Τρεις συνεταιρισμοί και μια κομμώτρια – Β’ Μέρος

Η πάλη για την αύξη­ση του βιο­τι­κού επι­πέ­δου του λαού στην Κού­βα σε συν­θή­κες απο­κλει­σμού και παγκό­σμιας καπι­τα­λι­στι­κής κρίσης

Αρι­στε­ρά: Από το κλεί­σι­μο του 11ου Συνέ­δριου της μαζι­κής οργά­νω­σης μικρών αγρο­τών της Κού­βας (ΑΝΑP) με πάνω από 330,000 μέλη, τον Μάη του 2015. Φωτο­γρ. Cubadebate, Ladyrene Pérez.
Δεξιά: Το κάλε­σμα του πρό­σφα­του συνέ­δριου των αγρο­τών: “Ενω­μέ­νοι και παρα­γω­γι­κοί υπε­ρα­σπι­ζό­μα­στε την επανάσταση”.

Γρά­φει η Νατά­σα Τερ­λε­ξή //

Ύστε­ρα από μια σει­ρά λάθη στην οικο­νο­μι­κή δια­χεί­ρι­ση, τέλη της δεκα­ε­τί­ας του 1960, που κόστι­σαν πολ­λά στη χώρα, η ηγε­σία του Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος της Κού­βας απο­φά­σι­σε να υιο­θε­τή­σει ένα σύστη­μα οικο­νο­μι­κής δια­χεί­ρι­σης παρα­πλή­σιο με αυτό που εφαρ­μο­ζό­ταν στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση και την Ανα­το­λι­κή Ευρώ­πη. Ωστό­σο, όπως λέει ο Φιντέλ, «Ένα από τα μεγα­λύ­τε­ρα λάθη μας στην αρχή και πολ­λές φορές στη διάρ­κεια της Επα­νά­στα­σης ήταν ότι πιστέ­ψα­με πως κάποιος ήξε­ρε πώς οικο­δο­μεί­ται ο σοσια­λι­σμός»1. Κρα­τι­κές επι­χει­ρή­σεις έφτα­σαν στο σημείο να λει­τουρ­γούν με όρους «κερ­δο­φο­ρί­ας» και όχι στη βάση των ανα­γκών του λαού – και χωρίς τη γνώ­μη του. Είχε κυριαρ­χή­σει «η άπο­ψη του γρα­φειο­κρά­τη, η άπο­ψη του τεχνο­κρά­τη» ότι ο σοσια­λι­σμός μπο­ρεί να οικο­δο­μη­θεί «με το μαστί­γιο και το καρό­το»2.  Δεν ήταν άγνω­στες οι περι­πτώ­σεις αγρο­κτη­μά­των που είχαν περισ­σό­τε­ρο διοι­κη­τι­κό προ­σω­πι­κό παρά παρα­γω­γούς. Οι κατα­στρο­φι­κές συνέ­πειες του προ­σα­να­το­λι­σμού αυτού γίνο­νται πιε­στι­κά αισθη­τές στα μέσα της δεκα­ε­τί­ας του 1980, με την εμφά­νι­ση –στους μηχα­νι­σμούς του κρά­τους και του κόμ­μα­τος, στα γρα­φεία των επι­χει­ρή­σε­ων, στις μαζι­κές οργα­νώ­σεις αλλά και στα αγρο­κτή­μα­τα– ενός στρώ­μα­τος σχε­τι­κά προ­νο­μιού­χου διευ­θυ­ντι­κού προ­σω­πι­κού. Το στρώ­μα αυτό άρχι­σε μάλι­στα να προ­ω­θεί πολι­τι­κές που θα βελ­τί­ω­ναν το δικό του βιο­τι­κό επί­πε­δο, παρα­βλέ­πο­ντας τις πιε­στι­κές ανά­γκες του εργα­ζό­με­νου λαού.

Το 1986 η κομ­μου­νι­στι­κή ηγε­σία της Κού­βας, με επι­κε­φα­λής των Φιντέλ Κάστρο, ξεκι­νά μια πολι­τι­κή αντε­πί­θε­ση γύρω από τα ζητή­μα­τα της οικο­νο­μι­κής πολι­τι­κής, γνω­στή ως δια­δι­κα­σία επα­νόρ­θω­σης των λαθών. Χτυ­πή­θη­καν συστη­μα­τι­κά και μειώ­θη­καν σε μεγά­λο βαθ­μό η δια­φθο­ρά και τα προ­νό­μια. Ανα­βί­ω­σε η εθε­λο­ντι­κή εργα­σία για τη συλ­λο­γι­κή αντι­με­τώ­πι­ση κρί­σι­μων ανα­γκών όπως η στέ­γη, οι βρε­φο­νη­πια­κοί σταθ­μοί, οι επι­σκευ­ές στις κλι­νι­κές και τα σχο­λεία. Η επα­νόρ­θω­ση προ­σέ­λα­βε τον χαρα­κτή­ρα ενός κοι­νω­νι­κού κινή­μα­τος, μέσω του οποί­ου ο εργα­ζό­με­νος λαός ξανα­βρέ­θη­κε στο προ­σκή­νιο. Η συμ­με­το­χή εκα­το­ντά­δων χιλιά­δων Κου­βα­νών εθε­λο­ντών σε διε­θνι­στι­κές απο­στο­λές (Αγκό­λα, Νικα­ρά­γουα, Γρε­νά­δα, κ.λπ.) συνε­χί­στη­κε ανελ­λι­πώς από την αρχή της επα­νά­στα­σης και ήταν σημα­ντι­κό­τα­τη πηγή ενι­σχύ­σε­ων για το κίνη­μα αυτό.

Μέλη της Ευρω­παϊ­κής μπρι­γά­δας με υπεύ­θυ­νο συνε­ται­ρι­στι­κού αγρο­κτή­μα­τος που πολέ­μη­σε εθε­λο­ντι­κά στην Αγκό­λα τη δεκα­ε­τία του 1980. Φωτο­γρ. Μ. Μεχραμπιάν

Η «ειδι­κή περίοδος»

Ξαφ­νι­κά το 1989, και ενώ η δια­δι­κα­σία επα­νόρ­θω­σης των λαθών είχε σημα­ντι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα να επι­δεί­ξει, οι Κου­βα­νοί δέχο­νται δύο επα­νω­τά χτυ­πή­μα­τα από τα οποία πασχί­ζουν ακό­μα να ορθοποδήσουν:

Ανά­με­σα στις συμπλη­γά­δες της κατάρ­ρευ­σης του εμπο­ρί­ου με την πρώ­ην ΕΣΣΔ και της εντα­τι­κο­ποί­η­σης του εμπο­ρι­κού απο­κλει­σμού των ΗΠΑ, το ΑΕΠ της χώρας έπε­σε κατά 35% και εξα­φα­νί­στη­κε το 85% του εξω­τε­ρι­κού εμπο­ρί­ου. Μια εκμη­χα­νι­σμέ­νη γεωρ­γία λόγω έλλει­ψης πετρε­λαί­ου, λιπα­σμά­των, ζιζα­νιο­κτό­νων και ανταλ­λα­κτι­κών έμει­νε ξαφ­νι­κά στά­σι­μη. Εκα­τομ­μύ­ρια εκτά­ρια γεωρ­γι­κής γης επέ­στρε­ψαν στη φύση. Η παρα­γω­γή ζάχα­ρης μειώ­θη­κε από 8 εκατ. τόνους σε 4, ενώ μία χρο­νιά έφτα­σε και 1,5. Ουδέ­πο­τε ανέ­καμ­ψε. Η παρα­γω­γή φρέ­σκου γάλα­τος σχε­δόν εκμη­δε­νί­στη­κε. Τα μισά βοοει­δή στα εθνι­κά αγρο­κτή­μα­τα σφά­χτη­καν ή ψόφησαν.

Τα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν την κατάρ­ρευ­ση του 1989 δόθη­κε και δίνε­ται ακό­μα η μάχη για τη δια­τρο­φι­κή επάρ­κεια της χώρας με μέτρα όπως αυτά:

• Τα κρα­τι­κά αγρο­κτή­μα­τα ζάχα­ρης διαι­ρέ­θη­καν σε μικρό­τε­ρες μονά­δες, τις UBPC, με στό­χο την παρα­γω­γή τρο­φί­μων, προ­σφεύ­γο­ντας συχνά σε ζώα για τις αγρο­τι­κές εργα­σί­ες (1993).
• Άνοι­ξαν «λαϊ­κές αγο­ρές» στις πόλεις, ώστε οι αγρό­τες που κάλυ­πταν τις υπο­χρε­ώ­σεις τους προς το κρά­τος να που­λούν τα προ­ϊ­ό­ντα τους απευ­θεί­ας σε τιμές που ορί­ζο­νταν από την προ­σφο­ρά και τη ζήτη­ση, με στό­χο το κέντρι­σμα της παραγωγής.
• Ανα­πτύ­χθη­κε η αστι­κή γεωρ­γία και τα αγρο­κτή­μα­τα στις παρυ­φές των πόλεων.
• Κρα­τι­κοί υπάλ­λη­λοι που δεν βρί­σκο­νταν σε θέσεις στην παρα­γω­γή ή στη βιο­μη­χα­νία (όπως οι μισοί εργά­τες της βιο­μη­χα­νί­ας ζάχα­ρης που έμει­ναν άνερ­γοι το 2003) μετεκ­παι­δεύ­τη­καν. Συν­δι­κά­τα, οργα­νώ­σεις αγρο­τών και μαζι­κές οργα­νώ­σεις συμ­με­τεί­χαν σε μια μαζι­κή καμπά­νια που είχε ως απο­τέ­λε­σμα δεκά­δες χιλιά­δες άνθρω­ποι να στρα­φούν στη γεωργία.
• Παρα­χω­ρή­θη­καν εκα­τομ­μύ­ρια εκτά­ρια (με ανώ­τα­το όριο σήμε­ρα τα 165 για 10 χρό­νια σε άτο­μα ή 25 χρό­νια σε συνε­ται­ρι­σμούς) δωρε­άν σε όποιον ήθε­λε να καλ­λιερ­γή­σει (2008). Η δια­δι­κα­σία αυτή συνε­χί­στη­κε με τις «κατευ­θυ­ντή­ριες γραμ­μές» που υιο­θε­τή­θη­καν από την κου­βα­νι­κή εθνο­συ­νέ­λευ­ση το 2011, αφού συζη­τή­θη­κε σε 85,000 λαϊ­κές συνε­λεύ­σεις σε όλο το νησί. Προ­ϋ­πό­θε­ση είναι η επι­στρο­φή της γης στο κρά­τος στην περί­πτω­ση που πάψει να καλ­λιερ­γεί­ται. Εξάλ­λου η γη παρα­μέ­νει, από την αρχή της επα­νά­στα­σης, εθνι­κό αγα­θό που δεν πωλείται.

Τα γεωρ­γι­κά και αλιευ­τι­κά προ­ϊ­ό­ντα που προ­ο­ρί­ζο­νται για εξα­γω­γή συγκε­ντρώ­νο­νται και δια­τί­θε­νται από το κρά­τος βάσει ενός γενι­κό­τε­ρου σχε­δια­σμού για την ικα­νο­ποί­η­ση των ανα­γκών σε τρό­φι­μα και άλλα εισα­γό­με­να αγα­θά. Καθώς η παρα­γω­γι­κό­τη­τα της γεωρ­γί­ας έπαιρ­νε την πρώ­τη της ανά­σα, όμως, έπαιρ­νε φόρα η διε­θνής καπι­τα­λι­στι­κή κρί­ση και η περι­στο­λή του εμπο­ρί­ου. Έχουν χτυ­πη­θεί σκλη­ρά οι τιμές των κου­βα­νι­κών προ­ϊ­ό­ντων, όπως η ζάχα­ρη, καθώς η χώρα προ­σπα­θεί να αντα­γω­νι­στεί στην καπι­τα­λι­στι­κή αγο­ρά με την τρο­χο­πέ­δη του εμπάργκο.

Αγρό­της στη συγκο­μι­δή γιού­κα, 2015. Φωτο­γρ. Cabrera Peinado, Juventud Rebelde

Σήμε­ρα εξα­κο­λου­θούν να υπάρ­χουν τα UBPC στα ¾ περί­που της καλ­λιερ­γή­σι­μης γης, έχο­ντας περά­σει από πολ­λές μεταλ­λά­ξεις και συγ­χω­νεύ­σεις στην προ­σπά­θεια να ανε­βεί η παρα­γω­γι­κό­τη­τά τους. Οι αγρο­τι­κοί συνε­ται­ρι­σμοί δια­φό­ρων ειδών, παρό­τι καλ­λιερ­γούν λιγό­τε­ρη γη, παρά­γουν πάνω από τα μισά τρό­φι­μα στην Κούβα.

Ωστό­σο συνε­χί­ζουν οι τόσο κοστο­βό­ρες εισα­γω­γές. Σύμ­φω­να με στοι­χεία για το 2012, εισά­γο­νται το 20% του συνό­λου των τρο­φί­μων που κατα­να­λώ­νο­νται στη χώρα. Εισά­γε­ται όμως και το 80% των ειδών που παρέ­χο­νται σε κάθε Κου­βα­νό με δελ­τίο (η λεγό­με­νη λιμπρέ­τα, βασι­κά είδη που καλύ­πτουν σήμε­ρα περί­που το μισό των βασι­κών δια­τρο­φι­κών αναγκών).

Η απο­φυ­γή του λιμού και η δια­τή­ρη­ση των κοι­νω­νι­κών κατα­κτή­σε­ων και της αμυ­ντι­κής ετοι­μό­τη­τας της Κού­βας μέσα στην ειδι­κή περί­ο­δο είναι ένα ιστο­ρι­κό επί­τευγ­μα του λαού της. Το κατόρ­θω­μα αυτό θα ήταν αδύ­να­το χωρίς την εκστρα­τεία διόρ­θω­σης των λαθών που είχε προη­γη­θεί, η οποία ελευ­θέ­ρω­σε τη συλ­λο­γι­κή δύνα­μη του εργα­ζό­με­νου λαού από την εκκο­λα­πτό­με­νη γρα­φειο­κρα­τία και τα προ­νό­μια που είχαν αρχί­σει να κάνουν την εμφά­νι­σή τους.

Μέσα στην ηρω­ι­κή προ­σπά­θεια για την επι­βί­ω­ση στην ειδι­κή περί­ο­δο χρειά­στη­κε να γίνουν υπο­χω­ρή­σεις από κατα­κτη­μέ­νες θέσεις της σοσια­λι­στι­κής οικο­νο­μί­ας, όπως είναι τα μεγά­λης κλί­μα­κας εκμη­χα­νι­σμέ­να αγρο­κτή­μα­τα. Οι υπο­χω­ρή­σεις όμως αυτές έγι­ναν μόνο στο μέτρο που ήταν ανα­γκαί­ες. Έγι­ναν συλ­λο­γι­κά και συντε­ταγ­μέ­να από μια συνει­δη­τή εργα­τι­κή τάξη. Δια­τη­ρή­θη­κε η εργα­τι­κή εξου­σία και δια­φυ­λά­χθη­καν τα θεμέ­λια της σοσια­λι­στι­κής οικο­νο­μί­ας. Η Κού­βα δεν υπο­χώ­ρη­σε από τις διε­θνι­στι­κές της υποχρεώσεις.

Η ειδι­κή περί­ο­δος παράλ­λη­λα έφε­ρε το άνοιγ­μα της ψαλί­δας των εσό­δων ανά­με­σα σε ορι­σμέ­νους αγρό­τες που κατα­λή­γουν να έχουν πολύ μεγα­λύ­τε­ρα εισο­δή­μα­τα από τον μέσο εργα­ζό­με­νο στην πόλη. Για να αντι­στρα­φεί αυτή η τάση χρειά­ζε­ται να συνε­χί­σει η αύξη­ση της αγρο­τι­κής παρα­γω­γής. Θα χρεια­στεί να επι­στρέ­ψει το τρα­κτέρ στο χωρά­φι. Θα χρεια­στεί επί­σης να αυξη­θεί σημα­ντι­κά η βιο­μη­χα­νι­κή παρα­γω­γή. Για να αντι­στρα­φεί αυτή η τάση απαι­τεί­ται η άρση του απο­κλει­σμού των ΗΠΑ.

1) Βλ. Ιγνά­σιο Ραμο­νέ, Εκα­τό ώρες με τον Φιντέλ, μετα­φρ. Τιτί­να Σπε­ρε­λά­κη, Αθή­να, 2003, Πατά­κης, σ. 571.
2) Από την ομι­λία του Φιντέλ Κάστρο, «Πολ­λές από τις ιδέ­ες του Τσε παρα­μέ­νουν επί­και­ρες στο ακέ­ραιο», στο Ο σοσια­λι­σμός και ο άνθρω­πος στην Κού­βα, Αθή­να, 2011, Διε­θνές Βήμα.

Το Α΄ Μέρος ΕΔΩ