Η τρέλα μέσα από τα μάτια του Μισέλ Φουκώ

Γρά­φει η Ατζέρ Ιχτιάρ //

Περίληψη

Από την αρχαιό­τη­τα, αν και η τρέ­λα φαί­νε­ται να παίρ­νει την μορ­φή του εθί­μου (Λέπρα κλπ) και να τους διώ­χνουν με πλοία σε απο­μα­κρυ­σμέ­να μέρει οι ναυ­τι­κοί, με την πάρο­δο των περιό­δων και με την εμφά­νι­ση των επι­στη­μών, η τρέ­λα αρχί­ζει και παίρ­νει την μορ­φή της ποι­νι­κο­ποί­η­σης και πιο συγκε­κρι­μέ­να με την ανά­δει­ξη τόσο των επι­στη­μών της ψυχια­τρι­κής όσο και με τα ιδρύ­μα­τα των Ασύ­λων. Το μεσαιω­νι­κό ανθρώ­πι­νο σώμα εκεί που ήταν ελεύ­θε­ρο σε ελεύ­θε­ρες πρά­σι­νες πεδιά­δες ή ακό­μα και σε κάποιο απο­μα­κρυ­σμέ­νο κομ­μά­τι γης, πλέ­ον θα βρε­θεί κλει­σμέ­νο σε «κλου­βί» ανά­με­σα σε τέσ­σε­ρις τεί­χους όπου θα γίνει αντι­κεί­με­νο των για­τρών και των επι­στη­μών. Με λίγα λόγια, θα λέγα­με πως η τρέ­λα θα βρε­θεί εξό­ρι­στη και το ανθρώ­πι­νο πνεύ­μα θα αρχί­σει να βρί­σκει την ηρε­μία και γαλή­νη από το δυσβά­στα­χτο «μονο­πά­τι του νου».

Το πλοίο των Τρελών

Ο Μισέλ Φου­κώ, ένας από τους σημα­ντι­κό­τε­ρους φιλο­σό­φους και ψυχο­λό­γους της σύγ­χρο­νης επο­χής, κατά­φε­ρε να συμ­βά­λει με την κινη­μα­τι­κή του δρα­στη­ριο­ποί­η­ση τόσο στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα όσο και στο χώρο της επι­στή­μης. Ένα από τα σημα­ντι­κό­τε­ρα έργα του είναι Η ιστο­ρία της Τρέ­λας, ένα βιβλίο που εξι­στο­ρεί την πορεία της τρέ­λας από την αρχαιό­τη­τα έως την ανα­γέν­νη­ση. Στην πρώ­τη περί­ο­δο του βιβλί­ου του με τίτλο Stultifera Navis, περι­γρά­φει ένα ακυ­βέρ­νη­το πλοίο το οποίο λέγε­ται το πλοίο των Τρελών.

Σε αυτό το πλοίο δεν φόρ­τω­ναν μόνο τρε­λούς, αλλά και της επο­χής εκεί­νης τους λεπρούς. Ο λεπρός μπο­ρεί να απο­μα­κρυ­νό­ταν από τον κόσμο και την εκκλη­σια­στι­κή κοι­νό­τη­τα, όμως, η παρου­σία του μαρ­τυ­ρού­σε μια θεϊ­κή παρου­σία. Οι άνθρω­ποι που απο­μά­κρυ­ναν τους λεπρούς και τρε­λούς χαρα­κτη­ρί­ζο­νται από τον συγ­γρα­φέα ως αμαρ­τω­λοί που μπο­ρεί να απο­μά­κρη­ναν τους περι­θω­ρια­κούς, όμως, με αυτό τον τρό­πο τους άνοι­γαν την πόρ­τα της σωτη­ρί­ας. Επί­σης, μπο­ρεί η πόρ­τα σωτη­ρί­ας να άνοι­ξε και να πεί­ρε εκεί­νους τους ανθρώ­πους και η τρέ­λα να εξα­φα­νί­στη­κε, όμως οι δομές θα την στοι­χειώ­νουν όσο αυτοί υπάρ­χουν( φτω­χοί, αλή­τες κλπ). Μπο­ρεί η και­νούρ­για κουλ­τού­ρα να απο­μά­κρη­νε μια μερί­δα κοι­νω­νι­κών περι­θω­ριο­ποι­η­μέ­νων (τρε­λούς κλπ) όμως αυτός ο απο­κλει­σμός πρό­σφε­ρε μια πνευ­μα­τι­κή απο­κα­τά­στα­ση των υπολοίπων.

Σε αυτό το σημείο αξί­ζει να σημειω­θεί πως το φαντα­στι­κό τοπίο που παρα­θέ­τει ο συγ­γρα­φέ­ας στο αρχι­κό κεφά­λαιο του βιβλί­ου του είναι για να προϊ­δε­ά­σει τον ανα­γνώ­στη για την πραγ­μα­τι­κή περί­πτω­ση. Το Πλοίο των Τρελ­λών, λοι­πόν, είναι ένα ακυ­βέρ­νη­το και μεθυ­σμέ­νο καρά­βι που πλέ­ει στα ήρε­μα ποτά­μια της Ρηνα­νί­ας και στα φιν­λαν­δι­κά κανά­λια. Από όλα τα καρά­βια που παρου­σιά­ζο­νται τόσο στο ίδιο βιβλίο όσο και στα μυθι­στο­ρη­μα­τι­κά ή σατι­ρι­κά έργα, το πλοίο με το όνο­μα Narrenschiff είναι το μόνο που είναι πραγ­μα­τι­κό πλοίο και είχε μια πραγ­μα­τι­κή υπό­στα­ση σε ολό­κλη­ρη την ιστο­ρία. Για­τί τέτοια πλοία που μετέ­φε­ραν από την μία πόλη στην άλλη, το φορ­τίο τους από τους τρε­λούς υπήρ­ξαν και στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Οι τρε­λοί εκεί­νης της επο­χής εύκο­λα ανα­γκά­ζο­νταν να ζουν την περι­πλα­νώ­με­νη ζωή. Απο­διώ­χνό­ντου­σαν εύκο­λα από τις πόλεις και πιο συγκε­κρι­μέ­να έξω από τα τοί­χοι τους. Ενώ στην περί­πτω­ση που δεν τους τοπο­θε­τού­σαν σε καρά­βι για να σαλ­πά­ρουν στην σωτη­ρία τους, συχνά τους άφη­ναν να τρι­γυ­ρί­ζουν σε από­μα­κρες εξο­χές. Αυτή η περί­πτω­ση υπήρ­χε ως έθι­μο και συνη­θι­ζό­ταν στην Γερ­μα­νία. Ενώ στη Νυρεμ­βέρ­γη, το πρώ­το μισό του 15ου αιώ­να, είχε κατα­γρα­φεί παρου­σία 62 τρε­λών, τους 31 τους είχαν διώ­ξει. Στα επό­με­να πενή­ντα χρό­νια όμως, πρό­κει­ται πάλι για τρε­λούς που τους παρέ­δι­δαν σε Ναυ­τι­κούς. Για παρά­δειγ­μα, το 1399, υπο­χρέ­ω­σαν ναύ­τες ενός καρα­βιού να μαζέ­ψουν έναν τρε­λό που κυκλο­φο­ρού­σε γυμνός και έτσι θα απα­λα­γό­ταν η πόλη από αυτόν. Ένα ακό­μη χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα απο­τε­λεί, ένας εγκλη­μα­τί­ας οδη­γή­θη­κε με τον ίδιο τρό­πο στη Μαγε­ντία κατά τα πρώ­τα χρό­νια του 15ου αιώνα.

Καμιά φορά όμως, οι ναύ­τες έβα­ζαν πιο γρή­γο­ρα αυτούς τους ταλαι­πω­ρη­μέ­νους επι­βά­τες στη στε­ριά από ότι είχαν υπο­σχε­θεί. Όπως είχε γίνει παρό­μοια με έναν σιδε­ρά από την Φραν­κφούρ­τη, που δύο φορές τον άφη­σαν κάπου μακριά με το πλοίο τους οι ναύ­τες και αυτός δύο φορές ξανά ήρθε πίσω, πριν καλά καλά τον οδη­γή­σουν για τελευ­ταία ελπι­δο­φό­ρα φορά σε μια περιο­χή που λεγό­ταν Κρό­υ­τσ­ναχ. Σύμ­φω­να με τον συγ­γρα­φέα, στις παρα­πο­τά­μιες πόλεις της Ευρώ­πης, συχνά θα πρέ­πει να αρά­ξα­νε τέτοια “καρά­βια τρελών”.

Η υπό­θε­ση αυτή όμως, δεν μπο­ρεί να αντα­πο­κρι­θεί στα γεγο­νό­τα με σιγου­ριά αφού δεν είχαν ιδρυ­θεί καλά καλά τα ειδι­κά άσυ­λα, όπου ορι­σμέ­νοι τρε­λοί να γινό­ντου­σαν δεχτοί στα νοσο­κο­μεία αυτά ανά­λο­γα με την περί­πτω­ση τους. Για παρά­δειγ­μα, όπως ήταν στο Hotel de Dieu στο Παρί­σι, όπου υπήρ­χαν ειδι­κά κρε­βά­τια για αυτούς τους τρε­λούς σε κοι­τώ­νες. Κατά την διάρ­κεια του Μεσαί­ω­να και την ανα­γέν­νη­ση υπήρ­χαν και ειδι­κά κρα­τη­τή­ρια για παρά­φρο­νες. Τέτοια κρα­τη­τή­ρια ήταν το Chatelet του Melun, ο περί­φη­μος Πύρ­γος των Τρε­λών της Caen, τα πολυά­ριθ­μα Narrturmer Jungpfer του Αμβούρ­γου. Συνε­πώς, θα μπο­ρού­σα­με να πού­με ότι δεν διώ­χνο­νταν ανε­ξαί­ρε­τα, αλλά μόνο όσοι ήταν ξένοι, όσοι δεν ανα­ζη­τή­θη­καν από κάποιον συγ­γε­νή ή φίλο κλπ.

Ενώ υπήρ­χε η δυνα­τό­τη­τα παρα­μο­νής και περί­θαλ­ψης των ντό­πιων τρε­λών. Ένα πολύ σημα­ντι­κό στοι­χείο ανα­φο­ρά απο­τε­λούν και τα αρχεία διά­φο­ρων μεσαιω­νι­κών πόλε­ων όπου υπάρ­χουν κατα­γραμ­μέ­νες χορη­γή­σεις ή δωρε­ές, ειδι­κά για τους παρά­φρο­νες. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα όμως, τα πράγ­μα­τα δεν είναι όπως φαί­νο­νται, δηλα­δή, υπάρ­χουν διά­φο­ρα πλέ­ον σημεία που κατοι­κούν οι τρε­λοί πιο πολύ από κάπου αλλού, το οποίο δεν σήμαι­νε ότι είναι αυτόχθονες.

Οι τόποι όπου ήταν πολυά­ριθ­μοι οι τρε­λοί περισ­σό­τε­ρο από οπου­δή­πο­τε αλλού, ήταν οι τόποι προ­σκυ­νή­μα­τος. Όπως ήταν το Saint–Mathurin του Larchant, στο Saint-Hildevert του Gournay, στη Besanco, στο Gheel. Τα προ­σκυ­νή­μα­τα αυτά οργα­νό­νω­νταν ή επι­χο­ρη­γού­νταν είτε από τις πολι­τεί­ες είτε από τα νοσο­κο­μεία. Μέσα σε αυτά τα προ­σκυ­νή­μα­τα κλει­νό­ντου­σαν και όχι μόνο περι­θάλ­πο­νταν αλλά και ερχό­ντου­σαν σε επα­φή με το θαύ­μα που αναζητούσαν.

Ίσως, είναι πιθα­νόν ότι τα καρά­βια των τρε­λών είναι καρά­βια προ­σκυ­νή­μα­τος με συμ­βο­λι­κή σημα­σία, σαλ­πά­ρο­ντας για το ταξί­δι για ένα θαύ­μα: να βρουν τον χαμέ­νο λογι­κό τους, όπως άλλα κατέ­βαι­ναν τους ποτα­μούς της Ρηνα­νί­ας με κατεύ­θυν­ση το Βέλ­γιο και το Gheel, άλλα ανέ­βαι­ναν το Ρήνο, προς το Γιού­ρα και την Besancon. Σε άλλες πόλεις όμως, όπως η Νυρεμ­βέρ­γη, σίγου­ρα δεν υπήρ­ξαν τόποι προ­σκυ­νή­μα­τος κι όμως συγκέ­ντρω­ναν έναν μεγά­λο αριθ­μό τρε­λών περισ­σό­τε­ρο από τους ντό­πιους τρε­λούς. Σε αυτούς όμως τους ξένους τρε­λούς, επει­δή ακρι­βώς ήταν ξένοι δεν είχαν το δικαί­ω­μα στην περί­θαλ­ψη αλλά συντη­ρού­νταν από τον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό και έτσι τους έρι­χναν στις φυλα­κές. Μια τέτοια χει­ρο­νο­μία απο­διο­πο­μπής και περι­πλά­νη­σης των τρε­λών κι έπει­τα η επι­βί­βα­ση στο καρά­βι σίγου­ρα δεν απέ­βλε­παν απο­κλει­στι­κά σε μια πρά­ξη που από­βλε­πε σε ωφέ­λεια ή στην ασφά­λεια πολιτών.

Η περί­πτω­ση της εκκλη­σί­ας της Νυρεμ­βέρ­γης, απο­τε­λεί κατε­ξο­χήν παρά­δειγ­μα σε αυτή την περί­πτω­ση. Παρα­τη­ρή­θη­κε ότι απα­γο­ρευό­ταν η είσο­δος των τρε­λών στην εκκλη­σία, ενώ το εκκλη­σια­στι­κό δίκαιο δεν τους απα­γό­ρε­ψε να μετα­λα­βαί­νουν. Το 1421 στη Νυρεμ­βέρ­γη, ένας παπάς εκδιώ­χτη­κε λόγω της τρέ­λας του παρό­λου που η εκκλη­σία δεν επέ­βα­λε κυρώ­σεις, όμως , η πόλη του παπά πρό­σθε­σε στον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό του χρή­μα­τα για τα οδοι­πο­ρι­κά του. Επι­πλέ­ον, συνέ­βαι­νε τρε­λοί να μαστι­γώ­νο­νται δημό­σια αλλά και κατά την διάρ­κεια ενός είδους αγώ­να δρό­μου να κυνη­γιού­νται με ραβδιά χτυ­πώ­ντας τους και έτσι διώ­χνο­ντας τους από την πόλη.

Το συγκε­κρι­μέ­νο παρά­δειγ­μα, φαί­νε­ται να απο­τε­λού­σε ως τελε­τουρ­γι­κή σημα­σία ακό­μη και με άλλων τελε­τουρ­γι­κών αποδιοπομπών.

Από μία πλευ­ρά, το ταξί­δι αυτό είναι μισό πραγ­μα­τι­κή και μισό φαντα­στι­κή, την ορια­κή κατά­στα­ση του τρε­λού, εκεί­νου του μεσαιω­νι­κού ανθρώ­που, κατά­στα­ση που έδι­ναν μια ιδιό­τη­τα στον τρε­λό, δηλα­δή, να είναι κλει­σμέ­νος σε ένα χώρο και ειδι­κά στον εαυ­τό του. Η τοπο­θέ­τη­ση του τρε­λού μέσα και έξω είναι μια συμ­βο­λή θέση αλλά και εικό­να που αν συλ­λο­γι­στού­με την άπο­ψη ότι αυτή η θέση θα παρα­μεί­νει δικιά του, ένα ορα­τό φρού­ριο όπου χτι­ζό­ταν η τάξη των πραγ­μά­των, ενώ τώρα γίνε­ται ένα αόρα­το φρού­ριο που κλει­δώ­νε­ται εύκο­λα η συνεί­δη­ση μας.

Η θάλασ­σα του νερού και το προ­βά­δι­σμα στο καρά­βι παί­ζουν ένα τέτοιο ρόλο. Κλει­σμέ­νος στο καρά­βι ο τρε­λός, από όπου δεν μπο­ρεί να ξεφύ­γει, παρα­δί­νε­ται με τα χέρια στη θάλασ­σα και με τους χίλιους δρό­μους σε αυτή την απέ­ρα­ντη και αλλό­κο­τη αβε­βαιό­τη­τα. Είναι φυλα­κι­σμέ­νος στο πιο ανοι­χτό δρό­μο και αλυ­σο­δε­μέ­νος σε στε­ρεά γη. Είναι ο επι­βά­της των περα­σμά­των, όπου η γη που θα απο­βι­βα­στεί του είναι άγνω­στη ακό­μα και από την γη που προ­έρ­χε­ται δεν γνω­ρί­ζει αλλά είναι κατα­δι­κα­σμέ­νος να είναι ανά­με­σα σε ένα κομ­μά­τι γης κομ­μέ­νο στα δύο στε­ρεά και θάλασ­σα. Άρα­γε αυτή η φαντα­στι­κή συσχέ­τι­ση να είναι ένα λατρε­μέ­νο έθι­μο του Δυτι­κού πολι­τι­σμού που ρίζω­σε; το μόνο σίγου­ρο είναι πως το νερό και η τρέ­λα θα είναι ενω­μέ­να στο μυα­λό του δυτι­κού ανθρώπου.

Σε αντί­θε­ση, κατά το τέλος του 16ου αιώ­να όπου η ιστο­ρία θα εξε­λι­χθεί με την συμ­βο­λή του Lancre στη θάλασ­σα να εντο­πί­ζει μια πολύ άσχη­μη εικό­να. Όπου υπάρ­χουν μια κατη­γο­ρία ανθρώ­πων (τρε­λούς κλπ) την άστα­τη πορεία των καρα­βιών, η εξάρ­τη­ση από τα άστρα (τα άστρα συνή­θι­ζαν να έχουν τον ρόλο του μάρ­τυ­ρα και μπου­σου­λάς για την κατεύ­θυν­ση του πλοί­ου), τα διά­φο­ρα μυστι­κά αντι­κεί­με­να, το ξεμά­κρε­μα γυναι­κών, και τέλος η ταραγ­μέ­νη πεδιά­δα λόγω του φορ­τι­σμέ­νου κλί­μα­τος που επι­κρα­τεί κάνει τον άνθρω­πο να χάνει την πίστη του στον Θεό και τα δεσμά με την πατρί­δα του και με αυτό τον τρό­πο παρα­δί­νε­τε στον διάβολο.

Στην ενό­τη­τα αυτή, κατά την κλασ­σι­κή επο­χή δια­πι­στώ­νει κανείς τις ζωντα­νές και πολύ­χρω­μες εικό­νες που προσ­δί­δο­νται στο βιβλίο, όπως είναι το κρύο, η υγρα­σία, η και­ρι­κή αστά­θεια, όλες οι λεπτές στα­γό­νες του νερού που μου­χλιά­ζουν τις φλέ­βες και νεύ­ρα του ανθρώ­πι­νου σώμα­τος και έτσι οδη­γεί­ται ο άνθρω­πος στην τρέ­λα. Αλλά και την εγγλέ­ζι­κη μελαγ­χο­λία που επι­κρα­τεί ακό­μα και στα φαντα­στι­κά έργα.

Η εγκάθειρξη ως εργαλείο ποινικοποίησης

To 1656 είναι η χρο­νιά που εκδί­δε­ται το βασι­λι­κό διά­ταγ­μα, ταυ­τό­χρο­να είναι και η ημε­ρο­μη­νία που ιδρύ­ε­ται το Γενι­κό Νοσο­κο­μείο του Παρι­σιού. Σε μια αρχι­κή οπτι­κή ματιά, μοιά­ζει να αρχί­ζει μια και­νούρ­για μεταρ­ρύθ­μι­ση, για μια νέα διοι­κη­τι­κή ανα­διάρ­θρω­ση. Πλέ­ον διά­φο­ρα ιδρύ­μα­τα που υπάρ­χουν, έρχο­νται τώρα στο προ­σκή­νιο να ενω­θούν, κάτω από κοι­νή διοί­κη­ση. Όλα αυτά προ­σφέ­ρο­νται πλέ­ον, σε όλους τους φτω­χούς του παρι­σιού, “όλων των φυλών, ηλι­κιών και κατα­γω­γής, έχουν δεν έχουν επάγ­γελ­μα και σε όποια κατά­στα­ση κι αν βρί­σκο­νται, σε γέρους, σε ανά­πη­ρους, αρρώ­στους, ακό­μη και σε ανί­α­τους”. Με αυτό τον τρό­πο, θα βρούν στέ­γη και τρο­φή όλοι όσοι πήγαν από μόνοι τους, είτε μετα­φέρ­θη­καν με βασι­λι­κής ή δικα­στι­κής εξου­σί­ας. Αυτό που αξί­ζει να σημειω­θεί είναι πως το Γενι­κό Νοσο­κο­μείο του Παρι­σιού, δεν ήταν για­τρι­κό ίδρυ­μα. Αλλά απο­τε­λεί­ται από μισό Νομι­κό, με τις διοι­κη­τι­κές του δομές και υπη­ρε­σί­ες, πλάι στις ήδη εξου­σί­ες που το απαρ­τί­ζουν την εκκλη­σία και την Βασι­λι­κή Κυβέρ­νη­ση, ξέχω­ρα από εκεί­νες των δικα­στη­ρί­ων. Το συγκε­κρι­με­νο ίδρυ­μα, είναι φανε­ρό πως ιδρύ­θη­κε από τους μονάρ­χες και αστούς της Γαλ­λί­ας που την επο­χή εκεί­νη οργα­νώ­ντου­σαν σαν κατε­στη­μέ­νο και εξαρ­τιό­ταν πάντο­τε από την βασι­λι­κή εξου­σία. Το φαι­νό­με­νο αυτό σιγά ‑σιγά αρχί­ζει και απο­κτά ευρω­παϊ­κές δια­στά­σεις. Αφού, η επι­κρά­τη­ση της ζωη­ρής μοναρ­χί­ας στην επο­χή της Αντι-μεταρ­ρύθ­μι­σης, έδω­σαν στην Γαλ­λία έναν ιδιαί­τε­ρο χαρα­κτή­ρα όπου οι εξου­σί­ες έρχο­νται σε σύγκρου­ση αλλά και συνερ­γά­ζο­νται με την εκκλησία.

Για παρά­δειγ­μα, στις γερ­μα­νό­φω­νες χώρες ιδρύ­ο­νται τα λεγό­με­να ανα­μορ­φω­τή­ρια, Zuchthausern. Ενώ στην Αγγλία, οι ρίζες της εγκά­θειρ­ξης είναι παλιό­τε­ρες. Η πρά­ξη αυτή του 1575, αφο­ρού­σε «στην τιμω­ρία των αγυρ­τών και στην ανα­κού­φι­ση των φτω­χών» που θέσπι­ζε την δημιουρ­γία των ανα­μορ­φω­τη­ρί­ων: House of Correction. Λίγα χρό­νια μετά, απο­φα­σί­ζε­τε η λει­τουρ­γία ιδιω­τι­κών επι­χει­ρή­σε­ων, δηλα­δή, δεν είναι ανά­γκη να έχει κανείς άδεια για να ανοί­ξει ένα νοσο­κο­μείο αλλά μπο­ρεί ο καθέ­νας πια να το κάνει. Ήδη από το δεύ­τε­ρο μισό του 17ου αιώ­να λει­τουρ­γούν τα Workhouses (οίκοι εργα­σί­ας, εργα­στή­ρια και βιο­τε­χνί­ες που βοη­θούν στη συντή­ρη­ση των ανα­μορ­φω­τη­ρί­ων κι εξα­σφα­λί­ζουν εργα­σία στους τρο­φί­μους). Το ερώ­τη­μα που θα μπο­ρού­σα­με να ανα­λο­γι­στού­με είναι : Ποια είναι τελι­κά η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα πίσω από τους φτω­χούς, των ανέρ­γων και των τρε­λών, που από την μια στιγ­μή στην άλλη βρέ­θη­καν απο­κλει­σμέ­νη από τον υπό­λοι­πο κόσμο, που ήταν πιο κλει­στεί και από τους λεπρούς. Ενώ το Γενι­κό Νοσο­κο­μείο, λίγα χρό­νια μετά την ίδρυ­ση του, είχε μόνο 6.000 άτο­μα, δηλα­δή, το 1% περί­που του πλη­θυ­σμού. Σε αυτό το σημείο αυτό που πρέ­πει να ανα­φερ­θεί είναι πως η εγκά­θειρ­ξη, πριν ακό­μα απο­κτή­σει το για­τρι­κό νόη­μα στα ψυχια­τρεία, που της έδω­σαν αργό­τε­ρα, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ήταν η προ­στα­γή της εργα­σί­ας. Όπως ανα­λύ­ε­ται και στο έργο του Karl Marx, στο πρώ­το τόμο του με τίτλο Το Κεφά­λαιο, «Γενι­κά η κατά­στα­ση των κατώ­τε­ρων λαϊ­κών τάξε­ων χει­ρο­τέ­ρε­ψε σχε­δόν από κάθε άπο­ψη, οι μικροί γαιο­χτή­τες και παχτω­τές υπο­βι­βά­στη­καν στην κατά­στα­ση μερο­κα­μα­τιά­ρη­δων και μισθω­τών, ενώ ταυ­τό­χρο­να σε αυτή την κατά­στα­ση έγι­νε πιο δύσκο­λο να βγά­ζουν το ψωμί τους»¹

Ιδρηματοποίηση και Άσυλο

Μετά τους Βαλ­κα­νι­κούς πολέ­μους και πιο συγκε­κρι­μέ­να 1912–13, η Μακε­δο­νία και η Κρή­τη ενώ­νο­νται με την Ελλά­δα. Με απο­τέ­λε­σμα να δημιουρ­γη­θούν δύο ιδρύ­μα­τα, εκεί­νο της Θεσ­σα­λο­νί­κης και της Σού­δας. Το γεγο­νός λόγω των ιστο­ρι­κών εξε­λί­ξε­ων, γίνε­ται η αιτία για την ανά­πτυ­ξη και εξέ­λι­ξη του συστή­μα­τος της ψυχια­τρι­κής περί­θαλ­ψης. Τα δύο παρα­δείγ­μα­τα αυτά δεί­χνουν την συγκρό­τη­ση του ψυχια­τρι­κού πεδί­ου στην Ελλά­δα, βασι­σμέ­νη των γνώ­σε­ων αλλά και πρα­κτι­κών του Δυτι­κού κόσμου, υπο­γραμ­μί­ζο­ντας με αυτό τον τρό­πο την στα­θε­ρό­τη­τα στον χρό­νο. Το παρά­δειγ­μα αυτό, γίνε­ται αντι­λη­πτό και σε άλλες χώρες, όπως την Γαλ­λία, Μεγά­λη Βρε­τα­νία και ΗΠΑ.

Επο­μέ­νως, μπο­ρού­με να πού­με πως για τα δεδο­μέ­να της ελλη­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας κατά τον 19ο αιώ­να, η ελλη­νι­κή ψυχια­τρι­κή δημιουρ­γεί­ται με βάση την σκέ­ψη, την ταξι­νό­μη­ση των κατη­γο­ριών κλπ. Ενώ η δημιουρ­γία του ασύ­λου στην Ελλά­δα στα τέλη του 19ου αιώ­να έρχε­ται αντι­μέ­τω­πη με την παρα­δο­σια­κή τρέ­λα αλλά και με την ιστο­ρι­κή διά­στα­ση του και στην υπό­λοι­πη Δυτι­κή Ευρώ­πη. Μετά την απο­τυ­χία των περί­φη­μων “ηθι­κών θερα­πειών” οδή­γη­σαν στην αλλα­γή των στό­χων της νοση­λεί­ας. Σκο­πός, πλέ­ον, δεν είναι πια η θερα­πεία αλλά η επο­πτεία του ασθε­νούς και η εξυ­πη­ρέ­τη­ση των βιο­τι­κών του ανα­γκών.²

Νέος Διαχωρισμός

Από την στιγ­μή που έρχε­ται στην επι­φά­νεια η επι­στή­μη για να “για­τρέ­ψει” τόσο τον άνθρω­πο όσο και το σώμα του, φαί­νε­ται πως δεν αργεί και η σύγκρου­ση. Η σύγκρου­ση αυτή δεν είναι παρά την Θρη­σκεία με τα πλέγ­μα­τα της εξου­σί­ας όπως έχει πει ο Μισέλ Φου­κώ. Ίσως, η ιστο­ρία να ξανά γρά­φε­ται, αφού βλέ­που­με πως συμ­βαί­νει το ίδιο όπως και τον 15–17ο αιώ­να, σύγκρου­ση μετα­ξύ λογι­κής και πρα­κτι­κής, ζωής και θανά­του. Τελι­κά, μήπως, η επι­στή­μη έχει εξε­λι­χθεί τόσο ραγδαία που χει­ρί­ζε­ται τον άνθρω­πο όπως επι­θυ­μεί η ίδια; Μπο­ρεί να υπάρ­ξει αντί­στα­ση από το ίδιο το υπο­κεί­με­νο ή θα συνε­χί­σει να είναι αντι­κεί­με­νο μελέ­της της ψυχιατρικής;

Γενικό Συμπέρασμα

Τα συμπε­ρά­σμα­τα που προ­κύ­πτουν είναι πως η σημα­ντι­κή αυτή εξέ­λι­ξη της τρέ­λας να επι­βιώ­σει τόσα χρό­νια, η σάρ­κα να είναι ανά­με­σα στο κενό ώθη­σαν στην δια­μόρ­φω­ση και­νούρ­γιων- και­νο­τό­μων τρό­πων δια­χεί­ρι­σης αυτών των ανθρώ­πων, πιο σύγ­χρο­νες, καθα­ρές και ανθρώ­πι­νες δομές, όπου ο κάθε άνθρω­πος που είναι γεμά­τος από “αγκά­θια” στην ψυχή του μπο­ρεί πλέ­ον να ζήσει μια πιο ήρε­μη και υγιει­νή ζωή. “Η ζωή είναι σαν αστραπή.…μα, προ­λα­βαί­νου­με” όπως είχε πει και ο Ν. Καζαν­τζά­κης, έτσι και εμείς προ­λα­βαί­νου­με να διορ­θώ­σου­με τόσο η επι­στή­μη μας όσο και εμείς σαν επι­στή­μο­νες να μην ξανά εφαρ­μό­σου­με ποτέ ξανά τέτοιες πρα­κτι­κές, αλλά να κατα­νο­ή­σου­με πως ο “τρε­λός” άνθρω­πος δεν είναι παρά μια ψυχή που υπο­φέ­ρει και χρειά­ζε­ται βοήθεια.

Βιβλιο­γρα­φία

1) Michel Foucault (1972) Histoire de la folie a l’age classique, Plon, Παρί­σι, 1961 και Gallimard, Παρί­σι 2 1972 (ελλη­νι­κή έκδο­ση: Η ιστο­ρία της τρέ­λας, µτφρ. Φρα­γκί­σκη Αµπα­τζο­πού­λου, Ηρι­δα­νός, Αθή­να 1976.
2) Μανό­λης Τζα­νά­κης ( 2008) Πέραν του Ασύ­λου, η κοι­νο­τι­κή ψυχια­τρι­κή και το ζήτη­μα του υπο­κει­μέ­νου, Αθή­να, εκδ: Συνάψεις.
3) Καρλ Μαρξ «Το Κεφά­λαιο, Κρι­τι­κή της Πολι­τι­κής Οικο­νο­μί­ας, Τόμος Πρώ­τος, Βιβλίο Ι, Το προ­τσές παρα­γω­γής του Κεφα­λαί­ου». Μετά­φρα­ση Πανα­γιώ­της Μαυ­ρομ­μά­της. Εκδό­σεις Σύγ­χρο­νη Εποχή.

________________________________________________________

1 Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος Πρώτος, Βιβλίο Ι, Το προτσές παραγωγής του Κεφαλαίου». Μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομμάτης. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
2 Μανόλης Τζανάκης ( 2008) Πέραν του Ασύλου, η κοινοτική ψυχιατρική και το ζήτημα του υποκειμένου, Αθήνα, εκδ: Συνάψεις, σελ:71–77.