Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Οι 14 Ιουλίου, μέρα που ξεκίνησε η Γαλλική Επανάσταση του 1789 με την έφοδο στη Βαστίλη, είναι κοντά και αξίζει αυτό το σημαδιακό ιστορικό γεγονός, που άλλωστε κάθε χρόνο γιορτάζεται πανηγυρικά στη Γαλλία (η αστική τάξη ξέρει τι κάνει) να σταθούμε εκτενέστερα.
Τα βιβλία της αναφοράς μας κυκλοφόρησαν το 1989–1992 από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» και έχουν διαχρονική ιστορική σημασία.
Πρόκειται για τα:
-Μαρά-Σεν-Ζιστ-Ροβεσπιέρος, Κείμενα. Επιλογή-Μετάφραση-Προλογικά του Μάριου Βερέττα (1989)
-Ρουσό-Μαρά-Ροβεσπιέρος, Μορφές της Γαλλικής Επανάστασης, του Άλφρεντ Μάνφρεντ μεταφρασμένο από τη Μαίρη Καββαδία από τη γαλλική έκδοση του βιβλίου του σοβιετικού ιστορικού των εκδόσεων «Πρόγκρες» (1969).Κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 1989
-1789. Η μεγάλη επανάσταση των Γάλλων των Βάλτερ Μαρκόφ και Άλμπερ Σόμπουλ. Η μετάφραση έγινε από τη γερμανική έκδοση και είναι της Καίτης Μάρακα (1990)
-Άλμπερ Σόμπουλ, Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους. Μετάφραση: Μέλπω Αλεξίου-Καναγκίνη (1992)
Με βάση ανάλυσης τον ιστορικό υλισμό
Δεν είναι εύκολο να βρει κανείς τόσο καλά θεμελιωμένες επιστημονικές μελέτες/έρευνες σε τόσο προσιτή γλώσσα για το τόσο συχνά παρερμηνευμένο φαινόμενο της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Δεν είναι τυχαίο, ότι τα δύο βιβλία είναι γραμμένα από σοβιετικούς επιστήμονες. Τα άλλα δύο είναι αυτούσια κείμενα Γάλλων επαναστατών και προδρόμων στοχαστών.
Στο πρώτο βιβλίο, κείμενα των Μαρά, Σεν-Ζιστ, Ροβεσπιέρου, διαβάζουμε τις σκέψεις και τις ιδέες των τριών αυτών μορφών της Γαλλίας του 18ου αιώνα σ’ ό, τι αφορά τον άνθρωπο, την κοινωνία και την επανάσταση. Επίσης περιλαμβάνεται ένας πολύ κατατοπιστικός πρόλογος, καθώς και εισαγωγή με μια σύντομη ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ πριν από τα κείμενα του καθενός περιλαμβάνονται σύντομες βιογραφίες των τριών επαναστατών-στοχαστών. Στον πρόλογο του Μάριου Βερέττα διαβάζουμε: «Ο σκοπός τούτου του βιβλίου είναι μια εκλαϊκευμένη παρουσίαση της προσωπικότητας και του έργου τριών μεγάλων Γάλλων επαναστατών: του Μαρά, του Ροβεσπιέρου και του Σεν-Ζιστ. Μέσα από τα ίδια τους τα κείμενα ανακαλύπτονται δύο πολύ σημαντικά πράγματα. Από τη μια μεριά, τα μέσα που χρησιμοποίησε η αστική τάξη προκειμένου να επιβάλει την κυριαρχία της, τα οποία αντιπαλεύουν αυτοί οι επαναστάτες. Μέσα που παραμένουν ουσιαστικά τα ίδια και σήμερα, στα πλαίσια του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, παρά την όποια εκσυγχρονισμένη τους μορφή. Στην ουσία, όλα τα σπέρματα της συμπεριφοράς του καπιταλισμού, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, τα συναντάμε ήδη στη συμπεριφορά της γαλλικής αστικής τάξης του 18ου αιώνα. Δεν της λείπουν ούτε οι κοινοβουλευτικές δολοπλοκίες, ούτε η τρομοκρατία των ροπαλοφόρων «αγανακτισμένων» νεαρών πολιτών, ούτε η στρατιωτική δικτατορία, ούτε οι μονοπωλιακές τεχνητές ελλείψεις τροφίμων, ούτε ο πληθωρισμός. (σελ.7/8). Και συνεχίζει: «Από την άλλη, τα ίδια κείμενα φέρνουν στο φως όλες τις αδυναμίες –που προέρχονται από τις ίδιες τις τότε αντικειμενικές συνθήκες – του λαϊκού κινήματος. Η έλλειψη ταξικής συνείδησης, η απουσία ουσιαστικής οργάνωσης, η αδυναμία αντίληψης των κοινωνικών προβλημάτων, η ιδεαλιστική προσέγγιση των οικονομικών προβλημάτων, όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα να χρησιμοποιείται η επαναστατική ορμή των εξαθλιωμένων λαϊκών μαζών προς όφελος της αστικής τάξης. Μετά την εγκατάσταση της τελευταίας στην εξουσία, το λαϊκό επαναστατικό κίνημα αντιμετωπίστηκε με τη βίαιη καταστολή, ώστε να μην τολμήσει να προχωρήσει στην υλοποίηση του δικού του οράματος, για μια κοινωνία με πραγματική ισότητα, λευτεριά και δημοκρατία. Η επιλογή για την παρουσίαση των έργων του Μαρά, του Ροβεσπιέρου και του Σεν-Ζιστ δεν έγινε βέβαια τυχαία. Το κοινό χαρακτηριστικό των τριών γάλλων επαναστατών είναι ότι αντιλήφθηκαν έγκαιρα τις παγίδες της αστικής τάξης ενάντια στο λαϊκό κίνημα, κι έτσι, με τον τρόπο του ο καθένας, πάλεψαν ενάντια στην κυριαρχία των αστών» (σελ. 8).
Κήρυκες του μέλλοντος
Πολλά από τα παραπάνω είναι αναγνωρίσιμα ακόμα και σήμερα μετά από πάνω από 200 χρόνια εμπειρίας εργατικών/λαϊκών αγώνων. Τότε, όμως, ήταν οι αδυναμίες και τα λάθη «δικαιολογημένα» πολύ περισσότερο από σήμερα. Τότε ήταν ιστορικά νωρίς για να πετύχει μια λαϊκή επανάσταση. Η εργατική τάξη δεν μπορούσε ακόμα να αρθρώσει το δικό της ιστορικό λόγο και να χαράξει τη δική της πράξη με τρόπο οργανωμένο και θεωρητικά θεμελιωμένο. Αυτό θα γινόταν λίγο αργότερα με τους Μαρξ-Ένγκελς. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν επανάσταση της αστικής τάξης. Ήταν η σειρά της να απαιτήσει τη θέση στην κοινωνία που της αναλογούσε ιστορικά και να εμπεδωθεί στην εξουσία, αλλά ούτε αυτό δεν έγινε χωρίς απολυταρχικά πισωγυρίσματα.
Στο βιβλίο παρακολουθούμε εν συντομία την εξέλιξη της αντεπανάστασης με τον αποκεφαλισμό των Ροβεσπιέρου, Σεν-Ζιστ κι άλλων που σήμανε τον ουσιαστικό αποκεφαλισμό του λαϊκού κινήματος. Η αστική τάξη εισέπραξε τους καρπούς των αγώνων τους. Ο Σεν-Ζιστ στο λόγο του στη Συμβατική, στις 24 του Απρίλη του 1793, για το Σύνταγμα της Γαλλίας θα πει ανάμεσα σ’ άλλα: «Όλοι οι τύραννοι είχαν τα μάτια τους πάνω μας όταν δικάζαμε κάποιον από τους όμοιούς τους. Σήμερα που, με ένα καλύτερο πεπρωμένο, σκέφτεστε τη λευτεριά του κόσμου, οι λαοί, που είναι οι αληθινοί μεγάλοι της γης, θα έχουν με τη σειρά τους τα βλέμματά τους στραμμένα πάνω σας» (σελ. 123). Δεν είναι το μόνο απόσπασμα από το οποίο φαίνεται πόσο προχωρημένη ήταν η σκέψη των επαναστατών αυτών και πόσο μακριά στο μέλλον έριχναν την πέτρα. Το βλέμμα τους ξεπέρασε κατά πολύ την επανάσταση των αστών και στράφηκε στο λαϊκό κίνημα, στις δυνάμεις των λαών, την αναγκαιότητα να πάρουν τη μοίρα στα χέρια τους. Το βλέμμα τους πέρασε στο επόμενο ιστορικό στάδιο, αλλά δεν είχε έρθει ακόμα η ώρα. Ο λαός έπρεπε να περάσει από ακόμα μία τυραννία: την αστική. Αυτή ήθελε τη λαϊκή συμμαχία για να ανατρέψει την εξουσία της φεουδαρχίας και του απολυταρχικού καθεστώτος.
Ρουσό, Μαρά, Ροβεσπιέρος
Η Γαλλική Επανάσταση σήμανε λοιπόν, τις απαρχές του περάσματος από ένα κοινωνικό-οικονομικό σύστημα σ’ ένα άλλο στη Γαλλία. Πολύ νωρίτερα είχαν γίνει αστικές επαναστάσεις στην Ολλανδία και στην Αγγλία. Έτσι, ο Καρλ Μαρξ θα πει τα εξής χαρακτηριστικά λόγια: «Το 1789 η αστική τάξη ήταν ενωμένη με το λαό ενάντια στη βασιλεία, τους ευγενείς και την κυρίαρχη εκκλησία. Η επανάσταση του 1789 είχε ως πρότυπο (τουλάχιστον στην Ευρώπη) μόνο την επανάσταση του 1648, η επανάσταση του 1648 μόνο την εξέγερση των Ολλανδών ενάντια στην Ισπανία. Και οι δύο επαναστάσεις ήταν έναν αιώνα μπροστά σε σχέση με τα πρότυπά τους, όχι μόνο χρονικά αλλά και ως προς το περιεχόμενό τους. Και στις δύο επαναστάσεις η αστική τάξη ήταν η τάξη που βρισκόταν πραγματικά επικεφαλής του κινήματος. Το προλεταριάτο και οι μερίδες του αστισμού που δεν ανήκαν στην αστική τάξη είτε δεν είχαν συγκροτηθεί ακόμη ξεχωριστά από την αστική τάξη είτε δεν είχαν ακόμη σχηματίσει αυτόνομα ανεπτυγμένες τάξεις ή τμήματα τάξεων. Όπου λοιπόν αντιτάχθηκαν στην αστική τάξη, όπως για παράδειγμα το 1793/4 στη Γαλλία, αγωνίζονταν μόνο για την επιβολή των συμφερόντων της αστικής τάξης, αν και όχι βέβαια με τον τρόπο της αστικής τάξης. Όλη η γαλλική τρομοκρατία δεν ήταν παρά ο πληβειακός τρόπος για να τελειώνουν με τους εχθρούς της αστικής τάξης, την απολυταρχία, τη φεουδαρχία και τους μικροαστούς. Οι επαναστάσεις του 1648 και 1789 δεν ήταν αγγλικές και γαλλικές επαναστάσεις, ήταν επαναστάσεις ευρωπαϊκού τύπου» (Καρλ Μαρξ, «Η αστική τάξη και η αντεπανάσταση», Neue Rheinische Zeitung, 15 Δεκεμβρίου 1848. Στο: Καρλ Μαρξ, Για τη Γαλλική Επανάσταση, Εκδόσεις «Εξάντας»).
Ταξικοί αγώνες
Η Γαλλική Επανάσταση μελετήθηκε σε βάθος από τους Μαρξ-Ένγκελς, όπως όλοι οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία. Ο Άλφρεντ Μάνφρεντ, στο βιβλίο του «Ρουσό, Μαρά, Ροβεσπιέρος» τονίζει όχι τυχαία, ότι «Οι μεγάλοι δάσκαλοι της εργατικής τάξης, ο Μαρξ και ο Λένιν, πάντα εκτιμούσαν πάρα πολύ τις παραδόσεις του ιακωβινισμού, υπογραμμίζοντας ότι ο βαθύς σεβασμός για τις ένδοξες αυτές παραδόσεις δεν σημαίνει καθόλου την επανάληψη της πείρας του παρελθόντος. Έλεγε ο Μαρξ το 1848: «Ο ιακωβίνος του 1793 έγινε ο κομμουνιστής του σήμερα». Ο Λένιν, αποκαλώντας τους μπολσεβίκους ιακωβίνους της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας, έλεγε το 1905: «Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι εμείς θα θέλαμε σώνει και καλά να μιμηθούμε τους ιακωβίνους του 1793, να αντιγράψουμε τις απόψεις, το πρόγραμμα, τα συνθήματά τους και τις μεθόδους της δράσης τους. Κάθε άλλο. Εμείς δεν έχουμε παλιό πρόγραμμα μα καινούργιο…» (σελ. 300). Επισημαίνουμε ότι οι ιακωβίνοι ήταν τα μέλη μιας πολιτικής λέσχης που πρέσβευαν τις αρχές της έσχατης δημοκρατίας και της απόλυτης ισότητας. Το βιβλίο του Μάνφρεντ επικεντρώνεται στους τρεις πρωταγωνιστές με ένα πολύ σύντομο υπότιτλο-χαρακτηρισμό για τον καθένα στο σχετικό κεφάλαιο. Έτσι ο Ζαν-Ζακ Ρουσό χαρακτηρίζεται «πρόδρομος της Επανάστασης», ο Ζαν-Πολ Μαρά «ο φίλος του λαού» και ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος «ο αδιάφθορος». ‘Ενα τέταρτο πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο αφιερώνεται στις διαμάχες γύρω από τον Ροβεσπιέρο.
Ο Ζαν-Πολ Μαρά γεννήθηκε το 1743, 31 χρόνια μετά από το Ρουσό. Στο βιβλίο του Μάνφρεντ παρακολουθούμε την πορεία της ζωής του από την παιδική ηλικία. Το Δεκέμβρη του 1774 εκδίδεται στα αγγλικά, χωρίς το όνομα του συγγραφέα, το πρώτο του πολιτικό έργο (τα προηγούμενά του ήταν λογοτεχνικά, φιλοσοφικά). Η γαλλική έκδοση έγινε μόλις το 1793, δηλαδή τον τέταρτο χρόνο μετά την επανάσταση του 1789 και σχεδόν 20 χρόνια μετά την αγγλική έκδοση! Ο τίτλος του έργου ήταν «Αλυσίδες της Σκλαβιάς». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θεωρία του Μαρά για τη βία του κράτους και το δικαίωμα των φτωχών να διεκδικήσουν με τη βία και μάλιστα ένοπλα, τα δικαιώματά τους. «Η αλήθεια και η δικαιοσύνη είναι οι μόνες θεότητες που πιστεύω πάνω στη γη» έγραφε ο Μαρά. Οι βασικές ιδέες αυτού του βιβλίου είναι λοιπόν η αναγκαιότητα της ένοπλης εξέγερσης και οι στόχοι αυτής της εξέγερσης, γιατί «τα κράτη προέρχονται από τη βία» (σελ. 66, Μάνφρεντ) και μ’ αυτό (και όχι μόνο) φαίνεται η επίδραση του Ρουσό.
Ο Ροβεσπιέρος γεννήθηκε το 1758. Περιγράφεται στο βιβλίο του Μάνφρεντ η «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» των χρόνων που μεγάλωνε, 30 χρόνια περίπου πριν από την επανάσταση σε μια Γαλλία που ξεγλιστρούσε όλο και βαθύτερα και όλο και ταχύτερα στην παρακμή. Από τα σχολικά του χρόνια κιόλας ο Ροβεσπιέρος ήταν «ρουσονικός». Θεωρούσε τον Ρουσό δάσκαλό του και τον θαύμαζε όλη τη ζωή του. Τον θεωρούσε πραγματικό οδηγό της επανάστασης. Ωστόσο: «…Αλλά το ιστορικό μεγαλείο του Ροβεσπιέρου βρισκόταν στο ότι δεν έμεινε ο ντροπαλός μιμητής του συγγραφέα του «Κοινωνικού Συμβολαίου». Ο Ροβεσπιέρος μετέφρασε τις αφηρημένες πολιτικές υποθέσεις του Ρουσό, στη σκληρή γλώσσα της επαναστατικής δράσης. Όπου η σκέψη του Ρουσό έμενε άτολμη, ο Ροβεσπιέρος συνέχιζε άφοβα το δρόμο του. […] Μέρα με τη μέρα ξεπερνούσε όλο και περισσότερο αυτόν τον οποίο συνέχιζε να αποκαλεί δάσκαλό του» (σελ. 195, Μάνφρεντ). Μόλις 36 χρονών θανατώθηκε στη λαιμητόμο. Ήταν ο μόνος από τους επαναστάτες που ακολούθησε τον επαναστατικό δρόμο μέχρι τέλους και η μοίρα του, σύμφωνα με τον Μάνφρεντ, ήταν τόσο στενά συνδεδεμένη με την επανάσταση που η μέρα του θανάτου του «υπήρξε η τελευταία μέρα της ιακωβίνικης δικτατορίας και η τελευταία μέρα της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης» (σελ. 238).
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, ότι ο Ροβεσπιέρος έχει συκοφαντηθεί με ιδιαίτερο μένος από την αστική ιστοριογραφία. Τον παρουσίασαν σαν εχθρό του ανθρώπινου γένους. Δεν έφτανε η πολιτική και φυσική εξολόθρευσή του. Υπάρχει ακόμα και το εξής επιτάφιο επίγραμμά του: «Διαβάτη, όποιος κι αν είσαι, μην κλαις για την τύχη μου. Αν ζούσα, θα ήσουν νεκρός».
Στο δεύτερο μέρος θα σταθούμε στα άλλα δύο βιβλία, Η μεγάλη επανάσταση των Γάλλων των Walter Markov-Albert Soboul και κυρίως στην Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους του Ζαν-Ζακ Ρουσό.
Συνεχίζεται