Απεικονίσεις και καλλιτέχνες στη δίνη των επιδημιών

Η Τέχνη ως πιστή σύμμαχος της Ιστορίας καταγράφει, περιγράφει ή και αντιγράφει τη ζωή

Οι επι­δη­μί­ες χαρ­το­γρα­φούν την Ιστο­ρία, οι παν­δη­μί­ες την αλλά­ζουν. Δεν είναι λίγοι οι μελε­τη­τές που υπο­στη­ρί­ζουν ότι ο λοι­μός κατά τον Πελο­πον­νη­σια­κό Πόλε­μο σημα­το­δό­τη­σε την απαρ­χή για την παρακ­μή της αθη­ναϊ­κής ηγε­μο­νί­ας, ενώ το ισχυ­ρό σοκ της Ευρώ­πης από τη βου­βω­νι­κή πανώ­λη του 1348 υπήρ­ξε μια από τις αιτί­ες για τη μετά­βα­ση από τον Μεσαί­ω­να στην Ανα­γέν­νη­ση. Η Τέχνη ως πιστή σύμ­μα­χος της Ιστο­ρί­ας κατα­γρά­φει, περι­γρά­φει ή και αντι­γρά­φει τη ζωή.

Πίνα­κες, τοι­χο­γρα­φί­ες, χαρα­κτι­κά και μινια­τού­ρες οπτι­κο­ποιούν την πνευ­μα­τι­κή και ψυχο­λο­γι­κή κατά­στα­ση των ανθρώ­πων, τη σχέ­ση τους με το θείο, ενώ δεν λεί­πουν και οι υπερ­βο­λές ενός μυστι­κι­στι­κού παρο­ξυ­σμού με εξι­λα­στή­ριες τελε­τές, ξόρ­κια και αυτο­μα­στι­γού­με­νους προ­φή­τες. Στην αρχαία Ελλά­δα μολο­νό­τι υπάρ­χουν αρκε­τές παρα­στά­σεις αγγεί­ων, γλυ­πτά και ανά­γλυ­φα που σχε­τί­ζο­νται με την υγεία, οι επι­δη­μί­ες απου­σιά­ζουν. Μόνο κάποια αμφι­σβη­τού­με­νη θεω­ρία έχει συν­δέ­σει τους αφρι­κα­νι­κούς κυα­νο­πί­θη­κους σε μια τοι­χο­γρα­φία στο Ακρω­τή­ρι της Θήρας με την εξά­πλω­ση του ιού Έμπολα.

Η βυζα­ντι­νή ζωγρα­φι­κή επί­σης ασχο­λεί­ται αμι­γώς με θρη­σκευ­τι­κά θέμα­τα, σε αντί­θε­ση με τον κοσμι­κό χαρα­κτή­ρα που υιο­θε­τεί η Καθο­λι­κή Εκκλη­σία. Το σίγου­ρο πάντως είναι ότι και αυτή κλυ­δω­νί­ζε­ται, καθώς αρκε­τές παγιω­μέ­νες πεποι­θή­σεις ανα­τρέ­πο­νται από τις περιστάσεις.

Ο μακά­βριος χορός με σκε­λε­τούς και κρα­νία ήταν για παρά­δειγ­μα πολύ δια­δε­δο­μέ­νος εικα­στι­κός τύπος κατά τον Μεσαί­ω­να, αλλά στο πλαί­σιο της πίστης ότι δεν υπάρ­χει ευτυ­χία επί της γης παρά μόνο στον Παρά­δει­σο. «Δεν υπάρ­χει τίπο­τε καλύ­τε­ρο από το θάνα­το, τίπο­τε χει­ρό­τε­ρο από τη ζωή», ήταν το σύν­θη­μα των μονα­χών το οποίο μετέ­φε­ραν στις εικο­νο­γρα­φή­σεις των χει­ρο­γρά­φων. Μετά το ξέσπα­σμα της κατα­στρο­φι­κής επι­δη­μί­ας του 1348, αυτό αλλά­ζει. Στις τοι­χο­γρα­φί­ες μιας εκκλη­σί­ας στο Κλου­ζό­νε της Ιτα­λί­ας ο Θάνα­τος μετα­τρέ­πε­ται σε από­λυ­το κυρί­αρ­χο, αφα­νί­ζο­ντας τους πάντες. Βασι­λιά­δες, καρ­δι­νά­λιοι και ευγε­νείς μάταια τον εκλι­πα­ρούν, καθώς εκεί­νος τους χλευά­ζει. Η τρα­γι­κή ειρω­νεία είναι ότι το Κλου­ζό­νε βρί­σκε­ται στο Μπέρ­γκα­μο, μια από τις πιο πλη­γεί­σες περιο­χές από τον κορονοϊό.

Μολυσματικές νόσοι και θρησκεία

Οι μολυ­σμα­τι­κές νόσοι ανα­δει­κνύ­ουν επί­σης θεμε­λιώ­δεις δια­φο­ρές μετα­ξύ των θρη­σκειών. Στο χρι­στια­νι­σμό θεω­ρού­νται θεϊ­κή τιμω­ρία. Για το ισλάμ είναι το εισι­τή­ριο για τον Παρά­δει­σο, ενώ για τον ταοϊ­σμό (με εκα­τομ­μύ­ρια οπα­δούς στην Κίνα) η δια­σά­λευ­ση της αρμο­νί­ας του σύμπα­ντος. Η Μεταρ­ρύθ­μι­ση του Λού­θη­ρου ανα­γκά­ζει το Βατι­κα­νό να ανα­θε­ω­ρή­σει τη στά­ση του. Επι­βάλ­λει μια μορ­φή λογο­κρι­σί­ας ώστε ο Θεός να μην παρου­σιά­ζε­ται πλέ­ον ως τιμω­ρός, αλλά ως ελεήμων.

Έτσι, από τον 16ο αιώ­να και μετά πλη­θαί­νουν τα έργα με ευχα­ρι­στί­ες των πιστών για τη σωτη­ρία τους. Στους ζωγρά­φους συνι­στά­ται να μην απο­δί­δουν τη σύγ­χρο­νή τους  πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, αλλά να κάνουν ανα­γω­γές στο παρελ­θόν. Η μνη­μειώ­δης σύν­θε­ση του Michael Sweetrs «Λοι­μός σε αρχαία πόλη» (1650–52) απο­τε­λεί δρα­μα­τι­κή απει­κό­νι­ση της βου­βω­νι­κής πανώ­λης που παρα­πέ­μπει στον τυφοει­δή πυρε­τό της αρχαί­ας Αθήνας.

Οι επι­δη­μί­ες κάποιες φορές ζωγρα­φί­ζο­νται με πολι­τι­κό χρώ­μα, όπως συμ­βαί­νει με τους Ναπο­λι­τά­νους από το 1501 και μετά, όταν η πόλη τους περ­νά στα χέρια των Ισπα­νών. Οι επα­να­λαμ­βα­νό­με­νες εξάρ­σεις της πανού­κλας ταυ­τί­ζο­νται με τους κατακτητές.

Ιστο­ρία και αλλη­γο­ρί­ες Οι καλ­λι­τέ­χνες δημιουρ­γούν ανά­λο­γα με τα θρη­σκευ­τι­κά και πολι­τι­κά τους πιστεύω ή το ιστο­ρι­κό πλαί­σιο της επο­χής τους. Συχνά
απο­φεύ­γουν να κατα­γρά­ψουν ρεα­λι­στι­κά τη σκλη­ρή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, κάνο­ντας ανα­γω­γές στο παρελ­θόν ή προει­δο­ποιώ­ντας τον κόσμο μέσω του τρό­μου που εκπο­ρεύ­ε­ται από εκκλη­σια­στι­κά κεί­με­να. Στο χαρα­κτι­κό του Άλμπρεχτ Ντί­ρερ «Οι τέσ­σε­ρις ιππείς της Απο­κα­λύ­ψε­ως» (1498) παρι­στά­νο­νται ο Θάνατος
και τα τρία πρω­το­πα­λί­κα­ρά του να γυρί­ζουν στον κόσμο, συντρί­βο­ντας ιερείς και αγρό­τες κάτω από τις οπλές των αλό­γων τους.

Ο τοξό­της ταυ­τί­ζε­ται με την επι­δη­μία αφού τα βέλη μιας απει­λη­τι­κής αρρώ­στιας είναι αόρα­τα και εκτο­ξεύ­ο­νται από από­στα­ση. Ο «Εύθραυ­στος άνθρω­πος» (περί­που 1656) του Σαλ­βα­τόρ Ρόζα μοιά­ζει με αντα­πό­κρι­ση από την πρώ­τη γραμ­μή του Κάτω Κόσμου. Στη μακά­βρια εικό­να ένα νεο­γέν­νη­το μωρό υπο­γρά­φει συμ­φω­νία με τον Θάνα­το, ανα­γνω­ρί­ζο­ντας ότι η ανθρώ­πι­νη ύπαρ­ξη είναι άθλια και σύντομη.

Ο Θάνα­τος είναι ένας τρο­μα­κτι­κός σκε­λε­τός με φτε­ρά που υψώ­νο­νται μέσα στο επι­τά­φιο σκο­τά­δι του πίνα­κα. Ο ζωγρά­φος επέ­ζη­σε από την επι­δη­μία της πανώ­λης του 1656 στη Νάπο­λη, όμως έχα­σε τον εικο­νι­ζό­με­νο μικρό του γιο, τον αδερ­φό του και την αδερ­φή του, τον σύζυ­γό της και τα πέντε παι­διά τους. Μια
από τις λιγο­στές εξαι­ρέ­σεις που δεν συν­δέ­ουν τις επι­δη­μί­ες με τη θρη­σκεία είναι ο Πίτερ Μπρί­γκελ ο πρε­σβύ­τε­ρος, ίσως για­τί απο­στρε­φό­ταν στον ίδιο βαθ­μό καθο­λι­κούς και λου­θη­ρα­νούς ως καθα­ρό­αι­μος αντι­κλη­ρι­κα­λι­στής. Στον «Θρί­αμ­βο του θανά­του» είναι διά­χυ­τη η φιλο­σο­φι­κή προ­σέγ­γι­ση της ανθρώ­πι­νης μοί­ρας που χτυ­πά αδια­κρί­τως όλα τα κοι­νω­νι­κά στρώ­μα­τα. Σε ένα δυστο­πι­κό τοπίο συνω­θού­νται αρι­στο­κρά­τες και δολο­φό­νοι, ιερω­μέ­νοι και αγρό­τες με δια­φο­ρε­τι­κές αντι­δρά­σεις ο καθέ­νας. Έκπλη­ξη και απο­στρο­φή, παραί­τη­ση και ανώ­φε­λη αντί­στα­ση. Ο Γάλ­λος Νικο­λά Που­σέν που έζη­σε στην Ιτα­λία την πανώ­λη του 1630 κατα­φεύ­γει σε ένα επει­σό­διο της Παλαιάς Δια­θή­κης για να την ανα­πα­ρα­στή­σει εξαι­τί­ας των περιο­ρι­σμών του Βατι­κα­νού. Με φόντο έναν εβραϊ­κό γκρε­μι­σμέ­νο ναό, αψί­δες και αρχαϊ­κές κολό­νες, πρό­σω­πα τρο­μαγ­μέ­να προ­σπα­θούν να υπερ­πη­δή­σουν τους ξαπλω­μέ­νους νεκρούς.

Ο Που­σέν, βαθύς γνώ­στης της αρχαιό­τη­τας και του Αρι­στο­τέ­λη, είχε μελε­τή­σει τα συμ­πτώ­μα­τα, όπως προ­κύ­πτει από τις σημειώ­σεις του. Γι’ αυτό και οι άνθρω­ποι καλύ­πτουν τις μύτες τους, αφού η νόσος μετα­δί­δε­ται με την ανα­πνοή. Ίσως βέβαια και να το κάνουν λόγω της δυσο­σμί­ας των πτωμάτων.

Ο Θεός να βάλει το χέρι του…

Το πρώ­το επώ­νυ­μο έργο που ανα­φέ­ρε­ται στον «μαύ­ρο θάνα­το» είναι του Γάλ­λου Josse Lieferinxe με τίτλο «Ο Άγιος Σεβα­στια­νός ικε­τεύ­ει τον Χρι­στό να θερα­πεύ­σει έναν άρρω­στο νεκρο­θά­φτη». Μολο­νό­τι ο πίνα­κας χρο­νο­λο­γεί­ται γύρω στο 1497, η σκη­νή εκτυ­λίσ­σε­ται στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη που χτυπήθηκε
δρα­μα­τι­κά από την πανού­κλα την περί­oδο του Ιου­στι­νια­νού. Από την Πόλη μετα­δό­θη­κε στην Ιτα­λία μέσω του βυζα­ντι­νού στρα­τού που πολε­μού­σε τότε κατά των Γότ­θων, αλλά και στη Μασσαλία.

Στην «Pietà» του Τιτσιά­νο το σύνη­θες εικο­νο­γρα­φι­κό μοντέ­λο προ­σλαμ­βά­νει βιω­μα­τι­κές δια­στά­σεις, εκφρά­ζο­ντας την αγω­νία του ζωγρά­φου να επι­βιώ­σουν ο ίδιος και ο γιος του. Προ­σεύ­χε­ται ημί­γυ­μνος και γονυ­κλι­νής μπρο­στά στη Θεο­τό­κο με εμφα­νή έκφρα­ση απελ­πι­σί­ας όταν η γενέ­τει­ρά του, Βενε­τία, πλήτ­τε­ται για άλλη μια φορά από την πανού­κλα. Μια μικρή επι­γρα­φή υπεν­θυ­μί­ζει ότι ο πίνα­κας απο­τε­λεί τάμα, ωστό­σο δεν λει­τούρ­γη­σε ούτε η ευχή ούτε η προ­σευ­χή, γιατί
πατέ­ρας και γιος ήταν δύο ακό­μη θύμα­τα της θανα­τη­φό­ρας επι­δη­μί­ας. Τόσο στην εκκλη­σία του Αγί­ου Ρόκ­κου όσο και στην παρα­κεί­με­νη έδρα μιας αδελ­φό­τη­τας ευγε­νών στη Βενε­τία συνα­ντού­με δύο εντυ­πω­σια­κές τοι­χο­γρα­φί­ες που δεν πραγ­μα­τεύ­ο­νται ένα προ­σω­πι­κό πλήγ­μα αλλά μαρ­τυ­ρούν τα βάσα­να της πόλης και των κατοί­κων της. Χρο­νο­λο­γι­κά προη­γεί­ται εκεί­νη του Τιντο­ρέ­το με τον Άγιο Ρόκ­κο να θερα­πεύ­ει τους πάσχο­ντες από πανούκλα.

Ο χώρος θυμί­ζει νοσο­κο­μείο, με τον άγιο να στέ­κε­ται στο κέντρο σκυμ­μέ­νος σε έναν άντρα που του δεί­χνει τις πλη­γές του στο πόδι. Το 1630 όμως η επι­δη­μία επα­νέρ­χε­ται δρι­μύ­τε­ρη σε ολό­κλη­ρη την Ιτα­λία και φυσι­κά και στη Γαλη­νο­τά­τη. Το γεγο­νός απο­τυ­πώ­νε­ται αυτήν τη φορά από τον Αντό­νιο Τζάν­κι στην τοι­χο­γρα­φία «Η Πανα­γία εμφα­νί­ζε­ται στα θύμα­τα της πανώ­λης» (1666). Μια πολυ­πρό­σω­πη σύν­θε­ση με τον Άγιο Ρόκ­κο, την Πανα­γία να παρα­κα­λεί τον Χρι­στό να κάνει το θαύ­μα, ενώ στο κατώ­τε­ρο επί­πε­δο βρί­σκο­νται ξαπλω­μέ­νοι νεκροί ανά­κα­τοι με τους ζωντα­νούς. Συντα­ρα­κτι­κή είναι μια συμπλη­ρω­μα­τι­κή σκη­νή όπου ασθε­νείς στοι­βά­ζο­νται σε μια γέφυ­ρα και πετιού­νται σε βάρκα.

Ο Άγιος Ρόκ­κος θεω­ρεί­το προ­στά­της από την πανώ­λη λόγω της αυτα­πάρ­νη­σης που έδει­ξε βοη­θώ­ντας τους ασθε­νείς. Στα­τι­στι­κά, οι άλλες επι­δη­μί­ες απει­κο­νί­ζο­νται λιγότερο.

Η θερα­πεία της λέπρας εντάσ­σε­ται στα θαύ­μα­τα του Χρι­στού και γι’ αυτό δεν προ­σλαμ­βά­νει ανθρώ­πι­νες ή κοι­νω­νι­κές δια­στά­σεις. Το πιο ενδια­φέ­ρον έργο με αυτό το θέμα είναι μια τοι­χο­γρα­φία σε μονα­στή­ρι του Κοσό­βου (14ος αιώ­νας) όπου δια­κρί­νο­νται καθα­ρά οι φλύ­κται­νες, καθώς και η κίνη­ση απο­στρο­φής του Ιωάν­νη και του Πέτρου απέ­να­ντι στα απο­κρου­στι­κά σώματα.

Πηγή: Περιο­δι­κό Hot Doc #202, «Οι παν­δη­μί­ες που μας άλλα­ξαν» (Εμείς το ανα­δη­μο­σιεύ­ου­με από την κυπρια­κή Χαραυ­γή, εφη­με­ρί­δα του ΑΚΕΛ).