Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος και τα άλογα — Τι γνωρίζουμε για το “horsemanship” των αρχαίων Ελλήνων; (1ο μέρος)

Συγ­γρα­φείς: Vera Klontza-Jaklova, Romilda Nevěčná, Manolis Klontzas

[ Τα κεί­με­να απο­τε­λούν μέρος από σει­ρά αντί­στοι­χων δημο­σιεύ­σε­ων στο περιο­δι­κό της Ιππο­λο­γι­κής Ομο­σπον­δί­ας της Τσε­χί­ας “JEZDECTVÍ” ]

Το άλο­γο είναι ένα από τα ζώα τα οποία προ­κα­λούν πολύ θετι­κά συναι­σθή­μα­τα σε όλους μας. Μάλι­στα θα λέγα­με, σχε­δόν χωρίς εξαι­ρέ­σεις. Με θετι­κό τρό­πο τα αντι­με­τω­πί­ζουν άνθρω­ποι από διά­φο­ρες περιο­χές του πλα­νή­τη μας και άνθρω­ποι από δια­φο­ρε­τι­κά πολι­τι­στι­κά περι­βάλ­λο­ντα.  Δύσκο­λα θα βρε­θεί κάποιος που δεν εντυ­πω­σιά­ζε­ται, πολύ περισ­σό­τε­ρο που δεν του αρέ­σουν ή τα σιχαί­νε­ται. Για­τί όμως; Για­τί οι άνθρω­ποι δεν έχουν μια τέτοια ανά­λο­γη σχέ­ση με την  καμη­λο­πάρ­δα­λη την αντι­λό­πη ή με την κατσί­κα; Η αιτία βρί­σκε­ται στον άνθρω­πο ή στο άλο­γο; Ήταν η σχέ­ση του ανθρώ­που με το άλο­γο (και αντί­στρο­φα) πάντα η ίδια; Πως εξε­λισ­σό­ταν και για­τί; Επι­τρέψ­τε μας, να σας καλέ­σου­με σε μια βόλ­τα στο παρελ­θόν. Πρώ­τα θα καλ­πά­σου­με δια­σχί­ζο­ντας τις στέ­πες της Ευρα­σί­ας, μετά θα στα­μα­τή­σου­με για να  συζη­τή­σου­με το τι κατα­φέρ­νει η μη ανθρω­πο­κε­ντρι­κή αρχαιο­λο­γία που εισχω­ρεί σε πεδία όπως η ιππο­λο­γία και στο τέλος θα καβα­λή­σου­με τα άλο­γα των αρχαί­ων Ελλήνων.

Πώς συναντήθηκαν ο άνθρωπος και το άλογο και πως από κοινού κατάκτησαν τον κόσμο; 

Το κοι­νό για την φυσι­κή ιστο­ρι­κή επο­χή μας άλο­γο (equus caballus) είναι ένα εκπο­λι­τι­σμέ­νο ζώο. Η εξέ­λι­ξη του αλό­γου ήταν μια σύν­θε­τη δια­δι­κα­σία προ­σαρ­μο­γής με τα οικο­συ­στή­μα­τα που έζη­σε. Ο πρώ­τος πρό­γο­νος του ήταν Εώιπ­πος, το πρώ­το ιπποϊ­δές δηλα­δή του οποί­ου η εξε­λι­κτι­κή πορεία ξεκί­νη­σε μετά από την εξα­φά­νι­ση των δει­νο­σαύ­ρων (πριν από 60 εκα­τομ­μύ­ρια χρό­νια περί­που). Μέσα από μια μακρά εξε­λι­κτι­κή δια­δι­κα­σία όπου μπο­ρού­με να εντο­πί­σου­με διά­φο­ρα στά­δια εξέ­λι­ξης, γύρω στα 5 εκα­τομ­μύ­ρια χρό­νια πριν την επο­χή μας, εμφα­νί­στη­κε ένα αρτιο­δά­κτυ­λο των στε­πών, ο Πλειόιπ­πος, ύψους περί­που 90 πόντων. Η εξέ­λι­ξή του έως το σημε­ρι­νό άλο­γο, είμα­στε σε θέση να γνω­ρί­ζου­με ότι ξεκί­νη­σε στην βόρεια Αμε­ρι­κή. Εξα­πλώ­θη­κε στην βόρεια Αμε­ρι­κή και στα­δια­κά μετα­νά­στευ­σε στην Ευρασία.

Το που ξεκί­νη­σε η δια­δι­κα­σία εκπο­λι­τι­σμού του άγριου αλό­γου (equus ferus) απο­τε­λεί μέχρι σήμε­ρα ένα μεγά­λο θέμα. Υπάρ­χουν αρκε­τές θεω­ρί­ες που εξε­τά­ζο­νται ερευ­νη­τι­κά: Τα πιο παλιά ευρή­μα­τα αλό­γου τα οποία φέρουν σημά­δια εξοι­κεί­ω­σης στα ανθρώ­πι­να πολι­τι­στι­κά περι­βάλ­λο­ντα ανά­γο­νται  στον προϊ­στο­ρι­κό οικι­σμό Derievka στον Δνεί­πε­ρο και από το Botai στο σημε­ρι­νό Καζαχ­στάν (Εικ 1). Υπάρ­χουν και θεω­ρί­ες που δεν θεω­ρού­νται αβά­σι­μες, ότι η δια­δι­κα­σία αυτή ξεκί­νη­σε στο τέλος του Πλει­στο­καί­νου πριν δηλα­δή περί­που 20–15 χιλιά­δες χρό­νια από κυνη­γούς . Η εκπο­λι­τι­στι­κή δια­δι­κα­σία, που είθι­σται να απο­κα­λού­με “εξη­μέ­ρω­ση”, δεν ήταν υπό­θε­ση “στιγ­μής” αλλά επρό­κει­το για μια μακρό­χρο­νη σύν­θε­τη δια­δι­κα­σία. Σήμε­ρα πιστεύ­ου­με πως η πολι­τι­στι­κή αυτή δια­δι­κα­σία πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε ανε­ξάρ­τη­τα σε περισ­σό­τε­ρα σημεία της Ευρα­σί­ας όπου κυριαρ­χού­σε η στέ­πα και μεγά­λα κοπά­δια αλό­γων. Άλλω­στε, μια τέτοια σύν­θε­τη δια­δι­κα­σία δεν είναι ξένη με το πολι­τι­στι­κό ανά­πτυγ­μα στο πλα­νη­τι­κό μας οικο­σύ­στη­μα. Σε αντί­θε­ση με την βιο­λο­γι­κή εξέ­λι­ξη (με την στε­νή της έννοια) συν­θέ­τει ένα από τα βασι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά της εξέ­λι­ξης του ίδιου του πολι­τι­σμού. Σε κάθε περί­πτω­ση όμως, η πολι­τι­στι­κή αυτή δια­δι­κα­σία έντα­ξης του αλό­γου στα ανθρώ­πι­να οικο­συ­στή­μα­τα,  δρο­μο­λο­γή­θη­κε πριν από 6 χιλιά­δες χρόνια.

Εικ. 1
Περιο­χή όπου ξεκί­νη­σε και ολο­κλη­ρώ­θη­κε η δια­δι­κα­σία του εκπο­λι­τι­σμού των αλό­γων (αρχείο συγγραφέων)

Ο εκπο­λι­τι­σμός του αλό­γου στα ανθρώ­πι­να πολι­τι­στι­κά συστή­μα­τα και η εφεύ­ρε­ση του τρο­χού ήταν από τα πιο σημα­ντι­κά πολι­τι­στι­κά άλμα­τα της ανθρω­πό­τη­τας. Μέσα από μια μη ανθρω­πο­κε­ντρι­κή προ­σέγ­γι­ση του κόσμου μας μπο­ρού­με να μιλά­με για ένα σταθ­μό. Για έναν ανα­βαθ­μό στην πολι­τι­στι­κή εξέ­λι­ξη του πλα­νη­τι­κού μας συστή­μα­τος. Ο πολι­τι­στι­κός αυτός ανα­βαθ­μός, είχε τόσο κατα­λυ­τι­κή επί­δρα­ση στο γήι­νο σύστη­μα που μπο­ρού­με να υπο­στη­ρί­ξου­με πως ο εκπο­λι­τι­σμός του αλό­γου, δηλα­δή η έντα­ξή του στα ανθρώ­πι­να πολι­τι­στι­κά περι­βάλ­λο­ντα, επέ­δρασ­σε κατα­λυ­τι­κά στον ίδιο τον μετα­βο­λι­σμό του γήι­νου συστή­μα­τος. Μπο­ρού­με δηλα­δή να θεω­ρή­σου­με αυτό το πολι­τι­στι­κό “άλμα” ως πολι­τι­στι­κή μετά­βα­ση. Ήταν εξάλ­λου το σημείο μηδέν για την Ινδο­ευ­ρω­παϊ­κή πολι­τι­στι­κή εξά­πλω­ση από το σημε­ρι­νό Καζακ­στάν στην Ευρώ­πη και Ασία. Έτσι, μαζί με την  Ινδο­ευ­ρω­παϊ­κή πολι­τι­στι­κή εξά­πλω­ση που ξεκι­νά­ει γύρω στο 3000 π.Χ. μας εμφα­νί­ζε­ται στα αρχαιο­λο­γι­κά συμ­φρα­ζώ­με­να και το άλογο.

Το άλο­γο επι­τά­χυ­νε την μετα­κί­νη­ση των ανθρώ­πων, πρώ­των υλών, εμπο­ρευ­μά­των, τεχνο­λο­γιών και ιδε­ών. Η γρή­γο­ρη μετα­φο­ρά ιδε­ών, πλη­ρο­φο­ριών ήταν ίσως η σημα­ντι­κό­τε­ρη αλλα­γή από πολι­τι­στι­κή άπο­ψη. Καθώς η μετα­φο­ρά πλη­ρο­φο­ρί­ας βρί­σκε­ται στην βάση του πολι­τι­στι­κού ανα­πτύγ­μα­τος εκφρά­ζο­ντας την απλού­στε­ρη μορ­φή και σχέ­ση του, η ραγδαία αλλα­γή στην ταχύ­τη­τα αλλη­λε­πί­δρα­σης που επέ­φε­ρε ο εκπο­λι­τι­σμός του αλό­γου σημα­το­δο­τεί μια πολι­τι­στι­κή μετά­βα­ση σχε­δόν ανά­λο­γη με εκεί­νη  που επέ­φε­ρε η “γένε­ση” της ανθρώ­πι­νης γλώσ­σας. Έτσι λ.χ. η δύνα­μη και η ταχύ­τη­τα του αλό­γου  συνέ­δρα­με κατα­λυ­τι­κά στο άπλω­μα της γνώ­σης επε­ξερ­γα­σί­ας μετάλ­λων, η οποία και αυτή απο­τέ­λε­σε ένα άλλο ακό­μα πολι­τι­στι­κό επι­τα­χυ­ντή. Σχε­δόν κατά λέξη ισχύ­ει ότι ενώ ο ανα­πτυγ­μέ­νος πολι­τι­σμός του δικού μας εξε­λι­κτι­κού στα­δί­ου έκα­νε τα πρώ­τα του βήμα­τα στα δια­φο­ρε­τι­κά οικο­συ­στή­μα­τα με τη γλώσ­σα, κατά­φε­ρε να ανα­πτύ­ξει ακό­μα μεγα­λύ­τε­ρες ταχύ­τη­τες αλλη­λε­πί­δρα­σης στα δια­φο­ρε­τι­κά οικο­συ­στή­μα­τα τρέ­χο­ντας με άμα­ξες που τις έσερ­ναν άλο­γα. (Eικ.21).  Η άμα­ξα με δύο ρόδες που την τρα­βού­σε άλο­γο ήταν συνώ­νυ­μο του ακρι­βού σπορ των αυτο­κι­νή­των υψη­λής ταχύ­τη­τας του σήμε­ρα. Αρι­στο­κρά­τες από τα τότε κέντρα της επο­χής του χαλ­κού από την Αίγυ­πτο, την Εγγύς Ανα­το­λή, Μικρά Ασία, Μυκή­νες, αλλά και έως την Κίνα έκα­ναν αγώ­νες ταχύ­τη­τας και  επι­δεί­κνυαν τις “υπε­ράν­θρω­πες” οδη­γι­κές τους ικα­νό­τη­τές. Αρκε­τές φορές, και ειδι­κά μετά στην επο­νο­μα­ζό­με­νη επο­χή του σιδή­ρου τα άλο­γα εντα­φια­ζό­ταν μαζί με τους ιδιο­κτή­τες τους.

Εικ. 2
Πως φαντα­ζό­μα­στε σήμε­ρα βάσει των αρχαιο­λο­γι­κών ευρη­μά­των τους Πρω­το-ινδο­ευ­ρω­παί­ους (αρχείο συγγραφέων)

Aρχαιολογία και άλογο

Ο επι­στη­μο­νι­κός στό­χος των αρχαιο­λό­γων δεν είναι η συλ­λο­γή αρχαί­ων στοι­χεί­ων πολι­τι­σμού τα οποία είθι­σται να εκθέ­το­νται στα μου­σεία. Δεν έχουν ή δεν πρέ­πει να έχουν σχέ­ση με το χόμπι της αρχαιο­λα­τρί­ας. Ο βασι­κός επι­στη­μο­νι­κός στό­χος των αρχαιο­λό­γων είναι να κατα­φέρ­νουν να θέτουν και να απα­ντούν απλά και σύν­θε­τα  ερω­τή­μα­τα για το παρελ­θόν, για την πολι­τι­σμό αλλά και για την φυσι­κή- ιστο­ρι­κή εξέ­λι­ξη ως τέτοια. Για να το πετύ­χουν αυτό βασί­ζο­νται στα υλι­κού χαρα­κτή­ρα στοι­χεία — απο­τε­λέ­σμα­τα της επί­δρα­σης του πολι­τι­σμού- που ως “απο­τυ­πώ­μα­τα” χαρα­κτη­ρί­ζουν τα δια­φο­ρε­τι­κά περι­βάλ­λο­ντα ή ορθό­τε­ρα τα δια­φο­ρε­τι­κά  οικο­συ­στή­μα­τα στα δια­φο­ρε­τι­κά χρο­νι­κά πλαί­σια.  Απο­κτούν δηλα­δή τις όποιες πλη­ρο­φο­ρί­ες από όλα εκεί­να τα πολι­τι­στι­κού χαρα­κτή­ρα στοι­χεία που απέ­μει­ναν από το παρελ­θόν. Αυτό, άσχε­τα αν βρί­σκο­νται κάτω από την επι­φά­νεια της γης ή στην επι­φά­νεια της, άσχε­τα αν έχουν ανόρ­γα­νη ή οργα­νι­κή σύστα­ση, αλλά ακό­μα άσχε­τα αν έχουν ξεκά­θα­ρα υλι­κή υπό­στα­ση ή μη. Στην ιδα­νι­κή περί­πτω­ση οι αρχαιο­λό­γοι οφεί­λουν να προ­σεγ­γί­ζουν κατά τέτοιο τρό­πο τα στοι­χεία του παρελ­θό­ντος (και του σήμε­ρα) που να κατα­φέρ­νουν να κατα­νο­ούν την ιστο­ρι­κή εξέ­λι­ξη, να την ερμη­νεύ­ουν σωστά και να επι­τυγ­χά­νουν να προ­βλέ­πουν την εξέ­λι­ξη του αντι­κει­μέ­νου τους όπως η κάθε αυστη­ρή επι­στή­μη.  Για να ανα­λύ­σουν αυτά τα σύν­θε­τα στοι­χεία, τα αρχαιο­λο­γι­κά συμ­φρα­ζώ­με­να κ.λπ. οι αρχαιο­λό­γοι είναι υπο­χρε­ω­μέ­νοι να δια­περ­νούν το παρα­δο­σια­κό πλαί­σιο λει­τουρ­γεί­ας των ανθρω­πι­στι­κών- κοι­νω­νι­κών επι­στη­μών και να ενσω­μα­τώ­νουν στην ερευ­νη­τι­κή δια­δι­κα­σία μεγά­λο αριθ­μό επι­στη­μο­νι­κών κατευ­θύν­σε­ων και από τις φυσι­κές επι­στή­μες. Έτσι, για χάρη των ασφα­λών συμπε­ρα­σμά­των είναι υπο­χρε­ω­μέ­νοι να εμπλέ­κουν στην έρευ­νά τους πολ­λούς κλά­δους. Από την φιλο­λο­γία, την ψυχο­λο­γία και την ιστο­ρία τέχνης μέχρι την γεω­λο­γία, και την μορια­κή χημεία. (Εικ. 3)

Εικ. 3
Ανα­σκα­φή σκε­λε­τού αλό­γου. Μεσαιω­νι­κή περί­ο­δος, Τσε­χία (αρχείο συγγραφέων)

Η νέα φάση που έχει περά­σει στις μέρες μας το γήι­νο σύστη­μα σε συν­δυα­σμό με τις  σύγ­χρο­νες δια­πι­στώ­σεις για την εξέ­λι­ξη και τον χαρα­κτή­ρα του πολι­τι­σμού στο γήι­νο οικο­σύ­στη­μα, φαί­νε­ται να επι­βά­λει νέες, μη ανθρω­πο­κε­ντρι­κές προ­σεγ­γί­σεις του κόσμου μας και φυσι­κά του παρελ­θό­ντος ως τέτοιου. Αυτό δεν είναι κάτι το εύκο­λο αφού για κάτι τέτοιο απαι­τού­νται νέες μεθο­δο­λο­γί­ες και πρα­κτι­κές. Η πολι­τι­στι­κή σχέ­ση του ανθρώ­που με το άλο­γο, κυρί­ως λόγω του εκπο­λι­τι­σμού του αλό­γου στα ανθρώ­πι­να περι­βάλ­λο­ντα και της αμοι­βαί­ας αλλη­λε­πί­δρα­σης, θεω­ρού­με ότι συν­θέ­τει ένα κατάλ­λη­λο πεδίο έρευ­νας για κάτι τέτοιο. Απο­τε­λεί ένα στρα­τη­γι­κά ευκο­λό­τε­ρο τρό­πο για την επί­τευ­ξη του παρα­πά­νω σκοπού.

Σήμε­ρα η αρχαιο­λο­γι­κή ειδι­κό­τη­τα  που ασχο­λεί­ται με την εξέ­λι­ξη της σχέ­σης αλό­γου και ανθρώ­που, αλό­γων και ανθρώ­πων ονο­μά­ζε­ται Equine Archaeology. Πολ­λοί επι­στή­μο­νες  συνερ­γά­ζο­νται πάνω σε αυτό το θέμα σε παγκό­σμιο επί­πε­δο, συν­δια­μορ­φώ­νο­ντας και συγ­χρο­νί­ζο­ντας τα συμπε­ρά­σμα­τα της έρευ­νάς τους. https://equinehistory.wpcomstaging.com/

Στην περί­πτω­ση του αλό­γου, μια  βασι­κή πηγή για ασφα­λείς πλη­ρο­φο­ρί­ες είναι τα οστά (Eικ. 4). Το οστε­ο­λο­γι­κό υλι­κό μελε­τά­ει  κυρί­ως η οστε­ο­λο­γία και παλαιο­ζω­ο­λο­γία. Στην βάση του οστε­ο­λο­γι­κού υλι­κού είμα­στε ικα­νοί να αντλού­με κρί­σι­μές πλη­ρο­φο­ρί­ες για την φυσιο­γνω­μία και την φυσιο­λο­γία των αλό­γων. Πλη­ρο­φο­ρί­ες για το μέγε­θος, την ηλι­κία, για τις παθο­γέ­νειες ή ακό­μα για τα κακο­ποι­η­τι­κά συμ­βά­ντα. Ταυ­τό­χρο­να , χαρ­το­γρα­φώ­ντας τα,  μπο­ρού­με να παρα­κο­λου­θού­με την παρου­σία τους και τις πιθα­νές μετα­κι­νή­σεις τους στα δια­φο­ρε­τι­κά οικο­συ­στή­μα­τα. Αυτό είναι χρή­σι­μο καθώς τα στε­νά αρχαιο­λο­γι­κά συμ­φρα­ζώ­με­να που έχουν την βάση τους στα στοι­χεία του ανθρώ­πι­νου πολι­τι­σμού, συχνά μας απο­κρύ­πτουν τι ρόλο είχαν τα άλο­γα στα δοσμέ­να οικο­συ­στή­μα­τα ή την ποιό­τη­τα της σχέ­ση τους με τις ανθρώ­πι­νες  κοι­νω­νί­ες, κοι­νω­νι­κές δομές, κοι­νω­νι­κούς σχη­μα­τι­σμούς κλπ. Μια άλλη εξί­σου σημα­ντι­κή και παρα­δο­σια­κή αρχαιο­λο­γι­κή πηγή είναι η χρη­στι­κή ή η καλ­λι­τε­χνι­κή πολι­τι­στι­κή δημιουρ­γία. Από διά­φο­ρες επο­χές και περιο­χές έχου­με στην διά­θε­σή μας τρισ­διά­στα­τες πλα­στι­κές ανα­πα­ρα­στά­σεις αλό­γων αλλά και ζωγρα­φι­κές ανα­πα­ρα­στά­σεις σε διά­φο­ρα υλι­κά. Έχου­με ανα­πα­ρα­στά­σεις από περι­βάλ­λο­ντα σπη­λαί­ων μέχρι μνη­μειώ­δη ζωγρα­φι­κή ή την δια­κο­σμη­μέ­νη κερα­μι­κή. Μερι­κές απ’ αυτές τις ανα­πα­ρα­στά­σεις είναι τόσο επι­κές και ρεα­λι­στι­κές που μας δίνουν την δυνα­τό­τη­τα να μπο­ρού­με να εξά­γου­με αρκε­τά λεπτο­με­ρή συμπε­ρά­σμα­τα που αφο­ρούν μετα­ξύ άλλων τους τρό­πους της ιππα­σί­ας,  τους τρό­πους χαλί­νω­σης, τις δια­δι­κα­σί­ες φρο­ντί­δας ή συμπε­ρά­σμα­τα για τις κοσμο­α­ντι­λή­ψεις της δοσμέ­νης επο­χής όπως λ.χ. η σχέ­ση με τις λατρευ­τι­κές πρα­κτι­κές κλπ. Όλη αυτή  την πολύ­χρω­μη κυριο­λε­κτι­κά εικό­να συμπλη­ρώ­νουν οι γρα­πτές πηγές των τότε συγ­γρα­φέ­ων. Στην περί­πτω­ση της αρχαί­ας Ελλά­δας από τους φιλό­σο­φους και τους άλλους ανθρώ­πους του λόγου οι οποί­οι περι­γρά­φουν ανα­λυ­τι­κά την φρο­ντί­δα του αλό­γου, την εξά­σκη­ση, τους τρό­πους ιππα­σί­ας, τις ιατρι­κές πρα­κτι­κές. Εκφρά­ζουν ακό­μα και τις από­ψεις τους για το τι εκτι­μούν στα άλο­γα, δηλα­δή το τι χαρα­κτη­ρι­στι­κά (φυσι­κά και πνευ­μα­τι­κά) έπρε­πε κατά την γνώ­μη τους να δια­θέ­τει το καλό και περι­ζή­τη­το άλο­γο. Μια άλλη ανε­κτί­μη­τη πηγή είναι η μυθο­λο­γία. Όλο αυτό το πολύ­πλο­κο πάζλ συμπλη­ρώ­νουν ευρή­μα­τα εξαρ­τη­μά­των όπως λ.χ. χαλι­να­ριών αλλά και άλλων βοη­θη­μά­των σχε­τι­κών με άλο­γα όπως σπι­ρού­νια, πέτα­λα, κ.λπ. Συνή­θως τα οργα­νι­κά μέρη όπως το δέρ­μα, το ξύλο ή το ύφα­σμα δεν δια­τη­ρού­νται στην γη αλλά τα μεταλ­λι­κά και οστέι­να στοι­χεία εκπρο­σω­πούν συχνά ευρήματα.

Εικ. 4
Στο εργα­στή­ριο οστε­ο­λο­γί­ας. Μελε­τώ­ντας σκε­λε­τό αλό­γου (αρχείο συγγραφέων).

Ξεφεύ­γο­ντας από τις κυρί­αρ­χες σήμε­ρα ανθρω­πο­κε­ντρι­κές προ­σεγ­γί­σεις της πολι­τι­στι­κής εξέ­λι­ξης αξί­ζει να σκε­φτού­με πως σε αντί­θε­ση με αρκε­τές εκφρά­σεις του ανθρώ­πι­νού μας πολι­τι­σμού ( λ.χ. κερα­μι­κή) ακό­μα και η άψο­γη και σε παγκό­σμιο επί­πε­δο γνώ­ση του ιππο­λο­γι­κού υλι­κού δεν αρκεί για την κατα­νό­η­ση της εξέ­λι­ξης της πολι­τι­στι­κής σχέ­σης ανθρώ­που με το άλο­γο. Απαι­τεί­ται η βαθιά γνώ­ση και η κατα­νό­η­ση του αλό­γου ως οντό­τη­τα. Ως υπό­στα­ση. Αυτό σημαί­νει πως δεν πρέ­πει να το αντι­λαμ­βα­νό­μα­στε με τρό­πο φαντα­σια­κό- αφαι­ρε­τι­κό μέσω των κοσμο­α­ντι­λή­ψε­ών μας. Απαι­τεί­ται η γνώ­ση της ψυχο­λο­γί­ας του και του τρό­που που επι­κοι­νω­νεί με το περι­βάλ­λον του. Η βέλ­τι­στη γνώ­ση των βιο­λο­γι­κών του ανα­γκών συν­θέ­τει ένα ακό­μα απα­ραί­τη­το κεφάλαιο.

Στην ράχη του Πηγάσου προς την αρχαιότητα 

Πάμπολ­λες σπου­δαί­ες πλη­ρο­φο­ρί­ες συγκε­ντρώ­νει και παρέ­χει η κλασ­σι­κή αρχαιο­λο­γία, δηλα­δή ο κλά­δος της αρχαιο­λο­γί­ας που ασχο­λεί­ται με την αρχαιό­τη­τα στα περι­βάλ­λο­ντα που συν­δέ­ο­νται με τον χώρο του Αιγαί­ου, με την Μεσό­γειο και την Μαύ­ρη Θάλασ­σα.  Ας μετα­φερ­θού­με λοι­πόν στην αρχαία Ελλά­δα η οποία είναι από διά­φο­ρες από­ψεις  ένας ιδα­νι­κός χώρος για να απα­ντή­σου­με ερω­τή­μα­τα που θέτου­με σχε­τι­κά με το άλο­γο και άνθρω­πο της αρχαιό­τη­τας καθώς δια­θέ­του­με στοι­χεία και πηγές όλων των κατη­γο­ριών, τύπων και χαρα­κτή­ρων. Μας επι­τρέ­πουν να αρθρώ­σου­με μια σει­ρά γενι­κών και ειδι­κών ερω­τή­σε­ων. Ας πάμε για παρά­δειγ­μα στους στά­βλους των αρχαί­ων Ελλή­νων. Τα ερω­τή­μα­τα που γεν­νιού­νται είναι πολ­λά: Έμοια­ζε το τότε πολι­τι­στι­κό περι­βάλ­λον με το σημε­ρι­νό; Η εκτρο­φή των  αλό­γων ταυ­τί­ζε­ται με τους σήμε­ρα κυρί­αρ­χους τρό­πους; Η συμπε­ρι­φο­ρά του ανθρώ­που προς το άλο­γο ήταν ίδια με την σημε­ρι­νή; Εκτι­μού­σε ο άνθρω­πος το άλο­γο με τον ίδιο τρό­πο; Ασκού­σε ανά­λο­γη βία στο άλο­γο με σήμερα;

Μπο­ρού­με να μιλά­με για “horsemanship” στην ιστο­ρι­κή αρχαιό­τη­τα;  Ή, τι θέση είχε το άλο­γο στην κυρί­αρ­χη κοσμο­θε­ω­ρία;  Αλλά ακό­μα και περισ­σό­τε­ρο “πεζά ερω­τή­μα­τα”: Πόσο κόστι­ζε;  Ποιος μπο­ρού­σε να το αποκτήσει;

Για τον μέσο αρχαίο κάτοι­κο στα οικο­συ­στή­μα­τα του Αιγαια­κού χώρου το άλο­γο ήταν ένα εξαι­ρε­τι­κό ζώο. Ίσως κανέ­να άλλο δεν έχει τόσους ρόλους και δεν παρου­σιά­ζε­ται τόσο συχνά στην αρχαία ελλη­νι­κή μυθο­λο­γία. Ποιος δεν θα γνώ­ρι­ζε τον Πήγα­σο, το άλο­γο με φτε­ρά; (Εικ. 5)  Ποιος δεν θα γνώ­ρι­ζε το πόσο δυσκο­λεύ­τη­κε ο Ηρα­κλής να δαμά­σει τα σαρ­κο­φά­γα άλο­γα του Διο­μή­δη. Ο Θεός της θάλασ­σας, ο Ποσει­δώ­νας, λάτρευε τα άλο­γα. Το κοπά­δι του εμφα­νι­ζό­ταν στον αφρό της φουρ­του­νια­σμέ­νης θάλασ­σας. Τα άλο­γα είχαν τη δική τους Θεά: την Αθη­νά. Τη Θεά της σοφί­ας, της σκέ­ψης και των νεών ιδε­ών. Σύμ­φω­να με την Ελλη­νι­κή Μυθο­λο­γία η Αθη­νά  είχε εφεύ­ρει τα χαλι­νά­ρια, που θεω­ρή­θη­κε ένα απο­τε­λε­σμα­τι­κό μέσο για  την εξη­μέ­ρω­ση των άγριων αλό­γων.  Για αυτό στη Θεά απο­δό­θη­καν τα επί­θε­τα Χαλι­νί­τις και Αθη­νά Ιππία.  Οι Αμα­ζό­νες, οι γυναί­κες μαχή­τριες που ζού­σαν ανα­το­λι­κά της χώρας των Σκύ­θων κατά­φε­ραν και εξη­μέ­ρω­σαν τα άλο­γα, όπως μας μαρ­τυ­ρεί ο Ηρόδοτος.

Εικ. 5
Πήγα­σος σε αγγείο από την Απού­λια της νότιας Ιτα­λί­ας v jížní Itálii (περ. ‑320). (Πηγή εικό­νας:  Schertz, P. – Stribling, N. (eds.) 2017: The Horse in Ancient Greek Art, Middleburg)

Παράλ­λη­λα, στην αρχαία ελλη­νι­κή μυθο­λο­γία μπο­ρού­με να συνα­ντή­σου­με και όντα τα οποία είχαν στοι­χεία από άλο­γα.  Ο Ιππό­κα­μπος λ.χ.  το άλο­γο της θάλασ­σας, το οποίο ήταν μέχρι τη μέση άλο­γο, αλλά αντί των πίσω ποδιών και της ουράς του απο­δι­δό­ταν ουρά ψαριού (Εικ. 6) . Ακό­μα, οι θρυ­λι­κοί Κένταυ­ροι οι οποί­οι  είχαν σώμα και κεφά­λι ανθρώ­που αντί του λαι­μού και του κεφα­λιού του αλό­γου. Υπάρ­χει υπό­θε­ση ότι οι γρή­γο­ροι καβα­λά­ρη­δες της Θεσ­σα­λί­ας ήταν η αιτία της πίστης στους Κενταύ­ρους. Ένας πολύ καλός ιππέ­ας αλό­γου μοιά­ζει σαν άλο­γο με ανθρώ­πι­νο θώρα­κα και κεφά­λι αφού ο καλός ιππέ­ας δεί­χνει σαν να είχε ενω­θεί με το δίχως έντα­ση ήρε­μο άλο­γο. Ή του­λά­χι­στον έτσι δεί­χνουν σε εκεί­νους που τους βλέ­πουν  από μακριά να καλ­πά­ζουν πλη­σιά­ζο­ντας ή καθώς απο­μα­κρύ­νο­νται  στον ορί­ζο­ντα. Εξάλ­λου οι κάτοι­κοί της Θεσ­σα­λί­ας, Μακε­δο­νί­ας, Θρά­κης και της Ηπεί­ρου γνώ­ρι­σαν τα άλο­γα πολύ  νωρί­τε­ρα σε σχέ­ση με τους κατοί­κους της Αττι­κής, της Πελο­πον­νή­σου ή των νησιών του Αιγαί­ου. Ένα άλλο πασί­γνω­στο άλο­γο της αρχαί­ας μυθο­λο­γί­ας είναι το άλο­γο της Τροί­ας – Το επι­κό τερά­στιο  ξύλι­νο ομοί­ω­μα αλό­γου  γεμά­το με Έλλη­νες πολε­μι­στές. (Εικ. 47).  Εξάλ­λου η αρχαία Ελλη­νι­κή μυθο­λο­γία είναι ένας χώρος που μας εμφα­νί­ζε­ται πλή­θος αλόγων.

Εικ. 6
Ιππό­κα­μπος σε κύλι­κα με μελα­νό­μορ­φο διά­κο­σμο Αθη­ναϊ­κής παρα­γω­γής ‑6 αιώ­νας. Βρέ­θη­κε σε Ετρου­σκι­κό τάφο του Vulci. (Πηγή εικό­νας: Βritish Μuseum)

Εικ. 7
Ανα­πα­ρά­στα­ση του Τρω­ι­κού αλό­γου σε κυκλα­δι­κό αμφο­ρέα, (γύρω στο ‑670 ). (Πηγή εικό­νας: Traum und Wirklichkeit. Troia, 2001, Stuttgrat)

Συνε­χί­ζε­ται…

___________________________________________________________________

Συγ­γρα­φείς: 

Věra Klontza-Jaklová είναι Αρχαιο­λό­γος, διευ­θύ­ντρια του τμή­μα­τος Κλα­σι­κής Αρχαιο­λο­γί­ας στο Ινστι­τού­το Αρχαιο­λο­γί­ας & Μου­σειο­λο­γί­ας UNESCO του Πανε­πι­στη­μί­ου Μάσα­ρυκ,  Τσεχίας. 

Στον τομέα της αρχαιο­λο­γί­ας των αλό­γων ασχο­λεί­ται με την εξέ­λι­ξη της πολι­τι­στι­κής σχέ­σης αλό­γου και ανθρώ­που, με την οστε­ο­λο­γία του αλό­γου και με την μετα­φο­ρά των αρχαιο­λο­γι­κών συμ­φρα­ζο­μέ­νων στην σύγ­χρο­νη ιππο­λο­γία και ιππα­σία. Επί­σης διευ­θύ­νει το Κέντρο για την Έρευ­να, διά­σω­ση του Κρη­τι­κού αλό­γου. Πρό­σφα­τα εκδό­θη­κε το βιβλίο της μαζί με τον Μανό­λη Κλών­τζα (ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Το σημα­ντι­κό­τε­ρο αρχαιο­λο­γι­κό εύρη­μα δεν θα βγει από τη γη, ΑΤΕΧΝΟΣ 2020). 

Μανό­λης Κλών­τζας είναι Αρχαιο­λό­γος και Ιστορικός.

Συνι­δρυ­τής & Συντο­νι­στής του Ινστι­τού­του Φυσι­κής-Πολι­τι­στι­κής Κληρονομιάς 

Μέλος της Επι­τρο­πής πολι­τών Ιερά­πε­τρας, OUR WORLD HERITAGE (Ελλη­νι­κή Συντο­νι­στι­κή  Επι­τρο­πή) 

Romilda Nevěčná είναι Αρχαιο­λό­γος,  υποψ. διδά­κτο­ρας της Κλα­σι­κής Αρχαιο­λο­γιάς στο πανε­πι­στή­μιο Μάσα­ρυκ  της Τσε­χί­ας. Ασχο­λεί­ται με την αρχαιο­λο­γία του αλό­γου και με την κοι­νω­νι­κο­ποί­η­ση της αρχαιο­λο­γί­ας. Το 2019 υπο­στή­ρι­ξε με επι­τυ­χία την μετα­πτυ­χια­κή της εργα­σία με θέμα το ιππο­λο­γι­κό εξο­πλι­σμό στην αρχαία Ελλά­δα και Ετρούρια. 

Τις δρα­στη­ριό­τη­τες μας μπο­ρεί­τε να παρακολουθείτε: 

Youtube: https://www.youtube.com/@cretanhorse1869/videos 

 Instagram: https://www.instagram.com/cretanhorse/ 

 Twitter: https://twitter.com/JaklovaVera 

 Soundcloud: https://soundcloud.com/vera-klontza 

 TicTok: https://www.tiktok.com/@veraklontza

www.ourworldheritage.org

www.pandoradata.earth

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Το σημα­ντι­κό­τε­ρο αρχαιο­λο­γι­κό εύρη­μα δεν θα βγει από τη γη, Βέρα Κλών­τζα-Γιά­κλο­βα – Μανώ­λης Κλώντζας