Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Τα «Πέτρινα» Πανεπιστήμια (Α΄μέρος)

Γρά­φει η ofisofi //

«Για να περ­πα­τή­σεις στο σωστό δρό­μο, χρειά­ζε­σαι φως. Και το φως είναι γράμ­μα­τα. Ο κόσμος πρέ­πει να μάθει να δια­βά­ζει, για­τί αλλιώς ακού­ει μόνο ό,τι του λένε οι άλλοι… Η φυλα­κή πρέ­πει να γίνει σχολείο».
Μ. Παπαμαύρος

Το ζήτη­μα της εκπαί­δευ­σης, της μόρ­φω­σης και γενι­κό­τε­ρα της παι­δεί­ας είναι πάντα στην επι­και­ρό­τη­τα. Η παρε­χό­με­νη γνώ­ση, ο τρό­πος διδα­σκα­λί­ας, τα βιβλία, οι εκπαι­δευ­τι­κοί και γενι­κό­τε­ρα το εκπαι­δευ­τι­κό σύστη­μα παί­ζουν έναν καθο­ρι­στι­κό ρόλο στην ανθρώ­πι­νη ζωή και στην εξέ­λι­ξη της κοι­νω­νί­ας διαχρονικά.

Στις μέρες μας εξα­κο­λου­θού­με να αγω­νι­ζό­μα­στε για καλύ­τε­ρη παι­δεία, για υπο­χρε­ω­τι­κή εκπαί­δευ­ση, για ουσια­στι­κή μόρ­φω­ση. Αν και ο μεγα­λύ­τε­ρος αριθ­μός των νέων τελειώ­νει το σχο­λείο και εισά­γε­ται σε κάποια ανώ­τε­ρη ή ανώ­τα­τη σχο­λή δεν μπο­ρού­με να κάνου­με λόγο για πραγ­μα­τι­κή εκπαί­δευ­ση και κυρί­ως για μόρ­φω­ση με την έννοια της πνευ­μα­τι­κής και ψυχι­κής καλ­λιέρ­γειας και τη συμ­βο­λή της στη δια­μόρ­φω­ση της προ­σω­πι­κό­τη­τας του ανθρώ­που. Πολ­λά τα μέσα, ακό­μη περισ­σό­τε­ρες οι πλη­ρο­φο­ρί­ες, κορε­σμός από αρι­στού­χους νέους σε όλα τα επί­πε­δα της εκπαί­δευ­σης. Η μόρ­φω­ση εξα­κο­λου­θεί να είναι το μεγά­λο ζητούμενο.

Υπήρ­ξαν όμως επο­χές μέχρι και το πιο πρό­σφα­το παρελ­θόν που για χιλιά­δες ανθρώ­πους τίπο­τε από όλα αυτά δεν ήταν μέσα στην ζωή του. Χρειά­στη­καν να γίνουν πολ­λοί αγώ­νες για να κατο­χυ­ρω­θεί το δικαί­ω­μα στη δωρε­άν παι­δεία και να κατα­νοη­θεί ότι η παι­δεία δεν είναι προ­νό­μιο αλλά δικαίωμα.

Σε αυτό το σημεί­ω­μα όμως δεν θα γίνει ανα­φο­ρά στην επί­ση­μα παρε­χό­με­νη εκπαί­δευ­ση, αλλά σε μια άγνω­στη στους πολ­λούς πλευ­ρά της παι­δεί­ας. Είναι η παι­δεία που παρε­χό­ταν στις εξο­ρί­ες, στις φυλα­κές και στα στρα­τό­πε­δα συγκέ­ντρω­σης και αφο­ρά τους πολι­τι­κούς κρα­τού­με­νους και εξό­ρι­στους σε ένα μεγά­λο χρο­νι­κό διά­στη­μα μέσα στο οποίο ο ελλη­νι­κός χώρος έζη­σε μια μεγά­λη περι­πέ­τεια με εξί­σου σημα­ντι­κές εξε­λί­ξεις και επι­δρά­σεις στη ζωή των ανθρώπων.

Από την α' περίοδο: 1924-1942, από τους τόπους εξορίας.  Αντιφασίστας 1-10- 1939, χειρόγραφη εφημερίδα, όργανο Ομάδας Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων Ανάφης. (πηγή: Αρχείο ΚΚΕ, Περισσός, Αθήνα).

Από την α’ περί­ο­δο: 1924–1942, από τους τόπους εξο­ρί­ας.
Αντι­φα­σί­στας 1–10- 1939, χει­ρό­γρα­φη εφη­με­ρί­δα, όργα­νο Ομά­δας Συμ­βί­ω­σης Πολι­τι­κών Εξο­ρί­στων Ανά­φης.
(πηγή: Αρχείο ΚΚΕ, Περισ­σός, Αθήνα).

Από το 1924 έως το 1974 μέσα στις φυλα­κές και στις εξο­ρί­ες δόθη­κε ένας πρω­το­φα­νής αγώ­νας να μορ­φω­θούν οι έγκλει­στοι και οι εκτο­πι­σμέ­νοι με την καθο­δή­γη­ση του ΚΚΕ. Η μόρ­φω­ση μέσα σε αυτές τις συν­θή­κες ταυ­τί­στη­κε με στά­ση ζωής μέσω της οποί­ας ο άνθρω­πος συνει­δη­το­ποιεί­ται και αγω­νί­ζε­ται να αλλά­ξει το υπάρ­χον κοι­νω­νι­κό σύστη­μα προς όφε­λος όλης της ανθρωπότητας.

Η Κυρια­κή Α. Καμα­ρι­νού, εκπαι­δευ­τι­κός ή ίδια, ερεύ­νη­σε και μελέ­τη­σε το θέμα της μόρ­φω­σης και της αυτο­μόρ­φω­σης των αγω­νι­στών στους τόπους εγκλει­σμού και εκτο­πι­σμού και το απο­τέ­λε­σμα των προ­σπα­θειών της είναι το βιβλίο “Τα «Πέτρι­να» Πανε­πι­στή­μια. Ο αγώ­νας για τη μόρ­φω­ση στις φυλα­κές και τις εξο­ρί­ες 1924 – 1974.”

Η μελέ­τη αυτή δεν εξε­τά­ζει απλά το φαι­νό­με­νο αυτό αλλά το εντάσ­σει μέσα στο γενι­κό­τε­ρο ιστο­ρι­κό πλαί­σιο της κάθε επο­χής και στο ειδι­κό­τε­ρο της εξέ­λι­ξης και δια­μόρ­φω­σης της νεο­ελ­λη­νι­κής εκπαί­δευ­σης. Χρη­σι­μο­ποιεί πλή­θος στοι­χεί­ων, πηγών και μαρ­τυ­ριών. Στο τέλος μάλι­στα παρα­θέ­τει, φύλ­λα εφη­με­ρί­δων των εξο­ρί­στων, σημειώ­σεις τους και συνε­ντεύ­ξεις από προ­σω­πι­κό­τη­τες αντι­προ­σω­πευ­τι­κές των δια­φο­ρο­ποι­ή­σε­ων που συντε­λέ­στη­καν στο χώρο της Αριστεράς.

Στην εισα­γω­γή του βιβλί­ου η συγ­γρα­φέ­ας επι­ση­μαί­νει ότι οι ομά­δες των πολι­τι­κών κρα­του­μέ­νων λει­τούρ­γη­σαν και δρα­στη­ριο­ποι­ή­θη­καν κανο­νι­κά παρά τις τερά­στιες δυσκο­λί­ες που είχαν να αντι­με­τω­πί­σουν μέσα σε αυτούς τους χώρους και τον ανα­γκα­στι­κό περιο­ρι­σμό τους. Αυτό είναι το αξιο­θαύ­μα­στο και το συγκλο­νι­στι­κό, ότι οι κρα­τού­με­νοι ή οι εξό­ρι­στοι αγω­νι­στές όχι απλά κατόρ­θω­σαν να επι­βιώ­σουν αλλά να μετα­σχη­μα­τί­σουν τις απάν­θρω­πες και εξαι­ρε­τι­κά επώ­δυ­νες συν­θή­κες της ζωής τους σε αυτούς τους χώρους σε συν­θή­κες δημιουρ­γί­ας, ψυχι­κής και πνευ­μα­τι­κής καλ­λιέρ­γειας. Ακό­μη και ένα βήμα πριν το θάνα­το δεν εγκα­τέ­λει­παν την προ­σπά­θεια τους να μορφωθούν.

Από τη β' περίοδο: 1945 – 1966. Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ.  Χειρόγραφες προσκλήσεις σε ψυχαγωγικές και αθλητικές δραστηριότητες.  Το "επικινδυνείο" ήταν ο θάλαμος όπου η Διεύθυνση των φυλακών απομόνωνε  τις "ιδιαίτερα" επικίνδυνες κρατούμενες.  (Πηγή: Ο. Παπαδούκα, Γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, Αθήνα 1981)

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945 – 1966. Γυναι­κεί­ες Φυλα­κές Αβέ­ρωφ.
Χει­ρό­γρα­φες προ­σκλή­σεις σε ψυχα­γω­γι­κές και αθλη­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες.
Το “επι­κιν­δυ­νείο” ήταν ο θάλα­μος όπου η Διεύ­θυν­ση των φυλα­κών απο­μό­νω­νε
τις “ιδιαί­τε­ρα” επι­κίν­δυ­νες κρα­τού­με­νες.
(Πηγή: Ο. Παπα­δού­κα, Γυναι­κεί­ες φυλα­κές Αβέ­ρωφ, Αθή­να 1981)

«Το βέβαιο, όμως, είναι ότι και το πρό­βλη­μα του αναλ­φα­βη­τι­σμού αντι­με­τω­πί­στη­κε και η προ­ώ­θη­ση των τυπι­κών σπου­δών σε μέσο, αλλά και ανώ­τε­ρο, επί­πε­δο προ­ω­θή­θη­κε, του­λά­χι­στον στο ουσια­στι­κό μέρος (αφού δεν μπο­ρού­σαν να λει­τουρ­γή­σουν επί­ση­μα σχο­λεία) και η επαγ­γελ­μα­τι­κή κατάρ­τι­ση μορ­φο­ποι­ή­θη­κε με τις ξένες γλώσ­σες και τα λογι­στι­κά, που απο­τέ­λε­σαν εφό­δια για επαγ­γελ­μα­τι­κή απα­σχό­λη­ση, όσων επέ­ζη­σαν, και η φιλο­σο­φι­κή παι­δεία, με τη μορ­φή της ιδε­ο­λο­γι­κής καλ­λιέρ­γειας, έδω­σε ανθρώ­πους που δια­δρα­μα­τί­σα­νε σοβα­ρό ρόλο στα πολι­τι­κά και κοι­νω­νι­κά πράγματα».

Η συγ­γρα­φέ­ας χωρί­ζει το χρο­νι­κό διά­στη­μα 1924–1974 σε τρεις περιό­δους: 1924–1942, 1945–1966, 1967–1974. Δια­γραμ­μα­τι­κά η έρευ­νά της αφο­ρά τις μορ­φές διδα­σκα­λί­ας και τους στό­χους της, το περιε­χό­με­νο των μαθη­μά­των που προ­σα­να­το­λί­ζο­νταν στην επαγ­γελ­μα­τι­κή κατάρ­τι­ση, στην από­κτη­ση γνώ­σε­ων γενι­κής παι­δεί­ας και στην ιδε­ο­λο­γι­κή επάρκεια.

Το α’ μέρος του βιβλί­ου αφη­γεί­ται τα βασι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά της νεο­ελ­λη­νι­κής εκπαί­δευ­σης από την ίδρυ­ση του νεο­ελ­λη­νι­κού κρά­τους στα τέλη του 19ου αιώ­να μέχρι τα τελευ­ταία χρό­νια του 20ου. Παρου­σιά­ζει επι­πλέ­ον τις πρώ­τες εκτός σχο­λι­κού συστή­μα­τος επι­μορ­φω­τι­κές προ­σπά­θειες από ιδιω­τι­κούς και εκκλη­σια­στι­κούς φορείς την ίδια επο­χή και ανα­φέ­ρε­ται στις πρώ­τες κρα­τι­κές παρεμ­βά­σεις που αφο­ρού­σαν την επι­μόρ­φω­ση των ενη­λί­κων σε μια επο­χή που το ποσο­στό του αναλ­φα­βη­τι­σμού ξεπερ­νού­σε το 40%. Εξε­τά­ζει επί­σης τον ανα­προ­σα­να­το­λι­σμό της Λαϊ­κής Επι­μόρ­φω­σης που συνέ­πε­σε χρο­νι­κά με τις πολι­τι­κές εξε­λί­ξεις της πρό­σφα­της ελλη­νι­κής ιστο­ρί­ας αρχής γενο­μέ­νης από το 1981. Το α’ αυτό μέρος κλεί­νει με μια εκτε­νή ανα­φο­ρά στην παρέμ­βα­ση του λαϊ­κού κινή­μα­τος, τις ειδι­κές συν­θή­κες μέσα στις οποί­ες αυτό ανα­πτύ­χθη­κε και σε συν­δυα­σμό με το αίτη­μά του για άνο­δο του μορ­φω­τι­κού επι­πέ­δου του λαού. Η ιστο­ρι­κή δια­δρο­μή αρχί­ζει από την επα­νά­στα­ση του 1821, περ­νά στις μορ­φω­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες της Federation το 1909, συνε­χί­ζει με την ίδρυ­ση του ΣΕΚΕ το 1918, τις προ­σπά­θειες του Εκπαι­δευ­τι­κού Ομί­λου το 1926 για να φτά­σει στο «Σχέ­διο Λαϊ­κής Παι­δεί­ας» που υπέ­βα­λε η Κυβέρ­νη­ση του Βου­νού το 1944 και από εκεί στο 1948 και στο Παι­δα­γω­γι­κό Φρο­ντι­στή­ριο που λει­τούρ­γη­σε στην Πελο­πόν­νη­σο στη διάρ­κεια του εμφυ­λί­ου. Δεν παρα­λεί­πει να ανα­φέ­ρει τις «άτυ­πες» κομ­μα­τι­κές σχο­λές εξά­μη­νης διάρ­κειας που ξεκί­νη­σαν από τα μέσα του 1946 «ημι­νό­μι­μα» στην Αθή­να για την προ­ε­τοι­μα­σία στε­λε­χών ικα­νών να αντι­με­τω­πί­σουν τις επερ­χό­με­νες κοι­νω­νι­κές και οικο­νο­μι­κές αλλα­γές. Σημειώ­νει τέλος την παρέμ­βα­ση στην επι­μορ­φω­τι­κή προ­σπά­θεια σε καθη­με­ρι­νή βάση στις φυλα­κές και στις εξο­ρί­ες μετεμ­φυ­λια­κά και στις προ­σπά­θειες που έγι­ναν από την ΕΔΑ και τη Νεο­λαία Λαμπράκη.

Από τη β' περίοδο: 1945 – 1966. Έργο του Ασαντούρ Μπαχαριάν  με θέμα τη μελέτη στις φυλακές  Κέρκυρας.  (Πηγή: Αρχείο οικογένειας Α. Μπαχαριάν)

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945 – 1966. Έργο του Ασα­ντούρ Μπα­χα­ριάν
με θέμα τη μελέ­τη στις φυλα­κές Κέρ­κυ­ρας.
(Πηγή: Αρχείο οικο­γέ­νειας Α. Μπαχαριάν)

Το β’ μέρος φέρει τον τίτλο: Ο αγώ­νας για τη μόρ­φω­ση στις συμ­βιω­τι­κές κοι­νό­τη­τες των πολι­τι­κών κρα­του­μέ­νων και μελε­τά το θέμα κατά περιόδους.

Η πρώ­τη περί­ο­δος αρχί­ζει από το 1924 και φτά­νει μέχρι το 1942. Αρχι­κά δίνει το ιστο­ρι­κό πλαί­σιο και επι­ση­μαί­νει τη δυσκο­λία της χρο­νι­κής οριο­θέ­τη­σής του κυρί­ως ως προς την αρχή της περιό­δου. Σε γενι­κές γραμ­μές ανα­φέ­ρε­ται στις πρώ­τες διώ­ξεις και στους τόπους μαζι­κών εκτο­πί­σε­ων κυρί­ως από τις αρχές του 20ου αιώ­να και στη φυλά­κι­ση των πρώ­των εργα­τών συν­δι­κα­λι­στών. Το 1929 οι διώ­ξεις πολ­λα­πλα­σιά­στη­καν με το Ιδιώ­νυ­μο και εντά­θη­καν ακό­μη περισ­σό­τε­ρο με την επι­βο­λή της Μετα­ξι­κής δικτατορίας.

Άη Στρά­της, Ίος, Ψαρά, Σάμος, Λευ­κά­δα, Γαύ­δος είναι μερι­κά από τα νησιά που προ­στέ­θη­καν στον κατά­λο­γο με τους τόπους εξο­ρί­ας παράλ­λη­λα με τις φυλα­κές Συγ­γρού, Σύρου, Ιτζε­ντίν, Αίγι­νας, Λάρι­σας, Γεντί Κου­λέ κ.ά. Αργό­τε­ρα προ­στέ­θη­κε και το στρα­τό­πε­δο συγκέ­ντρω­σης της Ακρο­ναυ­πλί­ας. Κομ­μου­νι­στές, αρι­στε­ροί, δημο­κρά­τες στέλ­νο­νταν κατά εκα­το­ντά­δες σε αυτούς τους τόπους. Σύμ­φω­να με μαρ­τυ­ρί­ες το 70% των κατα­δι­κα­σθέ­ντων ήταν εργα­τι­κής και αγρο­τι­κής προ­έ­λευ­σης, νέοι και με αρκε­τά υψη­λό μορ­φω­τι­κό επί­πε­δο σε σχέ­ση με το σύνο­λο του πληθυσμού.

Τα μαθή­μα­τα είχαν σχέ­ση με την μαρ­ξι­στι­κή φιλο­σο­φία και την μαρ­ξι­στι­κή προ­σέγ­γι­ση της νεο­ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας. Μέχρι το 1936 υπήρ­ξε μια ιδε­ο­λο­γι­κή μονο­μέ­ρεια επει­δή ο χρό­νος εκτό­πι­σης ήταν σύντο­μος και προ­εί­χε η ιδε­ο­λο­γι­κή κατάρ­τι­ση. Βέβαια στους αγράμ­μα­τους ανθρώ­πους προη­γού­νταν τα βασι­κά μαθή­μα­τα ανά­γνω­σης και γρα­φής. Αξιο­ση­μεί­ω­το είναι ότι οι κρα­τού­με­νοι και οι εξό­ρι­στοι έπαιρ­ναν μαθή­μα­τα νομι­κών γνώ­σε­ων και ξένων γλωσσών.

Από τη β' περίοδο: 1945 – 1966. Φυλακές Αίγινας.  Οι κρατούμενοι καταγγέλουν στη διεθνή κοινότητα την  απαγόρευση συγκεκριμένων βιβλίων συγγραφέων.

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945 – 1966. Φυλα­κές Αίγι­νας.
Οι κρα­τού­με­νοι καταγ­γέ­λουν στη διε­θνή κοι­νό­τη­τα την
απα­γό­ρευ­ση συγκε­κρι­μέ­νων βιβλί­ων συγγραφέων.

Οι πολι­τι­κοί κρα­τού­με­νοι οργα­νώ­νο­νταν σε Ομά­δες Συμ­βί­ω­σης ή Κολε­κτί­βες, στις οποί­ες αρχι­κά συμ­με­τεί­χαν μόνο κομ­μου­νι­στές, αργό­τε­ρα όμως διευ­ρύν­θη­καν. Ας σημειω­θεί ότι τα μαθή­μα­τα απο­τε­λού­σαν ένα είδος «δικαιώ­μα­τος υπό αίρε­ση», δηλα­δή οι φορείς της εξου­σί­ας πότε το ανα­γνώ­ρι­ζαν και πότε το καταργούσαν.

Μετά το 1936 όλη η μορ­φω­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα οργα­νώ­θη­κε με την αξιο­ποί­η­ση της εμπει­ρί­ας των Ομά­δων Συμ­βί­ω­σης με τη δια­φο­ρά ότι συμ­με­τεί­χαν όσοι πολι­τι­κοί κρα­τού­με­νοι το επι­θυ­μού­σαν και παρα­κο­λου­θού­σαν πρώ­τα μαθή­μα­τα γενι­κής παι­δεί­ας και στη συνέ­χεια εκεί­να που τους πρό­σφε­ραν ιδε­ο­λο­γι­κή κατάρ­τι­ση. Εκτός από τα μαθή­μα­τα ιδιαί­τε­ρα ενδια­φέ­ρου­σα ήταν και η πολι­τι­στι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα των ομάδων.

Η συγ­γρα­φέ­ας ανα­φέ­ρε­ται ειδι­κά στις βαθ­μί­δες σπου­δών, την οργά­νω­ση της διδα­σκα­λί­ας των μαθη­μά­των, το περιε­χό­με­νό τους, στον τρό­πο μελέ­της και στο ξεπέ­ρα­σμα των απα­γο­ρεύ­σε­ων και των δυσκο­λιών όπως κατα­γρά­φη­καν μέσα από μαρ­τυ­ρί­ες αγω­νι­στών στις φυλα­κές της Αίγι­νας, Συγ­γρού, Κέρ­κυ­ρας και στα νησιά Άη Στρά­τη, Ανά­φη, Κίμω­λο, Φολέ­γαν­δρο και στην Ακροναυπλία.

Η δεύ­τε­ρη περί­ο­δος αρχί­ζει από το 1945 και φτά­νει ως το 1966. Το πρό­βλη­μα σε αυτή την περί­ο­δο βρί­σκε­ται στην δυσκο­λία περι­γρα­φής των χαρα­κτη­ρι­στι­κών της μετα­πο­λε­μι­κής Ελλά­δας εξ αιτί­ας των πολ­λών και σημα­ντι­κών γεγο­νό­των που οδή­γη­σαν σε αντι­πα­ρα­θέ­σεις που έφε­ραν νέες διώ­ξεις, φυλα­κί­σεις και εκτο­πί­σεις για τους αγω­νι­στές που πολέ­μη­σαν μέσα από τις γραμ­μές του ΕΑΜ, ΕΛΑΣ και ΚΚΕ. Μετά την απε­λευ­θέ­ρω­ση έρχο­νται τα Δεκεμ­βρια­νά, η Συμ­φω­νία της Βάρ­κι­ζας, η «λευ­κή τρο­μο­κρα­τία», τα έκτα­κτα μέτρα πρό­λη­ψης και κατα­στο­λής για ο,τιδήποτε θεω­ρού­σαν πως στρε­φό­ταν ενα­ντί­ον του καθε­στώ­τος. Μέχρι το τέλος του 1947 η κατά­στα­ση είναι ασα­φής καθώς το ΚΚΕ είναι νόμι­μο αλλά οι κομ­μου­νι­στές παρά­νο­μοι. Με το Γ’ ψήφι­σμα κατά εκα­το­ντά­δες στέλ­νο­νται εξο­ρία οι πολι­τι­κοί αντί­πα­λοι του καθε­στώ­τος. Τα νησιά και πάλι γεμί­ζουν πολι­τι­κούς κρα­τού­με­νους. Όταν όμως με τον Ανα­γκα­στι­κό Νόμο 509 κατα­στέλ­λε­ται και απο­κλεί­ε­ται με κάθε τρό­πο η αρι­στε­ρή ιδε­ο­λο­γία και το ΚΚΕ τίθε­ται εκτός νόμου, τότε αρχί­ζουν για τους κομ­μου­νι­στές πολύ δύσκο­λες μέρες και όταν συλ­λαμ­βά­νο­νται βιώ­νουν πρω­τό­γνω­ρα μέσα τιμω­ρί­ας. Οι φυλα­κές γεμί­ζουν ασφυ­κτι­κά και ανά­με­σα στους κρα­τού­με­νους και εξό­ρι­στους βρί­σκο­νται πολ­λές γυναί­κες και παιδιά.

Από τη β' περίοδο: 1945 – 1966. Τόποι εκτόπισης.  Πάνω: Συνεδρίαση της Συντακτικής Επιτροπής εφημερίδας στο χωριό Χρυσόστομος Ικαρίας. Κάτω: Μελέτη Συντακτικής Επιτροπής της εφημερίδας «Ορίζοντες», στο στρατόπεδο Ντεκαμερέ της Μ. Ανατολής. (Πηγή: Αρχείο Ιστορικού Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΕ)

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945 – 1966. Τόποι εκτό­πι­σης.
Πάνω: Συνε­δρί­α­ση της Συντα­κτι­κής Επι­τρο­πής εφη­με­ρί­δας στο χωριό Χρυ­σό­στο­μος Ικα­ρί­ας.
Κάτω: Μελέ­τη Συντα­κτι­κής Επι­τρο­πής της εφη­με­ρί­δας «Ορί­ζο­ντες», στο στρα­τό­πε­δο Ντε­κα­με­ρέ της Μ. Ανα­το­λής.
(Πηγή: Αρχείο Ιστο­ρι­κού Τμή­μα­τος της ΚΕ του ΚΚΕ)

Αν και οι συν­θή­κες ήταν τρα­γι­κές εντυ­πω­σια­κό είναι ότι μαρ­τυ­ρού­νται πρω­το­βου­λί­ες για μαζι­κή εκπαί­δευ­ση και επι­μόρ­φω­ση τόσο στις φυλα­κές όσο και στις εξο­ρί­ες. Η συγ­γρα­φέ­ας σημειώ­νει ότι υπήρ­χε από το καθε­στώς μια «νόθα στά­ση» ανε­κτι­κό­τη­τας για την οργά­νω­ση της ζωής των κρα­του­μέ­νων. Οι κρα­τού­με­νοι βλέ­πουν την κρά­τη­σή τους ως μια ακό­μη ανα­μέ­τρη­ση με τον πολι­τι­κό τους αντί­πα­λο και ελπί­ζουν σε μια επερ­χό­με­νη νίκη. Με αυτή την πίστη μέσα τους επι­δί­δο­νταν με ζήλο σε επι­μορ­φω­τι­κές και πολι­τι­στι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες βάζο­ντας ως στό­χο την προ­ε­τοι­μα­σία τους για τη νέα ζωή που τους περί­με­νε μετά την απο­φυ­λά­κι­σή τους. Προ­ε­τοι­μά­ζο­νταν για την ανοι­κο­δό­μη­ση της χώρας. Γι’ αυτό εκτός από την πνευ­μα­τι­κή και ιδε­ο­λο­γι­κή καλ­λιέρ­γεια στό­χευαν και στην από­κτη­ση επαγ­γελ­μα­τι­κών γνώ­σε­ων και δεξιο­τή­των. Σε αυτό βοή­θη­σε και ο κατα­με­ρι­σμός των καθη­με­ρι­νών εργα­σιών κυρί­ως στους τόπους εξο­ρί­ας. Τα πιο δημο­φι­λή μαθή­μα­τα ήταν οι ξένες γλώσ­σες και τα λογιστικά.

Πολ­λές οι φυλα­κές που δέχθη­καν πολι­τι­κούς κρα­τού­με­νους αλλά η πιο γνω­στή για την οργά­νω­ση και την απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα της μορ­φω­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας από τα πρώ­τα ακό­μα χρό­νια ήταν οι φυλα­κές της Αίγι­νας. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό του πνεύ­μα­τος που επι­κρα­τού­σε στις φυλα­κές αυτές είναι το περι­στα­τι­κό που ανα­φέ­ρει η συγ­γρα­φέ­ας, ότι ενώ ήταν η πρώ­τη φυλα­κή που τον Ιού­νιο του 1947 εκτε­λέ­στη­καν 17 πολι­τι­κοί κρα­τού­με­νοι, ως αντί­ποι­να για τη δολο­φο­νία του Χ. Λαδά, από τις δυνά­μεις του ΔΣΕ, και το γεγο­νός αυτό συγκλό­νι­σε και απο­διορ­γά­νω­σε τους πολι­τι­κούς κρα­τού­με­νους άλλων φυλα­κών, στους κρα­τού­με­νους αυτών των φυλα­κών λει­τούρ­γη­σε δια­φο­ρε­τι­κά ωθώ­ντας τους σε μεγα­λύ­τε­ρη δρα­στη­ριό­τη­τα. Αυτή η δρα­στη­ριό­τη­τα συνε­χί­στη­κε αδιά­κο­πα ακό­μη και μετά το 1967.

PP12Ενδια­φέ­ρον για τη μορ­φω­τι­κή προ­σπά­θεια έχει το γυναι­κείο τμή­μα των Φυλα­κών Αβέ­ρωφ. Από το 1947 έως το 1954 περί­που 1000–1200 γυναί­κες και 90 με 100 μικρά παι­διά γέμι­σαν τις φυλα­κές. Οι περισ­σό­τε­ρες αγρό­τισ­σες, σύζυ­γοι, μανά­δες, αδελ­φές των μαχη­τών του ΔΣΕ, αγράμ­μα­τες στο μεγα­λύ­τε­ρο ποσο­στό. Το θέμα της μόρ­φω­σης έγι­νε ένα από τα σημα­ντι­κό­τε­ρα θέμα­τα της ζωής τους στη φυλα­κή. Πάρα πολ­λές γυναί­κες όχι απλά έμα­θαν γράμ­μα­τα, αλλά καλ­λιέρ­γη­σαν την αισθη­τι­κή τους και απέ­κτη­σαν αρχές και αξί­ες που τις βοή­θη­σαν να αντι­στα­θούν στις δυσμε­νέ­στα­τες συν­θή­κες εγκλει­σμού τους ακό­μα και απο­μό­νω­σής τους.

Και στις άλλες φυλα­κές, όπως της Κέρ­κυ­ρας, του Χατζη­κώ­στα, της Κεφα­λο­νιάς, του Ιτζε­ντίν οι κρα­τού­με­νοι έβλε­παν τη μόρ­φω­ση ως μέσο δια­φυ­γής από την κατά­στα­ση που βρίσκονταν.

Οι κρα­τού­με­νοι προ­σπα­θού­σαν εφαρ­μό­ζο­ντας συνω­μο­τι­κούς κανό­νες να μην χάνουν μαθή­μα­τα, επι­νο­ού­σαν συνε­χώς τρό­πους να προ­μη­θεύ­ο­νται βιβλία και εφη­με­ρί­δες και να οργα­νώ­νουν βιβλιο­θή­κες μέσα σε μυστι­κές κρύπτες.

Στην Ικα­ρία οι εξό­ρι­στοι κατόρ­θω­σαν να ανα­πτύ­ξουν σχέ­σεις αμοι­βαιό­τη­τας και αλλη­λεγ­γύ­ης με τους ντό­πιους που θεω­ρού­νται μονα­δι­κές. Η μορ­φω­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα σε αυτό το νησί στη­ρί­χθη­κε πιο πολύ στην αυτο­μόρ­φω­ση αν και υπήρ­ξαν επι­μορ­φω­τι­κές πρω­το­βου­λί­ες και σε σχέ­ση με τους κατοί­κους. Η συγ­γρα­φέ­ας επι­ση­μαί­νει όμως ότι «Γεγο­νός που καθι­στά μονα­δι­κή την περί­πτω­ση της Ικα­ρί­ας, πέρα από την αρμο­νι­κή συμ­βί­ω­ση εξό­ρι­στων και Ικα­ριω­τών, υπήρ­ξαν τα μαθή­μα­τα αλφα­βη­τι­σμού και βασι­κού εγγραμ­μα­τι­σμού, που οργα­νώ­θη­καν σχε­δόν σε όλα τα απο­μο­νω­μέ­να χωριά για τους ντό­πιους ενή­λι­κες και τα παιδιά».

(συνε­χί­ζε­ται)

* Οι φωτο­γρα­φί­ες και οι πλη­ρο­φο­ρί­ες περιέ­χο­νται στο βιβλίο.

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο