλλα­γή» και αυτήν η «στε­νω­πός» και η «καμέ­νη γη» για να μετα­τί­θε­νται στο μέλ­λον «οι ακό­μα καλύ­τε­ρες μέρες», φτά­νο­ντας στην πιο ανοι­κτή και ολο­μέ­τω­πη επί­θε­ση στα λαϊ­κά δικαιώ­μα­τα, κυρί­ως από το 1993 και μετά.

Ελευ­θε­ρο­τυ­πία 1η & 2η έκδοση

Επι­βε­βαιώ­θη­κε η δια­πί­στω­ση του 11ου Συνε­δρί­ου (1982) του ΚΚΕ που έλε­γε για την πολι­τι­κή του ΠΑΣΟΚ:
«…αυτή η κυβερ­νη­τι­κή πολι­τι­κή δεν πρό­κει­ται να προ­σφέ­ρει διε­ξό­δους προς όφε­λος του λαού, αντί­θε­τα, θα μπαί­νει σε μεγά­λη δοκι­μα­σία και θα βρί­σκε­ται όλο και περισ­σό­τε­ρο αντι­μέ­τω­πη με τις ανά­γκες και τις προσ­δο­κί­ες του λαού».
Αυτά, αν και υπήρ­χαν αυτα­πά­τες (αλλά και δια­πά­λη) σχε­τι­κά με τα όρια του ΠΑΣΟΚ … «είναι και δεν είναι με την αλλα­γή ‑είναι με την έννοια …»-βλ. και σχε­τι­κό πρω­το­σέ­λι­δο του Ριζοσπάστη

Συγκλο­νί­στη­κα ‑γρά­φει δικα­στι­κός αντι­πρό­σω­πος, όταν μετά την έκδο­ση των απο­τε­λε­σμά­των στις εκλο­γές του 1981, άκου­σα θυγα­τέ­ρα κομ­μου­νι­στή εκτε­λε­σμέ­νου από τους παρα­κρα­τι­κούς της Δεξιάς, να ανα­φέ­ρει: «Γι’ αυτήν την αλλα­γή, πάτη­σα τον όρκο που έδω­σα στον τάφο του πατέ­ρα μου, ότι στη ζωή μου δε θα ψηφί­σω άλλο κόμ­μα εκτός του ΚΚΕ…»

✔️  Βασι­κό χαρα­κτη­ρι­στι­κό των εκλο­γι­κών απο­τε­λε­σμά­των, ήταν η εμφα­νής μετα­κί­νη­ση μαζών από το ΠΑΣΟΚ προς τη ΝΔ, αλλά και από το ΚΚΕ προς το ΠΑΣΟΚ.

Η δυσα­ρέ­σκεια που δημιουρ­γού­σε η πολι­τι­κή του ΠΑΣΟΚ και οι απώ­λειες που είχε, καλύ­φθη­καν σε ένα βαθ­μό από ψηφο­φό­ρους του ΚΚΕ, «για να μην ξανάρ­θει η Δεξιά»! (να θυμη­θού­με και τους “κοψο­χέ­ρη­σες” εκεί­νης της επο­χής …«να μου κοπεί αν ξαναψηφίσω…»)
Και αυτά παρά το γεγο­νός ότι το ΚΚΕ είχε οξύ­νει την κρι­τι­κή προς την πολι­τι­κή του ΠΑΣΟΚ, τακτι­κή που εκφρά­στη­κε ακό­μα πιο έντο­να στις δημο­τι­κές εκλο­γές του επό­με­νου χρό­νου (1986). Σε αυτές το ΚΚΕ κάλε­σε τους ψηφο­φό­ρους του στον β΄ γύρο των εκλο­γών να ρίξουν στην κάλ­πη λευ­κό ή άκυ­ρο ψηφο­δέλ­τιο στους Δήμους Αθή­νας, Πει­ραιά, Θεσ­σα­λο­νί­κης, όπου ανα­με­τρού­νταν υπο­ψή­φιοι της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ.
Το ΠΑΣΟΚ συνέ­χι­σε και διεύ­ρυ­νε την πολι­τι­κή κρα­τι­κής παρέμ­βα­σης που ακο­λού­θη­σε η ΝΔ, για να στη­ρί­ξει το ιδιω­τι­κό κεφά­λαιο. Παράλ­λη­λα προ­χώ­ρη­σε στη διό­γκω­ση του τομέα των υπη­ρε­σιών.
✔️   Την 1η 4ετία (1981–1985) το ΠΑΣΟΚ υιο­θέ­τη­σε το σχή­μα της «μικτής οικο­νο­μί­ας», μιλώ­ντας για δημό­σιο, ιδιω­τι­κό και κοι­νω­νι­κό τομέα, όπου οι δημο­τι­κές και κοι­νω­νι­κές επι­χει­ρή­σεις θα διείσ­δυαν εκεί που το ιδιω­τι­κό κεφά­λαιο αδια­φο­ρού­σε ή αδυ­να­τού­σε να διεισδύσει.
✔️   Τη 2η 4ετία (1985–1989) η κυβέρ­νη­ση του ΠΑΣΟΚ έβα­λε και φρα­στι­κά τη λεγό­με­νη «ιδιω­τι­κή πρω­το­βου­λία» σε πρώ­τη γραμ­μή, ως τον τομέα που θα κατηύ­θυ­νε την οικο­νο­μία τα επό­με­να χρό­νια. Ταυ­τό­χρο­να προ­χώ­ρη­σε και σε εισο­δη­μα­τι­κή πολι­τι­κή λιτό­τη­τας που συνο­δευό­ταν με μέτρα προ­ε­τοι­μα­σί­ας για το 1992 («ενιαία εσω­τε­ρι­κή αγο­ρά της ΕΕ»), ενώ έκα­νε και στη ΓΣΕΕ εκλο­γι­κό πρα­ξι­κό­πη­μα, καθαι­ρώ­ντας με δικα­στι­κή από­φα­ση ακό­μα και στε­λέ­χη του ΠΑΣΟΚ, για να ελέγ­χει από­λυ­τα την κατάσταση.
Είχε παρέλ­θει ανε­πι­στρε­πτί η πολι­τι­κή παρο­χών προς τους εργα­ζό­με­νους που το ΠΑΣΟΚ είχε ακο­λου­θή­σει την πρώ­τη τετρα­ε­τία, προ­κει­μέ­νου να ενι­σχυ­θεί η αγο­ρα­στι­κή δύνα­μη των εργα­ζο­μέ­νων (ζήτη­ση), στο πλαί­σιο των ανα­γκών του ελλη­νι­κού καπι­τα­λι­σμού να αυξη­θεί η παρα­γω­γή και η παρα­γω­γι­κό­τη­τα λόγω και της έντα­ξης στην ΕΟΚ.
✔️   Ρόλο εξυ­πη­ρέ­τη­σης του κεφα­λαί­ου έπαι­ξαν και τα ΕΟΚι­κά προ­γράμ­μα­τα (ΚΑΠ, ΜΟΠ, Ταμείο Συνο­χής κ.ά.), που στό­χευαν στη συγκέ­ντρω­ση της γης και της παρα­γω­γής στους μεγά­λους καπι­τα­λι­στές, μέσω του ξεκλη­ρί­σμα­τος των μικρο­με­σαί­ων αγρο­τών, γενι­κό­τε­ρα στη συγκε­ντρο­ποί­η­ση του κεφα­λαί­ου, καθώς και σε υπο­δο­μές σύν­δε­σης της ελλη­νι­κής με την ΕΟΚι­κή αγορά.

Η εναλλαγή στην αστική εξουσία συνοδεύτηκε με τη μαζική ιδεολογική χειραγώγηση και τη φθορά συνειδήσεων που αποτέλεσαν ένα από τα χαρακτηριστικά της σχέσης σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης — λαϊκών μαζών.

Στη βάση αυτή, το ρου­σφέ­τι και η ευρύ­τε­ρη δημο­σιο­ϋ­παλ­λη­λία απέ­κτη­σαν επί ΠΑΣΟΚ πρω­τό­γνω­ρες δια­στά­σεις στην ιστο­ρία του ελλη­νι­κού καπι­τα­λι­σμού. Ταυ­τό­χρο­να έγι­ναν σημα­ντι­κές αλλα­γές στο συσχε­τι­σμό μετα­ξύ τμη­μά­των του κεφα­λαί­ου, γνω­στές ως εμφα­νι­ζό­με­να «νέα τζά­κια». Αυτές οι αλλα­γές επεν­δύ­θη­καν ιδε­ο­λο­γι­κά με τα συν­θή­μα­τα «να μπει τέλος στο κρά­τος της δεξιάς» και «να ελλη­νο­ποι­η­θεί το κρά­τος» που ‑κατά το ΠΑΣΟΚ- ήταν φέου­δο της «δεξιάς» και καρ­πός της υπο­τέ­λειας στη βάση της διαί­ρε­σης του ελλη­νι­κού λαού «σε εθνι­κό­φρο­νες και σε μιάσματα».
✔️   Το ΠΑΣΟΚ υλο­ποί­η­σε κάποιους επι­πλέ­ον εκσυγ­χρο­νι­σμούς σε σχέ­ση με τη ΝΔ (ανα­γνώ­ρι­ση του ΕΑΜ κ.ά.) και ταυ­τό­χρο­να εκμε­ταλ­λεύ­τη­κε πολι­τι­κά τους διωγ­μούς που υπέ­στη­σαν χιλιά­δες κομ­μου­νι­στές και άλλοι ΕΑΜί­τες στις εξο­ρί­ες και στις φυλα­κές μετά τον πόλε­μο. Από την άλλη, το «πιστο­ποι­η­τι­κό κοι­νω­νι­κών φρο­νη­μά­των», που σε ένα βαθ­μό είχε ατο­νή­σει επί ΝΔ (1974–1981), καταρ­γή­θη­κε τελεί­ως, δίχως να καταρ­γη­θεί και το γνω­στό «φακέ­λω­μα», που συνε­χί­στη­κε και συνεχίζεται.

Ένας από τους βασικούς λόγους που το ΠΑΣΟΚ μπόρεσε να γίνει τόσο μαζικό, ήταν αναμφίβολα το χαμηλό επίπεδο της επαναστατικής ταξικής πάλης.

Η άνο­δος του ΠΑΣΟΚ στη­ρί­χτη­κε σε ένα ισχυ­ρό υπό­στρω­μα στη συνεί­δη­ση μεγά­λου αριθ­μού εργα­ζο­μέ­νων μαζών, έτοι­μο και να απο­δε­χτεί κάποια ριζο­σπα­στι­κά συν­θή­μα­τα, αλλά και έτοι­μο να υπα­να­χω­ρή­σει, αρκεί η πολι­τι­κή της ηγε­σί­ας του ΠΑΣΟΚ να δια­φο­ρο­ποιού­νταν από της «Δεξιάς» σε ζητή­μα­τα που αυτές οι μάζες θεω­ρού­σαν καί­ριας σημα­σί­ας.

Ηδη ανα­φέρ­θη­καν τα αντι­δε­ξιά αντα­να­κλα­στι­κά που συσ­σω­ρεύ­τη­καν στη διάρ­κεια δεκα­ε­τιών και εκφρά­στη­καν με πάθος, ακό­μα και με φανα­τι­σμό, σε σημείο που κι εκεί­νος ο Γεώρ­γιος Παπαν­δρέ­ου απο­θε­ώ­θη­κε ως λαϊ­κός ηγέ­της. Κι ας ήταν ένας από τους πρω­τα­γω­νι­στές της σφα­γής του λαού της Αθή­νας, από τους Εγγλέ­ζους, τη Χωρο­φυ­λα­κή και τους Ταγ­μα­τα­σφα­λί­τες, το Δεκέμ­βρη του 1944. Πολύ περισ­σό­τε­ρο θεω­ρή­θη­κε ότι ο αγώ­νας δικαιώ­θη­κε με επι­κε­φα­λής τον Ανδρέα Παπαν­δρέ­ου, που δε βαρυ­νό­ταν με εγκλή­μα­τα κατά του λαού, όπως ο πατέ­ρας του.
✔️   Σε εκεί­νο τον κόσμο ο ταξι­κός ρόλος του «Κέντρου» είχε υπο­βαθ­μι­στεί. Αρκού­σε η κατάρ­γη­ση της τρο­μο­κρα­τί­ας από το χωρο­φύ­λα­κα και του μαζι­κού φακε­λώ­μα­τος, αρκού­σαν κάποιες επι­πλέ­ον συν­δι­κα­λι­στι­κές ελευ­θε­ρί­ες, για να θεω­ρή­σουν ότι άνοι­ξε η πόρ­τα για τη μεγά­λη αλλα­γή. Το «αντι­δε­ξιό» μίγ­μα που συσ­σω­ρεύ­τη­κε στις συνει­δή­σεις ήταν εκρη­κτι­κό και ιδιαί­τε­ρα στέ­ρεο, και σε εργα­τι­κές μάζες.
✔️   Το ΠΑΣΟΚ δού­λε­ψε με σχέ­διο στο χώρο του ΚΚΕ, ιδιαί­τε­ρα σε περιο­χές που είχε παρα­δο­σια­κά μεγά­λη επιρ­ροή, για να τρο­φο­δο­τεί­ται εκλο­γι­κά. Διευ­κο­λυ­νό­ταν στην επι­τυ­χία του σχε­δί­ου του και εξαι­τί­ας αντι­κει­με­νι­κών λόγων, όπως οι κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κές αλλα­γές που είχαν συντε­λε­στεί (αύξη­ση αξί­ας γης κλπ.), που δια­μόρ­φω­ναν πλή­θος νέων μικρο­α­στι­κών στρωμάτων.
✔️   Η συντα­ξιο­δό­τη­ση των ΕΑΜι­τών είχε σε αρκε­τούς μεγα­λύ­τε­ρη απή­χη­ση και από τη νομι­μο­ποί­η­ση του ΚΚΕ επί ΝΔ, γεγο­νός που επί­σης αντα­να­κλού­σε το επί­πε­δο της συνεί­δη­σης ακό­μα και κάποιων μαζών που ψήφι­ζαν το ΚΚΕ.
Επί­σης το ΠΑΣΟΚ αξιο­ποιού­σε πλευ­ρές της εξω­τε­ρι­κής πολι­τι­κής των σοσια­λι­στι­κών κρα­τών. Τα κρά­τη του Συμ­φώ­νου της Βαρ­σο­βί­ας έδι­ναν πολύ μεγα­λύ­τε­ρη πολι­τι­κή σημα­σία από όση είχε στο γεγο­νός ότι το ΠΑΣΟΚ είχε δια­φω­νή­σει με κάποιες απο­φά­σεις του ΝΑΤΟ, βάζο­ντας αστε­ρί­σκο κάτω από τα σχε­τι­κά κεί­με­να, ενώ δεν είχε κατα­δι­κά­σει την κατάρ­ρι­ψη από τη Σοβιε­τι­κή Αερο­πο­ρία του επι­βα­τη­γού αερο­σκά­φους που διε­νερ­γού­σε κατα­σκο­πεία ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ. Ακό­μα δεν κατα­δί­κα­σε την επι­βο­λή στρα­τιω­τι­κού νόμου στην Πολω­νία από την κυβέρ­νη­ση Για­ρου­ζέλ­σκι, ανε­ξάρ­τη­τα από την αξιο­ποί­η­ση που το ΠΑΣΟΚ έκα­νε γι αυτό μέσα στην Ελλά­δα, σε βάρος του ΚΚΕ.
✔️   Το ίδιο υπερ­τι­μή­θη­καν και διε­θνείς φιλει­ρη­νι­κές πρω­το­βου­λί­ες του ΠΑΣΟΚ που έτυ­χαν θερ­μής υπο­δο­χής από τα σοσια­λι­στι­κά κρά­τη. Βεβαί­ως η εξω­τε­ρι­κή πολι­τι­κή του ΠΑΣΟΚ στη­ρι­ζό­ταν στη γραμ­μή «ούτε ΝΑΤΟ ούτε Βαρ­σο­βία», παρό­τι το Σύμ­φω­νο της Βαρ­σο­βί­ας έκα­νε προ­τά­σεις για ταυ­τό­χρο­νη διά­λυ­ση και των δύο συνα­σπι­σμών, δίχως να βρί­σκει αντα­πό­κρι­ση από το ΝΑΤΟ.

Βάση αυτής της πολιτικής ήταν η ανάλυση που είχε κάνει το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, του διαχωρισμού δηλαδή της «δεξιάς» από την «αριστερή» σοσιαλδημοκρατία, που είχε εντάξει και το ΠΑΣΟΚ στις συμμαχικές δυνάμεις στην πάλη για την ειρήνη, την ύφεση και τον αφοπλισμό, ενισχύοντας έτσι το σχήμα «δεξιά — αντιδεξιά».

💥  Η ΧΙΟΝΟΣΤΙΒΑΔΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1989–1991

🚩  ΤΟ ΚΚΕ ΣΤΕΚΕΤΑΙ ΟΡΘΙΟ 🎈

✔️   Στο διά­στη­μα Ιού­λης 1989 — Απρί­λης 1990 σχη­μα­τί­στη­καν η κυβέρ­νη­ση Τζα­νε­τά­κη (συνερ­γα­σία ΝΔ — «Συνα­σπι­σμού της Αρι­στε­ράς και της Προ­ό­δου», στον οποίο συμ­με­τεί­χε το ΚΚΕ) και αργό­τε­ρα η κυβέρ­νη­ση Ζολώ­τα. Στη δεύ­τε­ρη πήρε μέρος και το ΠΑΣΟΚ.
✔️   Eνώ διαρ­κού­σε η «οικου­με­νι­κή» κυβέρ­νη­ση Ζολώ­τα, προ­κη­ρύ­χθη­καν νέες εκλο­γές (8‑Α­πρ- 1990) και η ΝΔ με 46,89%, σχη­μά­τι­σε κυβέρ­νη­ση (150 βου­λευ­τές + 1 ΔΗΑΝΑ) με πρω­θυ­πουρ­γό τον Κ. Μητσο­τά­κη (το ΠΑΣΟΚ πήρε 38,61% και ο «ΣΥΝ» 10,28%)

Στη στρα­τη­γι­κή της άρχου­σας τάξης χρεια­ζό­ταν και εκεί­να τα χρό­νια να αντι­πα­ρα­τε­θεί μία στρα­τη­γι­κή αντι­με­τώ­πι­σης τόσο της ΝΔ όσο και του ρεφορ­μι­σμού του ΠΑΣΟΚ.

Η απο­κά­λυ­ψη του δεύ­τε­ρου και η απο­τε­λε­σμα­τι­κή αντι­με­τώ­πι­ση και των δύο μπο­ρού­σε να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί μόνο στο έδα­φος της πάλης που θα κατευ­θυ­νό­ταν στην οικο­δό­μη­ση της κοι­νω­νι­κής συμ­μα­χί­ας ανά­με­σα στην εργα­τι­κή τάξη και στα μικρο­με­σαία στρώ­μα­τα, με στό­χο ριζι­κές αλλα­γές στην οικο­νο­μία και στην εξου­σία και που θα επε­ξερ­γα­ζό­ταν την τακτι­κή της σε αυτή τη βάση, για να μπο­ρεί να απο­σπά λαϊ­κές δυνά­μεις και από το ΠΑΣΟΚ.

✔️   Η κυβέρ­νη­ση Μητσο­τά­κη έδω­σε συνέ­χεια στην αντι­λαϊ­κή πολι­τι­κή προ­σαρ­μο­γής στις απαι­τή­σεις της «ενιαί­ας εσω­τε­ρι­κής αγο­ράς». Τότε η ΝΔ υπερ­ψή­φι­σε τη Συν­θή­κη του Μάα­στριχτ, όπως και το ΠΑΣΟΚ και ο ΣΥΝ. Προ­ω­θή­θη­καν οι ιδιω­τι­κο­ποι­ή­σεις και η ολο­μέ­τω­πη επί­θε­ση κατά των εργα­τι­κών κατα­κτή­σε­ων (Ασφα­λι­στι­κό κ.ά.).
Εκεί­να τα χρό­νια και έπει­τα κορυ­φώ­θη­κε η ιδε­ο­λο­γι­κή επί­θε­ση κατά της εργα­τι­κής τάξης, εκφρα­σμέ­νη στην «κοι­νω­νι­κή συναί­νε­ση» που δήθεν επι­βάλ­λε­ται από το «τέλος των ιδε­ο­λο­γιών», την «απο­τυ­χία του υπαρ­κτού σοσια­λι­σμού» και άρα την ανά­γκη «να καταρ­γη­θούν οι δια­χω­ρι­στι­κές γραμ­μές του παρελ­θό­ντος», ως προ­ϋ­πό­θε­ση για την πρό­ο­δο της χώρας.

✔️   Η λεγό­με­νη «παγκο­σμιο­ποί­η­ση» (δηλα­δή ο καπι­τα­λι­σμός) παρου­σιά­στη­κε ως μονό­δρο­μος και ως αντι­κει­με­νι­κή εξέ­λι­ξη που καθι­στά μάταιη την πάλη για την ανα­τρο­πή του.
Στα χρό­νια της δια­κυ­βέρ­νη­σης Μητσο­τά­κη εντά­θη­καν οι εσω­κομ­μα­τι­κές συγκρού­σεις στη ΝΔ. Απο­κο­ρύ­φω­μα στά­θη­κε η απο­χώ­ρη­ση ομά­δας βου­λευ­τών υπό τον Αντώ­νη Σαμα­ρά (Σεπ-1993) που οδή­γη­σε στην πτώ­ση της κυβέρ­νη­σης Μητσο­τά­κη. Είναι η μόνη αστι­κή κυβέρ­νη­ση των 33 χρό­νων που έπε­σε, έπει­τα από την οργα­νω­μέ­νη απο­χώ­ρη­ση βου­λευ­τών της. Οι τελευ­ταί­οι συγκρό­τη­σαν νέο κόμ­μα με την ονο­μα­σία «Πολι­τι­κή Ανοιξη».
Τελι­κά η θητεία της κυβέρ­νη­σης Μητσο­τά­κη απο­τέ­λε­σε κάτι σαν «μετα­βα­τι­κή» περί­ο­δο για να συνε­χι­στεί η δια­κυ­βέρ­νη­ση από το ΠΑΣΟΚ.

Στη συνέ­χεια, επί των κυβερ­νή­σε­ων Σημί­τη η Ελλά­δα συμ­με­τεί­χε στους ιμπε­ρια­λι­στι­κούς πολέ­μους κατά της Γιου­γκο­σλα­βί­ας και στην ανα­τρο­πή της κυβέρ­νη­σης Μιλό­σε­βιτς, κατά του Αφγα­νι­στάν και του Ιράκ. Το ελλη­νι­κό κρά­τος έγι­νε οργα­νι­κό τμή­μα της λεγό­με­νης «αντι­τρο­μο­κρα­τι­κής εκστρα­τεί­ας» των ΗΠΑ — ΝΑΤΟ και της ΕΕ και προ­σαρ­μό­στη­κε πλή­ρως στο «νέο δόγ­μα του ΝΑΤΟ». Την ίδια περί­ο­δο αυξή­θη­κε η εξα­γω­γή κεφα­λαί­ων από την Ελλά­δα στα Βαλ­κά­νια, στην Κασπία και αλλού.
Επί των κυβερ­νή­σε­ων Σημί­τη περιο­ρί­στη­κε η εθνι­κή κυριαρ­χία της Ελλά­δας (Ιμια), ενώ έγι­νε και η κοι­νή δήλω­ση της Μαδρί­της, των Κ. Σημί­τη και Σουλ. Ντε­μι­ρέλ, που επί της ουσί­ας ανα­γνώ­ρι­ζε την ύπαρ­ξη συνο­ρια­κών δια­φο­ρών στο Αιγαίο ανά­με­σα στην Ελλά­δα και στην Τουρ­κία, αφού έκα­νε λόγο για «ζωτι­κά συμ­φέ­ρο­ντα» της Τουρ­κί­ας στο Αιγαίο, στο πλαί­σιο του ΝΑΤΟ.

Η πολι­τι­κή των κυβερ­νή­σε­ων Σημί­τη ήταν ένας εκσυγ­χρο­νι­σμός του πολι­τι­κού συστή­μα­τος και γενι­κό­τε­ρα του αστι­κού κρά­τους. Επι­χει­ρή­θη­κε και προ­χώ­ρη­σε στη βάση της αντα­γω­νι­στι­κό­τη­τας, σωρεύ­ο­ντας τερά­στια κέρ­δη στο κεφά­λαιο, ενώ έφε­ρε χει­ρο­τέ­ρευ­ση της ζωής των εργα­τι­κών μαζών και πολ­λών μικρο­με­σαί­ων στρω­μά­των. Ορι­σμέ­να τμή­μα­τα του λαού περιέ­πε­σαν στο επί­πε­δο και της από­λυ­της εξαθλίωσης.
Η κυβέρ­νη­ση Σημί­τη δεν μπό­ρε­σε να προ­χω­ρή­σει περαι­τέ­ρω τους αστι­κούς εκσυγ­χρο­νι­σμούς, για­τί ερχό­ταν σε σύγκρου­ση και με εργα­τι­κές μάζες και με τμή­μα­τα της «πελα­τεια­κής βάσης» του ΠΑΣΟΚ.
Επι­βα­ρύν­θη­κε επι­πλέ­ον και με πλή­θος σκαν­δά­λων που ήρθαν στην επι­φά­νεια. Αυτά τα πεπραγ­μέ­να αξιο­ποι­ή­θη­καν από τη ΝΔ, που ήρθε στη δια­κυ­βέρ­νη­ση το 2004, για να συνε­χί­σει την πολι­τι­κή του ΠΑΣΟΚ.

Το 14ο Συνέ­δριο (1991) του ΚΚΕ σημείωνε:
«Γενι­κό­τε­ρα δεν έγι­νε έγκαι­ρα αντι­λη­πτό ότι στην Ελλά­δα έχουν δια­μορ­φω­θεί όροι ανά­πτυ­ξης της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας. Η βαθύ­τε­ρη συνει­δη­το­ποί­η­ση των εξε­λί­ξε­ων θα βοη­θού­σε το ΚΚΕ να ανα­πτύ­ξει μια πιο εύστο­χη και αντί­στοι­χη με τις ανά­γκες ιδε­ο­λο­γι­κο­πο­λι­τι­κή δου­λιά και πρα­κτι­κή στο μαζι­κό κίνη­μα. Θα διευ­κό­λυ­νε την ανά­δει­ξη του ρόλου της εργα­τι­κής τάξης, την απο­φα­σι­στι­κή σημα­σία του μετώ­που των κοι­νω­νι­κών συμ­μα­χιών. Θα απέ­κρουε από καλύ­τε­ρες θέσεις τη λογι­κή του δικομ­μα­τι­σμού και της αυτο­δυ­να­μί­ας»

Ωστό­σο μια τέτοια εξέ­λι­ξη δεν μπο­ρού­σε να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί, καθώς είχε πια βαθύ­νει πολύ και ήταν ανε­πί­στρε­πτη η κρί­ση του διε­θνούς κομ­μου­νι­στι­κού κινή­μα­τος. Μάλι­στα εκεί­να τα χρό­νια κορυ­φώ­θη­κε με την εξέ­λι­ξη του οπορ­του­νι­σμού σε αντε­πα­να­στα­τι­κή δύνα­μη. Επο­μέ­νως τα ΚΚ, ανά­με­σά τους και το ΚΚΕ, δεν ήταν δυνα­τό να δια­μορ­φώ­σουν άλλη πολιτική.
Στο παρα­πά­νω διά­στη­μα η διε­θνής αντε­πα­νά­στα­ση βρι­σκό­ταν στο από­γειο και τα σοσια­λι­στι­κά καθε­στώ­τα ανα­τρέ­πο­νταν. Τότε κορυ­φώ­θη­κε και η προ­σπά­θεια ενσω­μά­τω­σης του ΚΚΕ στο αστι­κό πολι­τι­κό σύστη­μα, μέσα από την από­πει­ρα διά­λυ­σης ή σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κής του μετάλλαξης.

Το ζήτη­μα αυτό δεν αφο­ρά μόνο στην οπορ­του­νι­στι­κή υπο­νο­μευ­τι­κή δρά­ση στε­λε­χών του σε συνερ­γα­σία με άλλες δυνά­μεις του Συνα­σπι­σμού, που είχε συγκρο­τη­θεί ως συνα­σπι­σμός και προ­χω­ρού­σε γρή­γο­ρα στη μετα­τρο­πή του σε ενιαίο κόμ­μα. Αφο­ρά και σε αστι­κές δυνά­μεις που πρω­το­στά­τη­σαν σε αυτή την επι­δί­ω­ξη, ενώ ανά­λο­γο ενδια­φέ­ρον έδει­ξε και ο ξένος ιμπε­ρια­λι­στι­κός παρά­γο­ντας. Ενα ξανα­κοί­ταγ­μα των εντύ­πων και ραδιο­τη­λε­ο­πτι­κών εκπο­μπών εκεί­νων των χρό­νων επα­να­φέ­ρει στη μνή­μη το αναμ­φι­σβή­τη­το μέτω­πο που συγκρό­τη­σαν κατά της ύπαρ­ξης του ΚΚΕ οι αστι­κές και οπορ­του­νι­στι­κές δυνάμεις.

Τελικά οι προσπάθειες απέτυχαν. Το ΚΚΕ μπόρεσε να σταθεί όρθιο, να ξεκινήσει την ανασυγκρότησή του αμέσως μετά τη διάσπαση του 1991 και να κατακτά τα επαναστατικά γνωρίσματα ενός ΚΚ.
Αυτό το γεγονός επιβεβαίωσε την ιστορική σημασία του στα χρόνια που ακολούθησαν, χάρη στην πολιτική γραμμή που χάραξε το ΚΚΕ, χάρη στην αυτοθυσία χιλιάδων μελών και φίλων του, χάρη στους ιστορικούς δεσμούς του με την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα, βασικό παράγοντα της πάλης του για να βγει από την κρίση και της μετέπειτα διαδρομής του.