Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος και τα άλογα — Τι γνωρίζουμε για το “horsemanship” των αρχαίων Ελλήνων; (2ο μέρος)

Συγ­γρα­φείς: Vera Klontza-Jaklova, Romilda Nevěčná

Αρχαιό­τη­τα και «horsemanship»?   

Για τα άλο­γα έχου­με ανα­φο­ρές από πολ­λούς αρχαί­ους συγ­γρα­φείς. Όμως το σημα­ντι­κό­τε­ρο έργο μας το άφη­σε ο Αθη­ναί­ος, λάτρης της Σπαρ­τια­τι­κής πολι­τι­στι­κής παρά­δο­σης Ξενο­φών, που έζη­σε περί­που το 430 – 353 π. Χ. Το έργο του “Περί ιππι­κής”   έγι­νε βασι­κό­τα­το εγχει­ρί­διο για  την εκτρο­φή αλό­γων για αρκε­τούς αιώ­νες. Ακό­μα και σήμε­ρα το έργο αυτό είναι πολύ γνω­στό στους ιππο­λό­γους όλου του κόσμου και φυσι­κά στους λάτρεις του αλό­γου. Στον ένα ή στον άλλο βαθ­μό  μέσα από το έργο του Ξενο­φώ­ντα κατα­δει­κνύ­ε­ται η πολι­τι­στι­κή σχέ­ση  των αρχαί­ων Ελλή­νων με το άλο­γο. Όπως παρα­τη­ρεί: «Το άλο­γο είναι κάτι όμορ­φο, κανείς δεν θα κου­ρα­στεί να το κοι­τά­ζει, όσο επι­δει­κνύ­ε­ται στον θεα­τή με όλο του το μεγαλείο».

Πολ­λά στοι­χεία του έργου του παρα­μέ­νουν επί­και­ρα και σήμε­ρα. Μάλι­στα σε σχέ­ση με ορι­σμέ­νες περιο­χές του σημε­ρι­νού κόσμου μας είναι πολύ μπρο­στά. Ο Ξενο­φώ­ντας περι­γρά­φει μετα­ξύ άλλων πως μπο­ρεί κάποιος να απο­κτή­σει ένα καλό άλο­γο, πως πρέ­πει να το φρο­ντί­ζει, πως να το εκτρέ­φει, αλλά και πως να το για­τρεύ­ει από διά­φο­ρες ασθέ­νειες ή τραυ­μα­τι­σμούς. Ακό­μα, πως να ιππεύ­ει σωστά, πως να εκπαι­δεύ­ει ένα άλο­γο για πολε­μι­κούς σκο­πούς, για επι­δεί­ξεις, για αγώ­νες  ή για εργα­σία. Γνώ­ρι­ζε πάρα πολύ καλά και με κάθε λεπτο­μέ­ρεια την ανα­το­μία του αλό­γου, αλλά επί­σης και το χαρα­κτή­ρα του. Π.χ. περι­γρά­φει με κάθε λεπτο­μέ­ρεια τι πρέ­πει να προ­σέ­χει ο πιθα­νός αγο­ρα­στής όταν ψάχνει για άλο­γο. Για τον Ξενο­φώ­ντα το σημα­ντι­κό­τε­ρο πράγ­μα που πρέ­πει να προ­σέ­χου­με , είναι οι οπλές, και η δόμη­ση του ποδιού (σύμ­φω­να με τις σύγ­χρο­νες ιππο­λο­γι­κές προ­σεγ­γί­σεις είχε δίκιο). Υπο­γραμ­μί­ζει ότι πάντα πρέ­πει να κρί­νου­με την κατά­στα­ση των ποδιών του συγκε­κρι­μέ­νου αλό­γου όταν αυτό βρί­σκε­ται σε κίνη­ση. Επί­σης, μας εξη­γεί πως να προ­σεγ­γί­ζου­με και πως να εξε­τά­ζου­με το σώμα του, τα δόντια του κτλ. Ταυ­τό­χρο­να τονί­ζει ότι αυτός που θα φρο­ντί­ζει το άλο­γο πρέ­πει να είναι εκπαι­δευ­μέ­νος, και υπεύ­θυ­νος άνθρω­πος τονί­ζο­ντας ταυ­τό­χρο­να πόσο σημα­ντι­κή είναι η σωστή σχέ­ση και η φρο­ντί­δα.  Θεω­ρού­σε πως η χαί­τη και η ουρά ήταν δώρα των Θεών στο άλο­γο για να είναι όμορ­φο. Είναι λοι­πόν, για τα πολι­τι­στι­κά προ­τάγ­μα­τα της επο­χής του, υπο­χρέ­ω­ση μας που πηγά­ζει από την Θεϊ­κή αυτή σχέ­ση να τα φρο­ντί­ζου­με με τέτοιο τρό­πο για να είναι η χαί­τη όσο γίνε­ται μακρύ­τε­ρη. Ο τακτι­κός και ο συχνός καθα­ρι­σμός όπως και το χτέ­νι­σμα είναι για τον Ξενο­φώ­ντα κανό­νας. Η επι­σή­μαν­ση του Ξενο­φώ­ντα ήταν σωστή. Η μακριά χαί­τη ήταν παράλ­λη­λα, πέρα από καλ­λω­πι­στι­κούς λόγους,  μια σημα­ντι­κή βοή­θεια για τον ανα­βά­τη ο οποί­ος μπο­ρού­σε με περισ­σό­τε­ρη ευκο­λία να συγκρα­τη­θεί απ’ αυτήν αν χρεια­ζό­ταν αφού ίππευε χωρίς σέλα και ανα­βο­λείς. Οι οπλές και τα πόδια πρό­τει­νε να πλέ­νο­νται καθη­με­ρι­νά με καθα­ρό και άφθο­νο νερό. Ο Ξενο­φώ­ντας μας περι­γρά­φει  ανα­λυ­τι­κά πως πρέ­πει να σηκώ­νο­νται σωστά τα πόδια των αλό­γων. Με τι τρό­πο πρέ­πει να διπλω­θούν για να έχου­με την δυνα­τό­τη­τα να παρα­τη­ρού­με μέσα στην οπλή και για να την καθα­ρί­ζου­με απο­τε­λε­σμα­τι­κά και σχο­λα­στι­κά. Την περι­γρα­φή του Ξενο­φώ­ντα για το πως να βάλου­με τα χαλι­νά­ρια θα χει­ρο­κρο­τού­σαν και οι σημε­ρι­νοί κορυ­φαί­οι ιππο­λό­γοι ή horsemen. Ανα­λυ­τι­κή είναι και οι περι­γρα­φή της εκπαί­δευ­σης από κάτω στην οποία δίδει ιδιαί­τε­ρη βαρύ­τη­τα. Σήμε­ρα, μετά τόσους αιώ­νες η πρα­κτι­κή αυτή μπο­ρεί να θεω­ρη­θεί μια πολύ καλή βάση επι­τυ­χη­μέ­νης επι­κοι­νω­νί­ας με τα άλο­γα. Συμ­βου­λεύ­ει στους ιππείς της αρχαιό­τη­τας να κρα­τά­νε το άλο­γο με το αρι­στε­ρό χέρι και να ανε­βαί­νουν με κίνη­ση από τα δεξιά. Μέχρι λεπτο­μέ­ρειας περι­γρά­φει πως οφεί­λει να κάθε­ται ο ανα­βά­της στο άλο­γο: Ο ιππέ­ας μας λέει πως δεν πρέ­πει να κάθε­ται σαν σε καρέ­κλα, στα οπί­σθια δηλα­δή, αλλά ανά­με­σα στο ηβι­κό οστό και τα ισχια­κά οστά  που τον κάνει να μοιά­ζει περισ­σό­τε­ρο  σαν να στέ­κε­ται. Τα πόδια πρέ­πει να κρέ­μο­νται ελεύ­θε­ρα προς τα κάτω. Δεν πρέ­πει δηλα­δή να είναι διπλω­μέ­να στην λεκά­νη και στο γόνα­το. Η στά­ση αυτή εξα­σφα­λί­ζει μια συνε­χή και στε­νή επα­φή των μοι­ρών με το σώμα του αλό­γου, ενώ κάτω από τα γόνα­τα τα πόδια πρέ­πει να κρέ­μο­νται ελεύ­θε­ρα. Έτσι όμως είναι η σωστή ίππευ­ση  και σήμε­ρα και ειδι­κά αν δεν χρη­σι­μο­ποιού­νται σέλα και ανα­βο­λείς. Ο Ξενο­φών συμπλη­ρώ­νει και άλλες λεπτο­μέ­ρειες τις οποί­ες χρη­σι­μο­ποιού­με και εμείς σήμε­ρα, ειδι­κά τα τελευ­ταία χρό­νια όταν προ­τι­μά­με να εκτε­λούν τα άλο­γα τα “θέλω μας” οικειο­θε­λώς και με χαρά. Συμπλη­ρώ­νου­με ότι ο σωστός τρό­πος ίππευ­σης ήταν ανα­γκαί­ος, αφού ο αρχαί­ος ανα­βά­της στους αγώ­νες ίππευε γυμνός ή ίσα ίσα είχε ένα κοντό χιτώ­να (Εικ. 1).

Εικ. 1: Ανά­γλυ­φο του Βρύ­α­ξη με ένα άλο­γο και ανα­βά­τη που κρα­τά τη χαί­τη. Ο καβα­λά­ρης φορά­ει χιτώ­να με ζώνη. Υπάρ­χει και κου­βέρ­τα για σέλα περί­που μισό 4ου αι. Π. Χ.(Πηγή: Charbonneaux, J. Martin, R., Villard, F. 1973: Hellenistic Art, Naples.)

Σύμ­φω­να με τον Ξενο­φώ­ντα το άλο­γο δεν πρέ­πει να στέ­κε­ται στα ουρά του και ο στά­βλος πρέ­πει να έχει αυλά­κι που απο­μα­κρύ­νει τα υγρά. Επί­σης το πάτω­μα του στά­βλου πρέ­πει να είναι κτι­σμέ­νο από μεγά­λα βότσα­λα για να δυνα­μώ­νουν οι οπλές του. Ο Ξενο­φώ­ντας μας εξη­γεί πως ένα καλά εκπαι­δευ­μέ­νο άλο­γο είναι απο­τέ­λε­σμα επαγ­γελ­μα­τι­κής δια­δι­κα­σί­ας και τερά­στιας υπο­μο­νής. Πολύ σωστά επι­ση­μαί­νει ότι τα άλο­γα δεν μαθαί­νουν μέσω της τιμω­ρί­ας αλλά αντί­θε­τα από την επι­βρά­βευ­ση. Δεν πρέ­πει να το “σπά­με“ με τη βία καθώς πρέ­πει να πετύ­χου­με να αντα­πο­κρί­νε­ται οικειοθελώς.

Άλλες πηγές μας μετα­φέ­ρουν την αντί­λη­ψη της επο­χής για το ότι το άγριο άλο­γο θεω­ρού­νταν  πρό­βλη­μα. Στον έναν ή στον άλλο βαθ­μό αυτό κατα­δει­κνύ­ε­ται από τις πολ­λές μυθο­λο­γι­κές ανα­φο­ρές. Συν­δέ­ε­ται δηλα­δή με τους μυθο­λο­γι­κούς δαμα­στές αλό­γων όπως Βελ­λε­ρε­φό­ντης ή ο Ηρα­κλής. Ακό­μα όμως και οι ανα­φο­ρές στην εξαι­ρε­τι­κό­τη­τα του Μεγά­λου Αλε­ξάν­δρου ανα­δει­κνύ­ει αυτή την διά­στα­ση. Του απο­δί­δε­ται εξάλ­λου πως κατά­φε­ρε να δαμά­σει το μαύ­ρο άλο­γο που άκου­γε στο όνο­μα Βου­κε­φά­λας. Όμως ακό­μα και ο Θεός Ήλιος ήταν ο μόνος που κατά­φερ­νε να οδη­γεί τα άλο­γα που τρα­βού­σαν το άρμα του. Τα ατί­θα­σα άλο­γα λοι­πόν εκπρο­σω­πού­σαν μια πρό­κλη­ση όχι μόνο για τους ανθρώ­πους αλλά και για τους θεούς.

Πλη­σιά­ζο­ντας το άλο­γο της αρχαιό­τη­τας με τα αρχαιο­λο­γι­κά εργαλεία. 

Τις γνώ­σεις μας για το horsemanship στην αρχαιό­τη­τα δεν τις αντλού­με μόνο από την μυθο­λο­γία και τους αρχαί­ους συγ­γρα­φείς, αλλά εξί­σου σημα­ντι­κή είναι σε αυτή την κατεύ­θυν­ση και οι  αρχαιο­λο­γι­κοί μέθο­δοι που σχε­τί­ζο­νται με την τέχνη. Τις παλιό­τε­ρες ανα­πα­ρα­στά­σεις αλό­γων στον Ελλα­δι­κό χώρο θα τις βρού­με ζωγρα­φι­σμέ­νες σε κερα­μι­κά σκεύη από την επο­νο­μα­ζό­με­νη Μυκη­ναϊ­κή περί­ο­δο, δηλα­δή από την ύστε­ρη επο­χή του χαλ­κού (περί­που 2ο μισό της 2ης χιλιε­τί­ας π. Χ.). Πρό­κει­ται βασι­κά για άλο­γα που τρά­βα­γαν άμα­ξες με δύο ρόδες. (Εικ. 2).

Εικ. 2: Μυκη­ναϊ­κός κρα­τή­ρας (μισό 14ου αιώ­να π.Χ.): δίτρο­χο άρμα που το σέρ­νουν δύο άλο­γα. (Πηγή: Schertz, P. – Stribling, N. (eds.) 2017: The Horse in Ancient Greek Art, Middleburg.

Παράλ­λη­λα στην ύστε­ρη επο­χή του χαλ­κού υπάρ­χουν πολύ χαρα­κτη­ρι­στι­κές ανα­πα­ρα­στά­σεις αλό­γων από χυτευ­μέ­νο χαλ­κό. Τις βρί­σκου­με σε μεγά­λους αριθ­μούς σε ιερά και ναούς (Εικ. 3).

Εικ. 3: Χάλ­κι­νη φορά­δα με που­λά­ρι (ύψος περί­που 10 εκ.) από την Ολυ­μπία. (Πηγή: Lamn, W. 1929: Greek and Roman Bronzes. London)

Πρό­κει­ται για προ­σφο­ρές οι οποί­ες έπρε­πε να εξα­σφα­λί­σουν την θετι­κή αντι­με­τώ­πι­ση από τους θεούς. Μάλ­λον οι πιο όμορ­φες ανα­πα­ρα­στά­σεις είναι οι ανα­πα­ρα­στά­σεις αλό­γων από την μελα­νό­μορ­φη κερα­μι­κή του 6ου αιώ­να (Εικ. 4) και από την μετέ­πει­τα  ερυ­θρό­μορ­φη κερα­μι­κή (Εικ. 5), οι οποί­ες ταυ­τό­χρο­να φέρ­νουν πολ­λές πλη­ρο­φο­ρί­ες για την ιππα­σία, τους αγώ­νες, μυθο­λο­γι­κά άλο­γα, αλλά λιγό­τε­ρα για την φρο­ντί­δα. (Εικ. 6).

Εικ. 4: Ιππο­δρο­μί­ες στους αγώ­νες των Πανα­θη­ναί­ων: οι ιππείς είναι γυμνοί, χωρίς σέλες, κρα­τώ­ντας στα χέρια τους μαστί­για. Μελα­νό­μορ­φος πανα­θη­ναϊ­κός αμφο­ρέ­ας (γεμι­σμέ­νος με λάδι χρη­σί­μευε ως έπα­θλο για τον νικη­τή των αγώ­νων του συγκε­κρι­μέ­νου κλά­δου): γύρω στο 500 π.Χ. (Πηγή: MET museum.)

Εικ. 5: Ένας νεα­ρός έφιπ­πος με μαστί­γιο: ερυ­θρό­μορ­φη πελή­κη από την Αττι­κή, περ. ‑430 . (Πηγή: Schertz, P. – Stribling, N. (eds.) 2017: The Horse in Ancient Greek Art, Middleburg)

Εικ.6: Καθα­ρι­σμός των οπλών και στή­ρι­ξη αλό­γου. Από μελα­νό­μορ­φο κύλι­κα που κατα­σκευά­στη­κε στην Αττι­κή γύρω στο ‑500 . (Πηγή: Moore, M. B. 2004: Horse Care as Depicted on Greek Vases before 400 B.C. Metropolitan Museum Journal 39, 35–67)

Αισθη­τά λιγό­τε­ρα είναι τα αγάλ­μα­τα των αλό­γων. Το πιο γνω­στό άγαλ­μα είναι μάλ­λον ο ιππέ­ας του Ραμπίν, από τον οποίο σώθη­κε μόνο ο μαρ­μά­ρι­νος ιππέ­ας με το χαρα­κτη­ρι­στι­κό του αρχαϊ­κό χαμό­γε­λο. Ακό­μα ο “Ηνί­ο­χος” από τους Δελ­φούς, μέρος μιας ομά­δας αγαλ­μά­των από το οποίο δια­σώ­θη­καν μόνο μερι­κά κομ­μά­τια αλό­γων, άμα­ξας. Αλλά τα πιο όμορ­φα άλο­γα κατά την άπο­ψή μας είναι εκεί­να του Φει­δία από τον διά­κο­σμο του Παρ­θε­νώ­να (Εικ. 7).  Στον Παρ­θε­νώ­να παρε­μπι­πτό­ντως  έχου­με μια σημα­ντι­κή συγκέ­ντρω­ση γλυ­πτών ανα­πα­ρα­στά­σε­ων αλό­γων  όπου πάνω από 200 άλο­γα κοσμούν την ζωφό­ρο του. Ίσως από τις ομορ­φό­τε­ρες τρισ­διά­στα­τες ανα­πα­ρα­στά­σεις είναι εκεί­νη με το άλο­γο που καλ­πά­ζει (από το Αρτε­μί­σιο) της ελλη­νι­στι­κής περιόδου.

Εικ. 7: Κεφά­λι αλό­γου από τον Παρ­θε­νώ­να. Από το άρμα της θεάς Σελή­νης. Γύρω στο ‑450. Σήμε­ρα στο Βρε­τα­νι­κό Μου­σείο. (Πηγή: Brommer, F. 1979: Die Parthenon-Skulpturen. Mainz am Rhein.)

Ένα άλλο σημα­ντι­κό εργα­λείο απο­τε­λεί το οστε­ο­λο­γι­κό υλι­κό αλό­γων, τα ταφι­κά έθι­μα κλπ. Πολ­λά άλο­γα είχαν λάβει ανά­λο­γες τιμές με τους ιδιο­κτή­τες μετά θάνα­το. Στην κεντρι­κή Ευρώ­πη στην επο­χή του σιδή­ρου (περί­που από τον 7ο εως τον 5ο αιώ­να) υπάρ­χουν πολ­λές περι­πτώ­σεις που  άλο­γα βρί­σκο­νται δίπλα στους ιδιο­κτή­τες τους στον ίδιο τάφο. Αυτή η συνή­θεια απα­ντά κάπως και στον ελλα­δι­κό χώρο. Ήδη στο 11ο αιώ­να π. Χ. έχου­με ευρή­μα­τα από τρία άλο­γα σε τάφο στην τοπο­θε­σία Λευ­κα­ντί Ευβοί­ας (Εικ. 8). Την ώρα της ταφής είχαν στο στό­μα τους ακό­μα τα χάλ­κι­να χαλι­νά­ρια. Άλλα δυο άλο­γα εντα­φιά­στη­καν στο Μαρα­θώ­να. Ένα άλλο άλο­γο από τις Αρχά­νες της Κρή­της κτλ. Πολ­λά θυσια­σμέ­να άλο­γα ανα­κα­λύ­φτη­καν στην Κύπρο (π.χ. Σαλαμίς).

Εικ. 8: Ταφή τριών αλό­γων από το Λευ­κα­ντί της Εύβοιας (περί­που 1000 – 950 π.Χ.). (Πηγή: Popham, M.R.- Calligas, P. G.- Sackett, L.H. 1993: Lefkandi II, The protogeometric building at toumba, Athens)

Σήμε­ρα τα σύν­θε­τα ερω­τή­μα­τα που θέτου­με επι­τάσ­σουν να μελε­τά­με το οστε­ο­λο­γι­κό ιππο­λο­γι­κό υλι­κό όπως εκεί­νο των ανθρώ­πων. Αυτό σημαί­νει ότι οφεί­λου­με να απα­ντού­με σε ερω­τή­μα­τα  για την ηλι­κία τους, το φύλ­λο, τις ασθέ­νειες, ή τις παρα­μορ­φώ­σεις στους σκε­λε­τούς. Για να επι­τευ­χθεί κάτι τέτοιο είναι απα­ραί­τη­τη και η μορια­κή έρευ­να. Έτσι  οδη­γού­μα­στε να μελε­τά­με και γενε­τι­κό υλι­κό DNA. Μέσα από τις εξα­γω­γές κολ­λα­γό­νου από τα οστά και τα δόντια ανα­λύ­ου­με τα ισό­το­πα του  άνθρα­κα, αζώ­του, οξυ­γό­νου, στρο­ντί­ου και θεί­ου.  Στην βάση αυτών των στοι­χεί­ων μπο­ρού­με να συμπε­ραί­νου­με εκτός των άλλων που ζού­σε το δοσμέ­νο άλο­γο, πως τρέ­φο­νταν, το γενε­α­λο­γι­κό του παρελ­θόν και τις πιθα­νές μακρι­νές μετα­κι­νή­σεις του.

Μια άλλη σημα­ντι­κή πηγή είναι ευρή­μα­τα των χαλι­να­ριών και των άλλων ιππο­λο­γι­κών εξαρ­τη­μά­των. Στον ελλα­δι­κό χώρο εμφα­νί­ζο­νται στην μυκη­ναϊ­κή περί­ο­δο, λίγο αργό­τε­ρα από την Ανα­το­λία, ή την κεντρι­κή Ευρώ­πη. Συγκε­κρι­μέ­να στο 16ο αιώ­να π. Χ.  απα­ντούν τα πρώ­τα εξαρ­τή­μα­τα από χαλ­κό. Ήταν ακρι­βώς η περί­ο­δος που ξεκι­νά η ιστο­ρία του horsemanship στην Ελλά­δα. Πιο παλιά είχα­με οστέι­να εξαρ­τή­μα­τα χαλι­νώ­σε­ων όπως αυτά λχ από την Τροία/Hisarlik της πρώ­ι­μης επο­χής του χαλκού.

Από τις χαλι­νώ­σεις βρί­σκο­νται συνή­θως τα ενδο­στό­μια τμή­μα­τα, κρί­κοι χαλι­να­ριών, πλαϊ­νά εξαρ­τή­μα­τα χαλι­να­ριών και τα πλαϊ­νά εξαρ­τή­μα­τα στα οποία συν­δέ­ε­ται το ενδο­στό­μιο μέρος με τα ηνία, που ήταν συχνά από χαλ­κό, μπρού­τζο ή αργό­τε­ρα από σίδη­ρο. Τα άλο­γα, παρό­λο που θεω­ρού­νταν είδος πολυ­τέ­λειας, υψη­λού κοι­νω­νι­κού και οικο­νο­μι­κού πρε­στίζ, έπρε­πε να είναι εύκο­λα  στην δια­χεί­ρι­σή τους. Αυτή την ανά­γκη αντα­να­κλούν και τα διά­φο­ρα βοη­θή­μα­τα που βρί­σκου­με σε αρχαιο­λο­γι­κά συμ­φρα­ζό­με­να.  Απα­ντά­νε δύο βασι­κοί τύποι χαλι­νώ­σε­ων: Τα κοφτε­ρά και τα μαλα­κά. Και οι δύο τύποι εξε­λιγ­μέ­νοι στην αρχαιό­τη­τα, στην ουσία, με ορι­σμέ­νες αλλα­γές παρα­μέ­νουν σε χρή­ση  έως και σήμε­ρα. Σήμε­ρα, αν θέλου­με να χρη­σι­μο­ποι­ή­σου­με πιο σκλη­ρή χαλί­νω­ση  προ­τι­μά­με λεπτό­τε­ρη ενδο­στό­μια ή χαλί­νω­ση με υπο­βο­ή­θη­ση  από μοχλούς.

Η χρή­ση ενδο­στό­μιων εξαρ­τη­μά­των  σήμε­ρα θεω­ρεί­ται ακραία πρα­κτι­κή που ενδεί­κνυ­ται μόνο σε πολύ ειδι­κές και μεμο­νω­μέ­νες περι­πτώ­σεις έως καθό­λου. Τέτοια χαλί­νω­ση είχε σχε­τι­κά χοντρή βάση με ανε­ξάρ­τη­τους κρί­κους στην μέση εξο­πλι­σμέ­να με κοφτε­ρές αιχ­μές. Την χαλί­νω­ση συμπλή­ρω­νε η αλυ­σί­δα. (Εικ. 9, 10).

Εικ. 9: Χάλ­κι­νο χαλη­νά­ρι «Curb bit», 4ος-3ος π.Χ. (Πηγή: Moore, M. B. 2005: A note on a horse bit from the collection of J. Pierpont Morgan in the Μetropolitan Museum of Art, Antike Kunst, vol 4)

Εικ. 10: Ψηφι­δω­τό Αλε­ξάν­δρου (απο­κο­πή), περ. 100 π.Χ., που απει­κο­νί­ζει παρό­μοιο χαλι­νά­ρι με το Σχ. 9 (Πηγή: Moore, M. B. 2005: A note on a horse bit from the collection of J. Pierpont Morgan in the metropolitan museum of art, Antike Kunst, vol 48)

Ο Ξενο­φώ­ντας, μας τα περι­γρά­φει πολύ ανα­λυ­τι­κά. Όμως και εκεί­νος θεω­ρεί την πρα­κτι­κή αυτή ως μια ακραία λύση αφού προ­κα­λεί στο άλο­γο αφό­ρη­τους πόνους. (Εικ. 11).

Εικ. 11: “Μαλα­κή” στο­μί­δα τύπου O‑Ring Snaffle (σδε­ρέ­νιο). (Πηγή: Giannelli, C. 2015: Equus frenatus. Breno)

Συχνά τα βλέ­που­με σε εικο­νο­γρα­φί­ες αλό­γων σε μάχες. Σε άλο­γα που δάγκω­ναν  εφαρ­μο­ζό­ταν μερι­κές φορές χάλ­κι­να φίμω­τρα.  (Εικ. 12).

Από όλα αυτά τα εξαρ­τή­μα­τα ανά­γου­με το συμπέ­ρα­σμα πως οι αρχαί­οι του­λά­χι­στον στα μεγά­λα κέντρα του Ελλα­δι­κού χώρου βασι­ζό­ταν πολύ στο χαλι­νά­ρι. Κάτι τέτοιο επι­βε­βαιώ­νε­ται και από την εικο­νο­γρα­φία ή τη γλυ­πτι­κή. Πολ­λές φορές βλέ­που­με ιππείς να κρα­τά­νε τα άλο­γα με πολύ κοντά ηνία. Σε αυτές τις περι­πτώ­σεις συχνά το άλο­γο έχει ανοι­χτό στό­μα, πράγ­μα που σημαί­νει πως κατα­βά­λει προ­σπά­θεια να απο­φύ­γει τον πολύ έντο­νο πόνο που δημιουρ­γεί ο ιππέ­ας τρα­βώ­ντας τα ινία.

Εικ. 12: Χάλ­κι­νο φίμω­τρο. 6ος — 4ος αιώ­νας π.Χ. Σε αντί­θε­ση με τη σημε­ρι­νή χρή­ση, χρη­σί­μευε για να απο­τρέ­ψει το άλο­γο να δαγκώ­σει κάποιον. (Πηγή: Giannelli, C. 2015: Equus frenatus. Breno)

Αρχαιο­λο­γι­κά ευρή­μα­τα και εικο­νο­γρα­φι­κό υλι­κό απο­δει­κνύ­ουν  πως οι κανό­νες και συμ­βου­λές του Ξενο­φώ­ντα δεν τηρού­νταν. Φαί­νε­ται πως όλοι οι ιππείς δεν είχαν για τα άλο­γά τους την ίδια ευαι­σθη­σία στους κανό­νες συμπε­ρι­φο­ράς και δια­ει­δι­κής επι­κοι­νω­νί­ας με τον Ξενο­φώ­ντα. Πέρα από τα σχε­τι­κά σκλη­ρά βοη­θή­μα­τα που εφαρ­μο­ζό­ταν στο στό­μα του αλό­γου, συνα­ντά­με και καμ­τσί­κια. Π.χ. στις εικό­νες των αγώ­νων σε πανα­θη­ναϊ­κούς αμφο­ρείς ξεκά­θα­ρα φαί­νε­ται ότι τα καμ­τσί­κια ειδι­κά σε ιππό­δρο­μο, του­λά­χι­στον στα Αττι­κά περι­βάλ­λο­ντα, ήταν αρκε­τά δημο­φι­λής εξο­πλι­σμός. Πρό­κει­ται για λεπτές βέρ­γες μερι­κές φορές με ται­νί­ες στο άκρο. Δεν προ­κα­λού­σαν  πόνο αλλά μπο­ρού­σαν να είναι πολύ ενο­χλη­τι­κά και σίγου­ρα να ανά­γκα­ζαν το άλο­γο να τρέ­ξει πιο γρήγορα.

Ενδια­φέ­ρον είναι ότι στα ελλη­νι­κά περά­σα­με από την λέξη ίππος στον όρο “άλο­γο” δηλα­δή το όν που δεν μιλά­ει, άφω­νο, αμί­λη­το. Το πέρα­σμα αυτό στον ένα ή στον άλλο βαθ­μό αντα­να­κλά τις κοσμο­λο­γι­κές αλλα­γές στην σκέ­ψη και στον τρό­πο κατα­νό­η­σης του ζώου, όπως επί­σης και της ίδιας της σχέ­σης των τοπι­κών κοι­νω­νιών με τα άλο­γα.  Ακό­μα όμως από την αρχαιό­τη­τα οι Έλλη­νες θεω­ρού­σαν το άλο­γο ως το δεύ­τε­ρο πιο έξυ­πνο πλά­σμα του κόσμου μετά τον άνθρω­πο. Ήταν πολύ κοντά στην λογι­κή του ανθρώ­που, αλλά δεν μιλού­σε. Από την άλλη, για τους  αρχαί­ους Έλλη­νες  και όχι μόνο για αυτούς, ειδι­κά μάλι­στα από τους κλα­σι­κούς χρό­νους και ύστε­ρα η φύση αντι­προ­σώ­πευε  έναν χώρο που ο άνθρω­πος πρέ­πει να κυριαρ­χή­σει. Το ιδα­νι­κό ήταν ο θεϊ­κός κόσμος, αλλά ο άνθρω­πος θεω­ρού­σε τον εαυ­τό του σημα­ντι­κά ανώ­τε­ρο από τα ζώα. Σκο­πός τους ήταν να υπη­ρε­τή­σουν τον άνθρω­πο. Ωστό­σο, οι Έλλη­νες και στην βάση κυρί­ως της προ­σω­κρα­τι­κής οντο­λο­γι­κής φυσιο­κε­ντρι­κής προ­σέγ­γι­σης γνώ­ρι­ζαν ότι η σχέ­ση με το άλο­γο πρέ­πει να είναι ισορ­ρο­πη­μέ­νη, δια­φο­ρε­τι­κά δεν θα ήταν σε δύσκο­λες κατα­στά­σεις πιστό, θα ήταν επι­θε­τι­κό, ή θα πέθαι­νε πρό­ω­ρα. Το άλο­γο όμως πέρα από τις ηθι­κο­λο­γι­κές κοσμο­α­ντι­λή­ψεις των αρχαί­ων Ελλή­νων ήταν πολύ ακρι­βό. Ήταν πολύ ακρι­βό να πάρεις ένα άλο­γο και να το φρο­ντί­ζεις όταν μάλι­στα δεν μπο­ρού­σαν να το εκθρέ­ψουν για κρέ­ας ή γάλα. Μάλι­στα, είναι επι­πλέ­ον πολύ ευαί­σθη­το στα τρό­φι­μα, απαι­τη­τι­κό σε νερό, στην καθη­με­ρι­νή φρο­ντί­δα και στην επικοινωνία.

Ίσως έχε­τε εσείς οι ίδιοι ένα άλο­γο ή θέλε­τε να το απο­κτή­σε­τε. Σκε­φτεί­τε όμως αν βρι­σκό­σα­σταν στη θέση κάποιου αρχαί­ου Έλλη­να. Θα μπο­ρού­σα­τε να κατα­φέ­ρε­τε μια τέτοια επέν­δυ­ση: Τον 4ο αιώ­να π.Χ. ένα άλο­γο κόστι­ζε από 200 έως 1.200 αργυ­ρές δραχ­μές ανά­λο­γα με την ηλι­κία του, το παρά­στη­μα του και την εκπαί­δευ­σή του. Ένα αξιο­πρε­πές εκπαι­δευ­μέ­νο άλο­γο ιππα­σί­ας θα μπο­ρού­σα­τε να το απο­κτή­σε­τε με 600 έως 800 δραχ­μές. Ήταν περί­που η αξία μιας οικο­γε­νεια­κής οικί­ας στην πόλη. Κορυ­φαία πολε­μι­κά άλο­γα που­λιό­ντου­σαν πάνω από 800 δραχ­μές. Τα πολύ νεα­ρά που­λά­ρια, πολύ περισ­σό­τε­ρο τα υπέρ­γη­ρα άλο­γα ήταν ασφα­λώς αρκε­τά φθη­νό­τε­ρα. Το φαγη­τό, το νερό και κάθε άλλη φρο­ντί­δα θα πρό­σθε­ταν 30 δραχ­μές το μήνα στον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό σας. Θα έπρε­πε να πλη­ρώ­νε­τε μισή δραχ­μή με μια δραχ­μή τη μέρα για ιππο­κό­μο που θα το φρό­ντι­ζε εκτός αν δια­θέ­τα­τε σκλά­βο. Για την από­κτη­ση σκλά­βου πιθα­νό­τα­τα θα έπρε­πε να κατα­βά­λε­τε γύρω στο ένα τρί­το της τιμής ενός αλό­γου. Οι περισ­σό­τε­ροι ελεύ­θε­ροι των πόλε­ων εκεί­νης της επο­χής είχαν εισό­δη­μα μόλις 0,5 — 1 δραχ­μή την ημέ­ρα, από το οποίο συντη­ρού­σαν πολύ σεμνά μια μικρή οικο­γέ­νεια. Ο Ξενο­φώ­ντας μας επι­βε­βαιώ­νει ότι 360 δραχ­μές ετη­σί­ως είναι το ελά­χι­στο εισό­δη­μα της οικο­γέ­νειας ώστε να μην υπο­φέ­ρει από πεί­να ή άλλες ελλεί­ψεις. Έτσι ξεκά­θα­ρα δια­πι­στώ­νου­με πως τα άλο­γα ήταν μια εξαι­ρε­τι­κά ακρι­βή ενα­σχό­λη­ση και σίγου­ρα ήταν ένα χόμπι ή μια πολι­τι­στι­κή ανα­φο­ρά της άρχου­σας τάξης. Ο Ηρό­δο­τος λ.χ. μας μετα­φέ­ρει την πλη­ρο­φο­ρία για ένα από τους κορυ­φαί­ους της Αθη­ναϊ­κής ελίτ, τον Κίμων. Κηδεύ­τη­κε, σίγου­ρα στην βάση της προ­σω­πι­κής επι­θυ­μί­ας του, δίπλα στα άλο­γά του. Εν ζωή το υψη­λό του εισό­δη­μά επέ­τρε­ψε στον Κίμω­να να αγο­ρά­ζει αρκε­τά, δια­κε­κρι­μέ­να μάλι­στα ακό­μα και στους Ολυ­μπια­κούς αγώ­νες, άλο­γα. Είναι προ­φα­νής η οικο­νο­μι­κή ισχύς του Κίμω­να σε σχέ­ση με τον μέσο ελεύ­θε­ρο Αθη­ναίο πολί­τη. Παράλ­λη­λα προ­σπερ­νώ­ντας στε­νές και ιδε­ο­λη­πτι­κές προ­σεγ­γί­σεις για την αγά­πη του Κίμω­να προς τα άλο­γα, αξί­ζει να στα­θού­με στην εγω­κε­ντρι­κή λογι­κή του που αντα­να­κλού­σε τις κοσμο­α­ντι­λή­ψεις της Αθη­ναϊ­κής κοι­νω­νί­ας. Μια τέτοια λογι­κή δια­φαί­νε­ται από την ίδια την δια­δι­κα­σία της ταφής του ιδιο­κτή­τη μαζί με τα άλο­γα του που μας περι­γρά­φει ο Ηρό­δο­τος. Ανά­λο­γες οπτι­κές και συμπε­ρι­φο­ρές προς τα άλο­γα (και όχι μόνο) στον ένα ή τον άλλο βαθ­μό χαρα­κτή­ρι­ζαν ολό­κλη­ρη την Αθη­ναϊ­κή ελίτ της περιό­δου εκείνης.

Το άλο­γο ήταν επί­σης σύμ­βο­λο των κοριν­θια­κών χρυ­σών στα­τή­ρων. Στα νομί­σμα­τα αυτά της Κορίν­θου στη μία πλευ­ρά συμ­βο­λί­ζε­ται ο Πήγα­σος. Δαμα­στής του Πήγα­σου ήταν ο μυθι­κός Βελ­λε­ρε­φό­ντης που σύμ­φω­να με την παρά­δο­ση κατα­γό­ταν από την Κόριν­θο. Στην άλλη πλευ­ρά έχου­με μια Θεά που συν­δέ­ε­ται με το άλο­γο. Την Θεά Αθη­νά, που στα Κοριν­θια­κά νομί­σμα­τα συμ­βο­λί­ζε­ται με το χαρα­κτη­ρι­στι­κό κρά­νος της (Εικ. 13).

Εικ.13: Κοριν­θια­κός χρυ­σός στα­τή­ρας. Ιππο­πό­τα­μος, γύρω στο ‑340 ( Πηγή: Schertz, P. – Stribling, N. (eds.) 2017: The Horse in Ancient Greek Art, Middleburg)

Το άλο­γο συν­δέ­ε­ται συνή­θως με τον αντρι­κό κόσμο, αλλά τόσο στη μυθο­λο­γία όσο και στην ιστο­ρία θα βρί­σκα­με πολ­λές εξαι­ρέ­σεις. Αξιό­λο­γες στην ιππα­σία ήταν οι μυθι­κές Αμα­ζό­νες. Ενδια­φέ­ρον είναι ότι μέσω της μιας ή της άλλης οδού, έως και σήμε­ρα η λέξη αυτή είναι ζωντα­νή καθώς χρη­σι­μο­ποιεί­ται από τους Έλλη­νες για τις γυναί­κες ιππείς.

Η θεά Σελή­νη απει­κο­νί­ζε­ται επί­σης συχνά με ιππή­λα­τη άμα­ξα. Έχου­με ανα­φέ­ρει σε προη­γού­με­νο σημείο την σχέ­ση του αλό­γου με την Θεά Αθη­νά. Ακό­μα, δύο γυναί­κες Σπαρ­τιά­τισ­σες, η Κυνί­σκα και Ευρυ­λε­ω­νη, μπή­καν στον κατά­λο­γο των νικη­τών των Ολυ­μπια­κών Αγώ­νων το πρώ­το μισό του 4ου αιώ­να ως ιδιο­κτή­τριες και εκπαι­δεύ­τριες αλό­γων. Είναι ίσως παρά­δο­ξο, ότι προ­φα­νώς καμιά τους δεν είδε τον νικη­τή­ριο τους αγώ­να, καθώς η πρό­σβα­ση στο Ολυ­μπια­κό συγκρό­τη­μα ήταν απα­γο­ρευ­μέ­νη στις γυναίκες.

Μια ενδια­φέ­ρου­σα απει­κό­νι­ση από έναν τάφο στην ετρου­σκι­κή Tarquínia δεί­χνει δύο νεα­ρούς άνδρες να εκπαι­δεύ­ουν ένα νεα­ρό άλο­γο, το οποίο οδη­γούν με ένα λου­ρί και βοη­θούν ο ένας τον άλλον με ένα μακρύ μαστί­γιο (Εικ. 14). Τα εργα­λεία γενι­κής χρή­σης αντι­στοι­χού­σαν σε αυτά που χρη­σι­μο­ποιού­με σήμε­ρα. Σε ότι αφο­ρά την σχέ­ση των Ετρού­σκων με τα άλο­γα, ακό­μα και αν μερι­κά εξαρ­τή­μα­τα ήταν πολύ σκλη­ρά και προ­κα­λού­σαν αφό­ρη­το πόνο υπάρ­χουν ξεκά­θα­ρες ενδεί­ξεις υπο­δειγ­μα­τι­κής φρο­ντί­δας και δια­ει­δι­κής σχέσης.

Εικ.14: Δύο νέοι εκπαι­δεύ­ουν ένα νεα­ρό άλο­γο: Ετρου­σκι­κή σαρ­κο­φά­γος από νεκρο­τα­φείο στην Ταρκ­βυ­νία, γύρω στο ‑500 (Πηγή: Moretti, M. Maetzke, G. 1970: The Art of the Etruscans. London)

Η σχέ­ση του Μεγά­λου Αλε­ξάν­δρου με το άλο­γό του Βου­κε­φά­λα είναι επί­σης γνω­στή, αν και η ιστο­ρία είναι σε μεγά­λο βαθ­μό ένας θρύ­λος που συμ­βο­λί­ζει τις ικα­νό­τη­τες και την απο­φα­σι­στι­κό­τη­τα του Αλέ­ξαν­δρου, ο οποί­ος, αν και σε ηλι­κία μόλις 12 ετών, μπό­ρε­σε να δαμά­σει ένα τόσο ρωμα­λέο άλο­γο. Είχε μαύ­ρη χαί­τη και ένα λευ­κό σημά­δι στο μέτω­πο. Ο Αλέ­ξαν­δρος λέγε­ται ότι τα κατά­φε­ρε μιλώ­ντας του ψιθυ­ρι­στά και ήρε­μα. Μάλι­στα σύμ­φω­να με την παρά­δο­ση για να μη δια­τα­ρά­ξει την ηρε­μία του αλό­γου το προ­στά­τευ­σε ακό­μα και από την ίδια την σκιά που δημιουρ­γού­σε ο ήλιος.

Στον κόσμο των Θεών 

Η πολ­λα­πλό­τη­τα της σχέ­σης των αρχαί­ων Ελλή­νων με τα άλο­γα αντα­να­κλά­ται σε μυθι­κές ιστο­ρί­ες, όπου τα άλο­γα είναι το βασι­κό μέσο της ύπαρ­ξής μας. Τα άλο­γα του Ήλιου τρα­βούν την ομά­δα με τον ηλια­κό δίσκο. Έτσι, η ικα­νό­τη­τα της συνερ­γα­σί­ας με τα άλο­γα θεω­ρού­νταν απο­λύ­τως απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση  για τη ζωή. Ένα άλλο άλο­γο είναι ο φτε­ρω­τός Πήγα­σος: σύμ­βο­λο της αχα­λί­νω­της φαντα­σί­ας, της μυστι­κι­στι­κής ακα­τα­νοη­σί­ας των σκέ­ψε­ων. Αλλά τα άλο­γα συμ­βο­λί­ζουν επί­σης την τρο­μα­κτι­κή δύνα­μη της φύσης με τη μορ­φή των σαρ­κο­φά­γων αλό­γων με τις χάλ­κι­νες οπλές του βασι­λιά Αυγί­ου. Ωστό­σο, είναι συνώ­νυ­μα της πολυ­τέ­λειας, της υπε­ρο­χής, της πολυ­πλο­κό­τη­τας. Τα τέλεια άλο­γα εκτρά­φη­καν από τον ίδιο τον θεό Ποσει­δώ­να, ο οποί­ος τα χάρι­σε στον βασι­λιά Πυλαία, ο οποί­ος στη συνέ­χεια τα έδω­σε στον γιο του, τον περί­φη­μο Αχιλλέα.

…

Στα επό­με­να κεί­με­να μας θα επι­στρέ­ψου­με στα θέμα­τα που ανοί­ξα­με εδώ, αλλά θα παρου­σιά­ζου­με όσο δυνα­τόν απλού­στε­ρα γίνε­ται και άλλα θέμα­τα, προ­βλή­μα­τα, αιχ­μές της σχέ­σεις αλό­γων και ανθρώ­πων χρη­σι­μο­ποιώ­ντας τις θεω­ρη­τι­κές και πρα­κτι­κές μας γνώ­σεις σαν αρχαιο­λό­γοι, ζωο­αρ­χαιο­λό­γοι, ιστο­ρι­κοί και ιππολόγοι.

________________________________________________________________________________________

Συγ­γρα­φείς:  

Věra Klontza-Jaklová είναι Αρχαιο­λό­γος, διευ­θύ­ντρια του τμή­μα­τος Κλα­σι­κής Αρχαιο­λο­γί­ας στο Ινστι­τού­το Αρχαιο­λο­γί­ας & Μου­σειο­λο­γί­ας UNESCO του Πανε­πι­στη­μί­ου Μάσα­ρυκ,  Τσεχίας.

Στον τομέα της αρχαιο­λο­γί­ας των αλό­γων ασχο­λεί­ται με την εξέ­λι­ξη της πολι­τι­στι­κής σχέ­σης αλό­γου και ανθρώ­που, με την οστε­ο­λο­γία του αλό­γου και με την μετα­φο­ρά των αρχαιο­λο­γι­κών συμ­φρα­ζο­μέ­νων στην σύγ­χρο­νη ιππο­λο­γία και ιππα­σία. Επί­σης διευ­θύ­νει το Κέντρο για την Έρευ­να, διά­σω­ση του Κρη­τι­κού αλό­γου. Πρό­σφα­τα εκδό­θη­κε το βιβλίο της μαζί με τον Μανό­λη Κλών­τζα (Αρχαιο­λο­γία…., ΑΤΕΧΝΟΣ 2020).

Romilda Nevěčná είναι Αρχαιο­λό­γος,  υποψ. διδά­κτο­ρας της Κλα­σι­κής Αρχαιο­λο­γιάς στο πανε­πι­στή­μιο Μάσα­ρυκ  της Τσε­χί­ας. Ασχο­λεί­ται με την αρχαιο­λο­γία του αλό­γου και με την κοι­νω­νι­κο­ποί­η­ση της αρχαιο­λο­γί­ας. Το 2019 υπο­στή­ρι­ξε με επι­τυ­χία την μετα­πτυ­χια­κή της εργα­σία με θέμα το ιππο­λο­γι­κό εξο­πλι­σμό στην αρχαία Ελλά­δα και Ετρούρια.

Τις δρα­στη­ριό­τη­τές μας μπο­ρεί­τε να παρακολουθείτε: 

Youtube: https://www.youtube.com/@cretanhorse1869/videos

Instagram: https://www.instagram.com/cretanhorse/

Twitter: https://twitter.com/JaklovaVera

Soundcloud: https://soundcloud.com/vera-klontza

TicTok: https://www.tiktok.com/@veraklontza

www.ourworldheritage.org

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Το σημα­ντι­κό­τε­ρο αρχαιο­λο­γι­κό εύρη­μα δεν θα βγει από τη γη, Βέρα Κλών­τζα-Γιά­κλο­βα – Μανώ­λης Κλώντζας