Η αντεπανάσταση στις σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης : Ορισμένες χρήσιμες λεπτομέρειες λίγο πριν το τέλος

Γρά­φει ο Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας //

 Πολ­λά και ενδια­φέ­ρο­ντα στοι­χεία, σχε­τι­κά με τις μεθο­δεύ­σεις για το τελι­κό στά­διο ανα­τρο­πής του σοσια­λι­σμού στις χώρες της Ευρώ­πης, βρί­σκει κανείς στο βιβλίο του Victor Sebestyen «Η πτώ­ση της Σοβιε­τι­κής Αυτοκρατορίας‑Η επα­νά­στα­ση του 1989» από τις εκδό­σεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ (πρώ­τη έκδο­ση Νοέμ­βρης 2010). Ο συγ­γρα­φέ­ας εργά­στη­κε ως δημο­σιο­γρά­φος της Μ. Βρε­τα­νί­ας και υπήρ­ξε αντα­πο­κρι­τής στην Α. Ευρώ­πη το 1989. Να τονί­σου­με ότι το βιβλίο δια­κρί­νε­ται για την αντι­κο­μου­νι­στι­κή του εμπά­θεια, αλλά δεν στε­ρεί­ται στοι­χεί­ων σχε­τι­κά  με  το  πώς  έδρα­σαν την  περί­ο­δο αυτή οι δυνά­μεις που μπή­καν επι­κε­φα­λής στην αντε­πα­νά­στα­ση που συντε­λέ­στη­κε. Φυσι­κά τα αίτια ανα­τρο­πής του σοσια­λι­σμού είναι βαθύ­τε­ρα, πολυ­σύν­θε­τα και δεν θα ανα­λυ­θούν στο άρθρο αυτό. Ας δού­με ορι­σμέ­νες χαρα­κτη­ρι­στι­κές πλευ­ρές του:

ΕΣΣΔ: Ποιος θυμά­ται τον Ματία Ρουστ;

Παγκό­σμια κατά­πλη­ξη έκα­νε ένα περί­ερ­γο γεγο­νός που συνέ­βη­κε στη Μόσχα στις 28 Μαΐ­ου 1987. Πρό­κει­ται για την απο­γεί­ω­ση ενός μικρού ιδιω­τι­κού αερο­πλά­νου στο κέντρο της Κόκ­κι­νης Πλα­τεί­ας  (330 μέτρα από το γρα­φείο του Γκορ­μπα­τσόφ). Πιλό­τος ήταν ο Ματί­ας Ρουστ, 19 χρο­νών τρα­πε­ζι­κός υπάλ­λη­λος από το Αμβούρ­γο που είχε έρθει όπως δήλω­σε στους αστυ­νο­μι­κούς που τον συνέ­λα­βαν προ­κει­μέ­νου να συνα­ντη­θεί με τον Γκορ­μπα­τσόφ για «την ειρή­νη». Ο συγκρι­μέ­νος στις 13/5 νοί­κια­σε ένα Cessna 172‑B, ένα από τα μικρό­τε­ρα επι­βα­τη­γά αερο­πλά­να που υπήρ­χαν και κατευ­θύν­θη­κε πρώ­τα κατά μήκος της Βαλ­τι­κής προς τη Νορ­βη­γία. Έμει­νε εκεί για λίγες μέρες και μετά πέτα­ξε στη Φιλαν­δία, Στις 28/5 απο­γειώ­θη­κε από το αερο­δρό­μιο Μάλ­με του Ελσίν­κι λέγο­ντας ότι θα πάει προς Στοκ­χόλ­μη κάτι που δεν έκα­νε αλλά στρά­φη­κε προς τα ανα­το­λι­κά. Τα ραντάρ της ΕΣΣΔ από την πρώ­τη στιγ­μή τον εντό­πι­σαν, μάλι­στα έστει­λαν και MIG 24-ανα­χαί­τι­σης που όμως σε μία πορεία το «έχα­σαν». Μάλι­στα όπως ανα­φέ­ρει ο συγ­γρα­φέ­ας 2ο λεπτά  πριν φτά­σει στην Κόκ­κι­νη Πλα­τεία «το κεντρι­κό σύστη­μα αερά­μυ­νας της πρω­τεύ­ου­σας ήταν κλει­στό (άλλη σύμ­πτω­ση και αυτή…) για τη συντή­ρη­ση κάποιων συσκευών ραντάρ, κι έτσι  δεν το εντό­πι­σαν καθό­λου». Να σημειώ­σου­με ότι τη μέρα αυτή ο Γκορ­μπα­τσόφ έλει­πε στο Βερο­λί­νο σε σύνο­δο κορυ­φής του Συμ­φώ­νου της Βαρ­σο­βί­ας και μετά το γεγο­νός διέ­κο­ψε την παρα­μο­νή του και επέ­στρε­ψε στη Μόσχα. Με αφορ­μή το γεγο­νός «ο Γκορ­μπα­τσόφ είπε στους στε­νούς του συνερ­γά­τες ότι υπο­πτευό­ταν πως οι άντρες της στρα­τιω­τι­κής ηγε­σί­ας-που δια­φω­νού­σαν μαζί του σχε­τι­κά με τον έλεγ­χο των όπλων και τον περιο­ρι­σμό των δαπα­νών για την άμυ­να-είχαν αφή­σει σκό­πι­μα το αερο­πλά­νο να προ­σγειω­θεί στην κόκ­κι­νη Πλα­τεία για να τον φέρουν σε δύσκο­λη θέση πολι­τι­κά». Ως απο­τέ­λε­σμα το γεγο­νός αυτό είχε να απο­στρα­τευ­τούν περισ­σό­τε­ροι από 150 αξιω­μα­τι­κοί καθώς και να παρα­πεμ­φθούν στο στρα­το­δι­κείο. Μέσα σε ένα χρό­νο ολό­κλη­ρο το ανώ­τα­το κλι­μά­κιο και οι διοι­κη­τές του σοβιε­τι­κού Υπουρ­γεί­ου Άμυ­νας, του Γενι­κού Επι­τε­λεί­ου, του Συμ­φώ­νου της Βαρ­σο­βί­ας καθώς και όλοι οι περι­φε­ρεια­κοί διοι­κη­τές είχαν αντι­κα­τα­στα­θεί. Ο συγ­γρα­φέ­ας σημειώ­νει: «Ακό­μα και όταν έγι­ναν οι αιμα­τη­ρές εκκα­θα­ρί­σεις του Κόκ­κι­νου Στρα­τού από τον Στά­λιν στα 1937–1938 το ποσο­στό των αλλα­γών στα ανώ­τα­τα πόστα δεν ήταν τόσο ψηλά». Να σημειώ­σου­με σύμ­φω­να με τον συγ­γρα­φέα  Οι περισ­σό­τε­ροι από αυτούς «ήταν στρα­τιω­τι­κοί που είχαν εκτε­θεί ως αντί­πα­λοι της περεστρόικα».

Ο Ρουστ για την πρά­ξη του αυτή κατα­δι­κά­στη­κε σε 4 χρό­νια φυλα­κή αλλά τελι­κά εξέ­τι­σε του 18 μήνες σε ειδι­κό κελί της KGB ξεχω­ρι­στά (!) από άλλους κρα­τού­με­νους. Μετά επέ­στρε­ψε στη Γερ­μα­νία, έκα­νε διά­φο­ρες δου­λειές και μπαι­νό­βγαι­νε στις φυλα­κές με διά­φο­ρες κατη­γο­ρί­ες όπως κλο­πή, απά­τη αλλά και σεξουα­λι­κή επί­θε­ση σε καλόγρια!

ΟΥΓΓΑΡΙΑ: Η «αντι­κα­τά­στα­ση» του Γιά­νος Καντάρ

Ο Για­νος Καντάρ ήταν γραμ­μα­τέ­ας του ΟΥΣΕΚ, του Ουγ­γα­ρέ­ζι­κου εργα­τι­κού κόμ­μα­τος. Γρά­φει ο συγ­γρα­φέ­ας: «Οι καρ­χα­ρί­ες που γυρό­φερ­ναν τον Γιά­νος Καντάρ στη Βου­δα­πέ­στη έξι μήνες μετά τη ενθρό­νι­ση του Χού­ζακ (ηγέ­τη του Κ.Κ Τσε­χο­σλο­βα­κί­ας) ήταν εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κοί. Ήταν μέλη μια νεό­τε­ρης γενιάς στην κομ­μα­τι­κή ελίτ, εκνευ­ρι­σμέ­νοι επει­δή ο γέρο­ντας δεν παρα­μέ­ρι­ζε για να έρθουν αυτοί στην εξου­σία-πίστευαν δε ότι ο κομ­μου­νι­σμός ήταν κατα­δι­κα­σμέ­νος. Σε αντί­θε­ση με την Πολω­νία όπου η επα­νά­στα­ση ήρθε από τα κάτω, από την Αλλη­λεγ­γύη που ήταν κίνη­μα των εργα­τών, στην Ουγ­γα­ρία η αλλα­γή ήρθε από την κορυ­φή. Η από­συρ­ση από τον κομ­μου­νι­σμό, καθο­δη­γή­θη­κε από τους κομ­μου­νι­στές». Οι λεγό­με­νοι «ανα­νε­ω­τές», σύμ­φω­να με τον συγ­γρα­φέα προ­ό­ρι­ζαν για αντι­κα­τα­στά­τη του τον Κάρο­λι Γκροτς που εκτε­λού­σε χρέη Πρω­θυ­πουρ­γού. Αυτός στις αρχές του 1988 είχε στεί­λει τον Γκιού­λα Τίρ­μερ για μεσο­λα­βη­τή στη Μόσχα προ­κει­μέ­νου να συνα­ντή­σει τον Γκορ­μπα­τσόφ. Ο συγ­γρα­φέ­ας ανα­φέ­ρει ότι ο Γκορ­μπα­τσόφ του είπε «ότι ο Καντάρ ήταν ένας δια­κε­κρι­μέ­νος άνθρω­πος που θα έπρε­πε να γνω­ρί­ζει τι πρέ­πει να κάνει σε μια τέτοια ιστο­ρι­κή συγκυρία».Το επό­με­νο διά­στη­μα την Ουγ­γα­ρία επι­σκέ­φθη­καν δια­δο­χι­κά ο Γκρο­μί­κο και ο πρω­θυ­πουρ­γός της ΕΣΣΔ Ν. Ρίζ­κοφ. Αυτός μάλι­στα ήταν που σύμ­φω­να με τον συγ­γρα­φέα απα­ντώ­ντας σε σχε­τι­κή ερώ­τη­ση του Καντάρ τον προ­έ­τρε­ψε να παραι­τη­θεί. Στις 2 Μαΐ­ου ο Καντάρ κάλε­σε τον Γκροτς και του είπε ότι ήταν πρό­θυ­μος να παραι­τη­θεί. Ωστό­σο όπως τονί­ζει ο συγ­γρα­φέ­ας διαρ­κώς το καθυ­στε­ρού­σε. «Ο υπαρ­χη­γός της KGB Βλά­ντι­μιρ Κριού­τσκοφ το κανό­νι­σε. Είχε δια­τε­λέ­σει διπλωμάτης/πράκτορας στην Ουγ­γα­ρία κατά τη διάρ­κεια της εξέ­γερ­σης το 1956 και ήξε­ρε τον Ούγ­γρο ηγέ­τη από εκεί­νες τις οδυ­νη­ρές και βίαιες ημέ­ρες. Σκαρ­φί­στη­κε ένα δια­κα­νο­νι­σμό που θα έδι­νε στον Καντάρ μια νεο­δη­μιουρ­γη­μέ­νη δια­κο­σμη­τι­κή θέση-Προ­έ­δρου του Κόμ­μα­τος – εάν απο­χω­ρού­σε ωραία και καλά. Σε μια σύσκε­ψη του κόμ­μα­τος στις 20/5 έκα­νε μια μακρό­συρ­τη ασυ­νάρ­τη­τη δήλω­ση που δικαιο­λο­γού­σε τις πρά­ξεις του. Τον άκου­σαν μέσα σε παγε­ρή σιω­πή. Ο Γκροτς ανέ­λα­βε την εξου­σία του κόμ­μα­τος». Ενδια­φέ­ρον είναι και το σχε­τι­κό από­σπα­σμα σχε­τι­κά με τον ρόλο της Δυτι­κής Γερ­μα­νί­ας: « Η κυβέρ­νη­ση της Δυτι­κής Γερ­μα­νί­ας δια­δρα­μά­τι­σε ένα σημα­ντι­κό ρόλο στην εκθρό­νι­ση του Καντάρ. Κατά τη διάρ­κεια των ελιγ­μών του Γκροτς, ο Χορστ Τέλ­τσικ σύμ­βου­λος επί θεμά­των εξω­τε­ρι­κής πολι­τι­κής του καγκε­λά­ριου Χέλ­μουτ Κολ, είπε στους πρα­ξι­κο­πη­μα­τί­ες ότι εάν κατά­φερ­ναν να απο­μα­κρύ­νουν τον Καντάρ και να προ­χω­ρή­σουν σε οικο­νο­μι­κές μεταρ­ρυθ­μί­σεις η κυβέρ­νη­ση της Δ. Γερ­μα­νί­ας θα υπο­στη­ρί­ξει το πρό­γραμ­μα με χρη­μα­τι­κές πιστώ­σεις. Κρα­τή­σα­με τον λόγο μας με τη μορ­φή ενός δισε­κα­τομ­μυ­ρί­ου μάρ­κων, τόνι­σε ο Τέλ­τσικ. Και συνε­χί­ζει. Αυτό που κάνα­με ήταν να υπο­στη­ρί­ζου­με μεταρ­ρυθ­μι­στι­κές πολι­τι­κές όπου άρχι­σαν να ανα­πτύσ­σο­νται αλλά προ­φα­νώς ελπί­ζα­με ότι αυτό θα μεγά­λω­νε την πίε­ση στην Ανα­το­λι­κή Γερ­μα­νία.» Σε αντάλ­λαγ­μα όπως υπο­στη­ρί­ζει ο συγ­γρα­φέ­ας, «ζητή­θη­κε από τους νέους ηγέ­τες στη Βου­δα­πέ­στη να δια­βι­βά­ζουν μυστι­κά του Συμ­φώ­νου τα Βαρ­σο­βί­ας στη Βόν­νη- δηλα­δή κατ’ ουσί­αν, να μετα­τρέ­ψουν την Ουγ­γα­ρία σ’ έναν κατα­σκο­πευ­τι­κό μηχα­νι­σμό για λογα­ρια­σμό της Δύσης. Αλλά αυτό έχει επα­νει­λημ­μέ­να διαψευσθεί…»

Το πρα­ξι­κό­πη­μα κατά  του Ζίφ­κοφ (ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 10/11/1989)

Στη γει­το­νι­κή μας Βουλ­γα­ρία, οι εξε­λί­ξεις στο Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμ­μα ήταν παρό­μοιες. Γρά­φει ο συγ­γρα­φέ­ας: «Ενώ τα μάτια όλου του υπό­λοι­που κόσμου ήταν στραμ­μέ­να στο Βερο­λί­νο, ανέ­κυ­ψε η είδη­ση ότι ο επί τρεις δεκα­ε­τί­ες Βούλ­γα­ρος δικτά­το­ρας είχε εκθρο­νι­στεί από ένα καλο­σχε­δια­σμέ­νο πρα­ξι­κό­πη­μα. Δεν ήταν η λαϊ­κή δύνα­μη στους δρό­μους που οδή­γη­σε στην πτώ­ση του Τοντόρ Ζίβ­κοφ, όπως στο Βερο­λί­νο. Δεν δια­πραγ­μα­τεύ­τη­κε την εκχώ­ρη­ση της εξου­σί­ας του, όπως είχε συμ­βεί με του κομ­μου­νι­στές στην Πολω­νία και στην Ουγ­γα­ρία. Έχα­σε το θρό­νο του μέσα από μια παλα­τια­νή επα­νά­στα­ση καθο­δη­γού­με­νη από μια μικρή κλί­κα από τους πλέ­ον ανώ­τε­ρους στε­νούς συνερ­γά­τες του…Η πίε­ση έξω από τον ανώ­τα­το κύκλο του καθε­στώ­τος δια­δρα­μά­τι­σε βέβαια ένα ρόλο στη πτώ­ση του Ζίβ­κοφ αλλά ήταν ένας ρόλος δευ­τε­ρεύ­ων. Αξιο­ποί­η­σαν στο έπα­κρο τη σύνο­δο στις 16/10 του συνε­δρί­ου για την Ασφά­λεια και Συνερ­γα­σία στην Ευρώ­πη που πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε στη Βουλ­γα­ρία, όπιο μικρή δια­δή­λω­ση «αντι­κα­θε­στω­τι­κών» (με οικο­λο­γι­κό χρώ­μα) αντι­με­τω­πί­στη­κε από τη αστυ­νο­μία με συλ­λή­ψεις, γεγο­νός που λόγου της συνό­δου πήρε τερά­στιες δια­στά­σεις. Και συνε­χί­ζει ο συγ­γρα­φέ­ας: «Οι συνω­μό­τες είδαν ότι ήρθε η ώρα να χτυ­πή­σουν. Ο πιο ενερ­γη­τι­κός ανά­με­σα τους ήταν ο υπουρ­γός Οικο­νο­μι­κών, Αντρέι Λουκάνοφ…Γεννημένος στην ΕΣΣΔ ανε­λί­χθη­κε στο καθε­στώς της Σόφιας μέσα σ’ ένα επι­κού βαθ­μού κολα­κεί­ας αλλά επί­σης και μέσα από τις ισχυ­ρές επα­φές του στο Κρεμ­λί­νο (σ.σ και αυτό φυσι­κά όχι τυχαίο γεγο­νός) Ο Λου­κά­νοφ ήταν ο κεντρι­κός συντο­νι­στής της συνω­μο­σί­ας, αλλά απο­φα­σί­στη­κε ότι διά­δο­χος του Ζίβ­κοφ θα ήταν ο Πέταρ Μλά­ντε­νοφ ένας μετριο­πα­θής τεχνο­κρά­της 53 ετών δημο­φι­λής στο εσω­τε­ρι­κό του κόμ­μα­τος, ο οποί­ος είχε φρο­ντί­σει να παρου­σιά­ζε­ται σαν ένα αστρα­φτε­ρός μεταρ­ρυθ­μι­στής» εκτε­λώ­ντας χρέη Υπουρ­γού Εξω­τε­ρι­κών» Και συνε­χί­ζει: Πάντως ο κρί­σι­μος παί­κτης ήταν ο υπουρ­γός Άμυ­νας τα τελευ­ταία 20 χρό­νια ο Ντό­μπρι Τζού­ροφ που ανέ­λα­βε να δια­σφα­λί­σει ότι ο Ζίβ­κοφ δε θα ήταν σε θέση να αντεπιτεθεί…Το κουαρ­τέ­το συνω­μο­τού­σε με ακα­θό­ρι­στο τρό­πο από τότε που ο Ζίβ­κοφ εξα­πέ­λυ­σε την εκστρα­τεία του για το διωγ­μό Τούρ­κων το Μάιο». Ανα­φέ­ρει χαρα­κτη­ρι­στι­κά ο ίδιος ο Λου­κά­νοφ αργό­τε­ρα: «Ζού­σα­με σε ένα γυά­λι­νο σπί­τι, επι­τη­ρού­με­νοι στε­νά. Ξέρα­με όλοι πως ότι λέγα­με το κατέ­γρα­φαν κοριοί κι έτσι δε μιλού­σα­με παρά μονά­χα για δου­λειές ή για προ­σω­πι­κά μας όταν νιώ­θα­με ότι μας άκου­γαν. Γρά­φα­με σημειώ­μα­τα ο ένας στον άλλον και ανταλ­λά­σα­με κρυ­φά στο γρα­φείο. Προ­φα­νώς ήταν αδύ­να­το να τηλε­φω­νού­με. Δεν εμπι­στευό­μα­σταν κανέ­ναν άλλον».Φυσικά υπήρ­χε και παρέμ­βα­ση του Γκο­σμπα­τσόφ. Ανα­φέ­ρει σχε­τι­κά ο συγ­γρα­φέ­ας: «Ο Γκορ­μπα­τσόφ ενη­με­ρώ­θη­κε προ­σω­πι­κά για τις προ­θέ­σεις τους από τον Μλα­ντέ­νοφ στη διάρ­κεια της συνό­δου κορυ­φής του Συμ­φώ­νου της Βαρ­σο­βί­ας στο Βου­κου­ρέ­στι στις 7 Ιου­λί­ου.» Ανα­φέ­ρει ο ίδιος ο Μλα­ντέ­νοφ: « Στο σύστη­μα μας ήταν αδια­νό­η­το να μιλά­ει ο υπουρ­γός Εξω­τε­ρι­κών και όχι ο Πρώ­τος Γραμ­μα­τέ­ας με τον Γκορ­μπα­τσοφ. Δεν ήμουν εξου­σιο­δο­τη­μέ­νος να έχω προ­σω­πι­κές συνο­μι­λί­ες μαζί του…Είπα στον Γκορ­μπα­τσοφ ότι σκο­πεύ­ου­με να προ­χω­ρή­σου­με σ’αυτή την αλλαγή….κι αυτός είπε; Είναι απο­λύ­τως δική σας δου­λειά. Πρέ­πει να τακτο­ποι­ή­σε­τε εσείς οι ίδιοι…» Και συνε­χί­ζει ο συγ­γρα­φέ­ας: «Τρεις άνθρω­ποι στη ΕΣΣΔ παρέ­μει­ναν ενη­με­ρω­μέ­νοι καθ’ όλη τη διάρ­κεια. Ο Γκορ­μπα­τσοφ, ο Γιά­κο­βλεφ και ο Σεβαρ­ντά­τζε. Στη Σόφια, ο Σοβιε­τι­κός Πρε­σβευ­τής, Βίκτορ Σαρά­ποφ ήξε­ρε τα περί συνωμοσίας…»

Η τελευ­ταία πρά­ξη άρχι­σε στις 24/10 όταν ο Μλα­ντέ­νοφ παραι­τή­θη­κε αιφ­νι­δια­στι­κά από τη θέση του υπουρ­γού Εξω­τε­ρι­κών. Έστει­λε μάλι­στα γράμ­μα στην ηγε­σία του κόμ­μα­τος, (το οποίο γνώ­ρι­σε ότι θα διαρ­ρεύ­σει) με το οποίο κατάγ­γελ­λε την ηγε­σία και την προ­σω­πι­κό­τη­τα του Ζιβ­κοφ. Έστει­λε μάλι­στα και ο ίδιος αντί­γρα­φο στον Γκορ­μπα­τσόφ «διό­τι ‚όπως υπο­στή­ρι­ξε αργό­τε­ρα, επι­θυ­μού­σα να υπάρ­χει μια κατα­γρα­φή για την ιστο­ρία σε περί­πτω­ση που κάτι θα μας συνέ­βαι­νε..» Ο Ζίβ­κοφ ζητά συνά­ντη­ση στις 31/10 με τον Γκορ­μπα­τσόφ διαι­σθα­νό­με­νος τις εξε­λί­ξεις, αυτός όμως αρνεί­ται… Στις 9/11 συγκλή­θη­κε σύσκε­ψη (είχε προη­γη­θεί στις 8/11 με το ίδιο αίτη­μα)  της ηγε­σί­ας του κόμ­μα­τος και οι συνω­μό­τες του έδω­σαν τελευ­ταία ευκαι­ρία να παραι­τη­θεί. Μία κρί­σι­μη λεπτο­μέ­ρεια. Ο Υπουρ­γός Άμυ­νας Τζού­ροφ του είπε ότι «στρα­τιω­τι­κές μονά­δες πιστές στο Υπουρ­γείο φρου­ρού­σαν τις εξό­δους του κτη­ρί­ου και τον προει­δο­ποί­η­σε ότι εάν συνέ­χι­ζε να αντι­στέ­κε­ται στα προ­φα­νή γεγο­νό­τα και αρνιό­ταν να παραι­τη­θεί εθε­λου­σί­ως, θα υπήρ­χε από­φα­ση όχι μονά­χα να τον απο­μα­κρύ­νουν από την εξου­σία αλλά και να τον εκτελέσουν»!

Αλέκος Χατζηκώστας

Δημο­σιο­γρά­φος και εκδό­της της εφη­με­ρί­δας «Η Άλλη Άπο­ψη της Ημα­θί­ας» και του alli-apopsi.gr. Άρθρα του έχουν δημο­σιευ­τεί σε εφη­με­ρί­δες, περιο­δι­κά και site εδώ και δεκα­ε­τί­ες, ενώ έχει συμ­με­τά­σχει με ειση­γή­σεις σε μια σει­ρά ιστο­ρι­κά συνέ­δρια και ημε­ρί­δες. Έχει εκδώ­σει 9 βιβλία και συμ­με­τέ­χει σε συλ­λο­γι­κούς τόμους.