ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΥΤΡΑΠΕΛΑ Από τα στρατόπεδα εξορίστων

Γρά­φει η Αννε­κε Ιωαν­νά­του //

«ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΥΤΡΑΠΕΛΑ»
Από τα στρα­τό­πε­δα εξορίστων
Του Γιώρ­γου Φαρσακίδη

Εργά­τες και διανοούμενοι

«Μπρος στη σκά­φη ο για­τρός συλλογισμένος
πως ν’αρχίσει την μπου­γά­δα απορεί.
Δικη­γό­ρος στη γωνία καθισμένος
με το μπά­λω­μα παλεύ­ει απ’ το πρωί.

Ένας δάσκα­λος τη λάσπη ανακατώνει
το μυστρί δου­λεύ­ει ο καθηγητής,
ένας γέρος απ’ την κού­ρα­ση ξαπλώνει
κι αντί στί­χους, πλί­θρες κόβει ο ποιητής!

Πλάι στο Δίκαιο είναι το φτυάρι.
Δίπλα στο σύγ­γραμ­μα δου­λεύ­ει το μυστρί.
Αγκα­λια­σμέ­να ο κασμάς το καλαμάρι
και οι λογά­ριθ­μοι με το σφυρί.

Στην εξο­ρία μας, πόσο αστείο,
μαθαί­νεις να’ σαι «μια καλή νοικοκυρά»,
παίρ­νεις στο μπά­λω­μα, στο πλύ­σι­μο βραβείο
κάνεις τις πίκρες σου, γέλιο, χαρά!

Το παρα­πά­νω τρα­γού­δι περι­λαμ­βά­νε­ται στο βιβλίο «Πολι­τι­στι­κά κι Ευτράπελα»του Γιώρ­γου Φαρ­σα­κί­δη που κυκλο­φό­ρη­σε το 2014. Ξεκι­νά­με μ’αυτό, για­τί πιστεύ­ου­με, ότι είναι η πεμ­του­σία της ζωής στις φυλα­κές και στις εξο­ρί­ες: η ένω­ση της εργα­τιάς με τη δια­νό­η­ση στον ίδιο αγώ­να. Και ξέρου­με ότι πλή­θος δια­νο­ου­μέ­νων και ποι­η­τών είχαν προ­σχω­ρή­σει σ’ αυτό τον αγώ­να. Στα ίδια στρα­τό­πε­δα με τον Φαρ­σα­κί­δη, ανά­με­σα σε άλλους, πέρα­σαν και οι Ρίτσος, Λου­ντέ­μης, Κορ­νά­ρος, Λει­βα­δί­της, Ιμβριώτης.

Η περί­ο­δος της Εθνι­κής Αντί­στα­σης παρου­σί­α­ζε ένα όργιο πολι­τι­στι­κής ανά­πτυ­ξης και προ­σπά­θειας μόρ­φω­σης, όπως και στις φυλα­κές και στις εξο­ρί­ες μετά. Αγω­νι­στές όλων των κοι­νω­νι­κών τάξε­ων δρού­σαν από κοι­νού δημιουρ­γι­κά πολι­τι­στι­κά μαζί με καλ­λι­τέ­χνες και δια­νο­ού­με­νους δίνο­ντας στην ιστο­ρία το παρά­δειγ­μα μιας σημα­ντι­κής συνά­ντη­σης, ενός πρω­τό­γνω­ρου αμοι­βαί­ου μπο­λιά­σμα­τος δια­νο­ου­μέ­νων, καλ­λι­τε­χνών, εργα­τι­κής τάξης, λαϊ­κών στρω­μά­των, όπως φαί­νε­ται και από το παρα­πά­νω τρα­γού­δι που το δια­τυ­πώ­νει με μια απλή, χιου­μο­ρι­στι­κή μορφή.

Βρι­σκό­μα­στε στο στρα­τό­πε­δο του Αϊ Στρά­τη. Ο Γιώρ­γος Φαρ­σα­κί­δης είχε τη φαει­νή ιδέα να γρά­ψει για μια πλευ­ρά της ζωής στα στρα­τό­πε­δα που για τους περισ­σό­τε­ρους «απ’ έξω» είναι άγνω­στη: την απί­στευ­τη ικα­νό­τη­τα των εξο­ρί­στων να αντι­με­τω­πί­ζουν με σάτι­ρα και με χιού­μορ τη μαρ­τυ­ρι­κή τους ζωή εκεί. Το βιβλίο απο­τε­λεί­ται από σύντο­μα «σκετς» φωτί­ζο­ντας όλες τις πλευ­ρές, τα συναι­σθή­μα­τα, τις ανθρώ­πι­νες αδυ­να­μί­ες και τα μεγα­λεία με λόγο απλό αφη­γη­μα­τι­κό. Τα μέρη είναι τέσ­σε­ρα: Μέρος Πρώ­το: Αϊ Στρά­της-Μακρό­νη­σος 1948–1950, Πολι­τι­στι­κά-μορ­φές-συμ­βά­ντα, Μέρος Δεύ­τε­ρο: Αϊ-Στρά­της 1950–1961, Μορ­φές και συμ­βά­ντα, Μέρος Τρί­το: Τα πολι­τι­στι­κά του Αϊ Στρά­τη και άλλα τινά, Μέρος Τέταρτο:«Αδειούχος Εξό­ρι­στος» και ξανά στον Αϊ-Στρά­τη. Στα δύο παραρ­τή­μα­τα ο ανα­γνώ­στης δια­βά­ζει κατά­πλη­κτος (εκτός απ’ αυτούς που γνω­ρί­ζουν) τα μου­σι­κά κομ­μά­τια που ο Γιώρ­γος Φαρ­σα­κί­δης θυμά­ται να έπαι­ξαν η ορχή­στρα, η μαντο­λι­νά­τα ή τρα­γού­δη­σε η χορω­δία, καθώς και τα θεα­τρι­κά έργα που θυμά­ται να παί­χτη­καν. Κατα­λαμ­βά­νουν σελί­δες ολό­κλη­ρες! Ένα αυθε­ντι­κό φωτο­γρα­φι­κό υλι­κό ζωντα­νεύ­ει πρό­σω­πα, απα­θα­να­τί­ζει κατα­στά­σεις και — πώς να έλει­παν; — πολ­λά χαρα­κτι­κά του ίδιου μας μιλούν με τον συγκλο­νι­στι­κό, αρι­στουρ­γη­μα­τι­κά διεισ­δυ­τι­κό τρό­πο τους.

Πάντα η αλήθεια

Το βιβλίο απο­πνέ­ει την ειλι­κρί­νεια του αγω­νι­στή που δεν φοβά­ται ποτέ και που­θε­νά την αλή­θεια και είναι μακριά από εξω­ραϊ­σεις και δαι­μο­νο­ποι­ή­σεις. ‘Όλα είναι βαθύ­τα­τα ανθρώ­πι­να και δεν υπάρ­χουν τα από­λυ­τα μεγέ­θη του αλάν­θα­στου ούτε σ’ αυτό το κίνη­μα που κατόρ­θω­σε τόσα απί­θα­να πράγ­μα­τα τη δεκα­ε­τία που προη­γή­θη­κε τα νέα μαρ­τύ­ρια. Η διά­θε­ση του δημιουρ­γού να μην απο­κρύ­πτει κάποια άσχη­μα εκδη­λώ­νε­ται και στον κομ­μα­τι­κό τομέα, για παρά­δειγ­μα στο«Εντο­λή καθαί­ρε­σης» ή και αλλού εφι­στώ­ντας την προ­σο­χή μας σε φαι­νό­με­να προς απο­φυ­γήν υπο­ση­μειώ­νο­ντας το περι­στα­τι­κό με τα λόγια: «Ήταν επό­με­νο με μια τέτοια αντί­λη­ψη περί κομ­μα­τι­κής πει­θαρ­χί­ας κάποιοι βγαί­νο­ντας έξω να ιδρύ­σουν δικά τους Ι.Χ. κινε­ζό­φι­λα, Μαρ­ξι­στι­κά-Λενι­νι­στι­κά κλπ. κόμ­μα­τα» χωρίς ωστό­σο να το δικαιολογήσει.

Όμως, όσοι νομί­ζουν ότι με το να δίνει τέτοιο περι­στα­τι­κό ο Φαρ­σα­κί­δης δίνει λαβές για αντι­κομ­μου­νι­στι­κή προ­πα­γάν­δα, θα απο­γοη­τευ­τούν. Όλο το βιβλίο, με όλες τις αδυ­να­μί­ες των αγω­νι­στών, απο­πνέ­ει ύψι­στο φρό­νη­μα, ηθι­κό παρά­στη­μα και πει­θαρ­χία που δεν οφεί­λο­νται απλώς σε ατο­μι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά, αλλά στο κίνη­μα που ενέ­πνευ­σε το μεγα­λειώ­δη αγώ­να. Ο συγ­γρα­φέ­ας κατα­λα­βαί­νει τις συν­θή­κες που κάθε φορά γεν­νούν φαι­νό­με­να ή το καθι­στούν δύσκο­λο να απο­τρέ­πο­νται. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό για την άλλη διά­στα­ση του συγ­γρα­φέα-καλ­λι­τέ­χνη είναι η επι­λο­γή που σε κάποιες συν­θή­κες κατα­λα­βαί­νει ότι πρέ­πει να γίνει κι ας έρχε­ται σε αντί­θε­ση με τη βασι­κή κλί­ση του ανθρώ­που. Ο ίδιος βρέ­θη­κε μπρο­στά σε μια τέτοια επι­λο­γή που στην ουσία δεν ήταν επι­λο­γή. Έτσι, η κομ­μα­τι­κή εντο­λή που με το προη­γού­με­νο παρά­δειγ­μα έδω­σε την αρνη­τι­κή πλευ­ρά, σε άλλο παρά­δειγ­μα δίνει τη σοβα­ρή της μορ­φή μόλις ο Γιώρ­γος Φαρ­σα­κί­δης είχε προ­σλη­φθεί στην εφη­με­ρί­δα «Αυγή» ως σκι­τσο­γρά­φος:«Στη διάρ­κεια της ολι­γο­ή­με­ρης μου παρα­μο­νής στην Αθή­να […..] απρό­σμε­να λίγες μέρες αργό­τε­ρα, από τη θαυ­μά­σια προ­ο­πτι­κή να δου­λέ­ψω σαν σκι­τσο­γρά­φος, θα με προ­σγειώ­σει μια κομ­μα­τι­κή εντο­λή! –Με έγκρι­ση του Πολι­τι­κού Γρα­φεί­ου, μου είπαν, θα μπεις στη Θεσ­σα­λο­νί­κη επι­κε­φα­λής μιας και­νούρ­γιας Κομ­μα­τι­κής Οργά­νω­σης! –Μα…πήγα να τους μιλή­σω για την πρό­σλη­ψη στην εφη­με­ρί­δα. –Όταν μπαί­νει κομ­μα­τι­κό καθή­κον, μου ξέκο­ψαν, δεν υπάρ­χου­νε μα…[…]Και βέβαια σε μια επο­χή που μια υπευ­θυ­νό­τη­τα μπο­ρού­σες να την πλη­ρώ­σεις με το κεφά­λι σου, το να πεις «δεν είναι στη φύση μου να ασκώ καθο­δή­γη­ση» (όπως τότε στην Οδησ­σό, είχε πει ο πατέ­ρας μου όταν του έγι­νε πρό­τα­ση να ανα­λά­βει πόστο κομ­μα­τι­κό) ισο­δυ­να­μού­σε με λιπο­τα­ξία. Δε μου έμει­νε να ευχα­ρι­στή­σω για την εμπι­στο­σύ­νη και την τιμή που μου έκα­ναν και να παρα­πέμ­ψω στις ελλη­νι­κές καλέν­δες το θρυμ­μα­τι­σμέ­νο όνει­ρο της σκι­τσο­γρα­φι­κής μου στα­διο­δρο­μί­ας» (σελ. 185/186).

Ο Γιώρ­γος Φαρ­σα­κί­δης μαζί με τους συντρό­φους του, έμει­ναν 15 χρό­νια «αλυ­σο­δε­μέ­νοι σε τού­το το βρά­χο» από το 1946 μέχρι το 1961. Με το βιβλίο του «Πολι­τι­στι­κά κι ευτρά­πε­λα» μας άφη­σε ένα ιστο­ρι­κό κει­μή­λιο ανε­κτί­μη­της αξίας.