ΒΙΒΛΙΟ Ένα πολυθεματικό πανόραμα σχετικά με τη θεατρική πράξη

Του Γιάν­νη Σ. Παπα­δά­του * //

Θανά­σης Ν. Καραγιάννης
Θεα­τρι­κές διαδρομές 
σε κεί­με­να, βιβλία και παρα­στά­σεις για παι­διά και ενήλικες-
Ιστο­ρι­κά και Θεω­ρη­τι­κά ζητήματα
Εκδ. Πάρα­λος, Αθή­να 2012, σελ. 352

Tο εν λόγω βιβλίο απο­τε­λεί ένα πολυ­θε­μα­τι­κό πανό­ρα­μα σχε­τι­κά με τη θεα­τρι­κή πρά­ξη. Είναι συγκε­ντρω­μέ­νη μια πλειά­δα κει­μέ­νων, εξή­ντα τριών (63) συνο­λι­κά, που έχουν δημο­σιευ­τεί, σε διά­φο­ρα έντυ­πα και ηλε­κτρο­νι­κά μέσα, κατά την περί­ο­δο 1987 μέχρι τις αρχές του 2021, τα οποία ανα­φέ­ρο­νται στην Ιστο­ρία του Θεά­τρου, τη Θεω­ρία, την Αισθη­τι­κή, την Ιδε­ο­λο­γία του αλλά και στην περαι­τέ­ρω έρευ­νά του.

Σε ένα πρώ­το μέρος, περιέ­χο­νται δοκί­μια, άρθρα, ειση­γή­σεις σε συνέ­δρια, σεμι­νά­ρια και ημε­ρί­δες που εστιά­ζουν κυρί­ως στο σχο­λι­κό θέα­τρο και στην παρου­σία προ­σώ­πων όπως ο Διά­κος και ο Ρώτας. Ο πρώ­τος ως ήρω­ας θεα­τρι­κών έργων και ο δεύ­τε­ρος ως συγ­γρα­φέ­ας έργων για παι­διά. Ανά­με­σα στ’ άλλα ο ανα­γνώ­στης πλη­ρο­φο­ρεί­ται για δρα­μα­το­ποι­ή­σεις παρα­μυ­θιών και για διά­φο­ρα παι­δα­γω­γι­κά και ιδε­ο­λο­γι­κά ζητή­μα­τα που ανα­κύ­πτουν σε προ­λο­γι­κά κεί­με­να θεα­τρι­κών έργων κι επί­σης, προ­σεγ­γί­ζε­ται και ανα­λύ­ε­ται η αστι­κή προ­πα­γάν­δα του αντι­κομ­μου­νι­σμού, της θρη­σκο­λη­ψί­ας και του άκρα­του εθνι­κι­σμού που απο­τυ­πώ­νο­νταν στο σχο­λι­κό θέα­τρο κατά την περί­ο­δο 1941–1949. Ενδια­φέ­ρον παρου­σιά­ζει και η προ­σέγ­γι­ση του «διδα­κτι­κού-δια­λε­κτι­κού» έργου του Μπρεχτ, με περιε­χό­με­νο είτε την ποί­η­ση και την πεζο­γρα­φία είτε των θεα­τρι­κών έργων εκεί­νων που είναι κατάλ­λη­λα για τα παι­διά και εφή­βους. Ο συγ­γρα­φέ­ας παρα­θέ­τει και απο­σπά­σμα­τα κει­μέ­νων τα οποία και ανα­λύ­ει, εστιά­ζο­ντας στις αισθη­τι­κές και ιδε­ο­λο­γι­κές ορί­ζου­σες της μπρε­χτι­κής μεθόδου.

Το συγκε­κρι­μέ­νο βιβλίο προ­σφέ­ρε­ται και για μια εξαι­ρε­τι­κή και πολύ­μορ­φη ανα­γνω­στι­κή περι­ή­γη­ση, πολ­λα­πλώς απο­λαυ­στι­κή. Ο συγ­γρα­φέ­ας του κινεί­ται με δεξιο­τε­χνία και με απλό και εύλη­πτο λόγο ανά­με­σα σε κεί­με­να επι­στη­μο­νι­κά και σε κεί­με­να λογο­τε­χνι­κού ή πλη­ρο­φο­ρια­κού ενδιαφέροντος.

Σε ένα δεύ­τε­ρο μέρος, παρα­τί­θε­νται κεί­με­να κρι­τι­κής θεα­τρι­κών παρα­στά­σε­ων έργων για παι­διά και για ενή­λι­κες, τα οποία είτε γρά­φτη­καν για θεα­τρι­κή παρά­στα­ση είτε κεί­με­να που δια­σκευά­στη­καν για τον ίδιο λόγο. Σημειώ­νου­με ότι ο συγ­γρα­φέ­ας, στις κρι­τι­κές του προ­σεγ­γί­σεις, χρη­σι­μο­ποιεί ως μέθο­δο τη μαρ­ξι­στι­κή θεω­ρία. Έτσι, δια­βά­ζου­με για τα έργα: του Ρίτσου Τα ραβδιά των τυφλών του Ηλιό­που­λου Ο Τρι­γω­νο­ψα­ρού­λης επι­στρέ­φει…, που σκη­νο­θέ­τη­σε ο συγ­γρα­φέ­ας στο Δημο­τι­κό Θέα­τρο Ηλιού­πο­λης, του Ντο­στο­γιέφ­σκι Ο παλιά­τσος, της Στα­μα­το­πού­λου τη θεα­τρι­κή δια­σκευή του μυθι­στο­ρή­μα­τος της Ζωρζ Σαρή Όταν ο ήλιος, του Μπρεχτ Αυτός που λέει Ναι κι αυτός που λέει Όχι και άλλα. Ο Καρα­γιάν­νης με τη διεισ­δυ­τι­κή του ματιά ξεδι­πλώ­νει τις πτυ­χές των κει­μέ­νων στην παρα­στα­σια­κή τους μορ­φή, ανα­δει­κνύ­ο­ντας την προ­σλη­πτι­κή τους δυνα­μι­κή και συνά­μα την ιδιαί­τε­ρη δημιουρ­γι­κή συνει­σφο­ρά των συντελεστών.

Κεί­με­να που ασχο­λού­νται κυρί­ως με το θέα­τρο, προ­σφέ­ρο­νται στο τρί­το μέρος, σχε­τι­κά με αξιό­λο­γα βιβλία για τη θεω­ρία του θεά­τρου, το θεα­τρι­κό παι­χνί­δι, το θέα­τρο Σκιών, τις βιο­γρα­φί­ες ηθο­ποιών, όπως: Το τρα­γι­κό στη νεο­ελ­λη­νι­κή λογο­τε­χνία-Μια άλλη διά­στα­ση του τρα­γι­κού του Χάρη Σακελ­λα­ρί­ου, το Θέα­τρο και Γλώσ­σα του Βασί­λη Ρώτα, του Μιχά­λη Χατζά­κη Το θέα­τρο Σκιών, του Ντί­νου Δημό­που­λου Ένας σκη­νο­θέ­της θυμά­ται…, του Γιάν­νη Σιδέ­ρη Ιστο­ρία του Νέου Ελλη­νι­κού Θεά­τρου, του Θόδω­ρου Γραμ­μα­τά Fantasyland- Θέα­τρο για παι­δι­κό και νεα­νι­κό κοι­νό. Επί­σης, περιέ­χο­νται κεί­με­να για τα βιβλία της Άννας Βαγε­νά Το θεσ­σα­λι­κό μου θέα­τρο, του Σίμου Παπα­δό­που­λου Παι­δα­γω­γι­κή του Θεά­τρου, του Δημή­τρη Μόλα Ο Καρα­γκιό­ζης μας- Ελλη­νι­κό Θέα­τρο Σκιών, της Άννας Συνο­δι­νού Πρό­σω­πα και Προ­σω­πεία-Αυτο­βιο­γρα­φι­κό Χρο­νι­κό κ.ά. Πρό­κει­ται για προ­σεγ­γί­σεις στις οποί­ες ο συγ­γρα­φέ­ας, διεισ­δύ­ο­ντας κρι­τι­κά είτε πλη­ρο­φο­ρεί με ενσω­μα­τω­μέ­να εν πολ­λοίς άγνω­στα στοι­χεία είτε ανα­δει­κνύ­ει ουσιώ­δεις τους περιο­χές. Σε κάθε περί­πτω­ση παρα­κι­νού­νται οι ανα­γνώ­στες και οι ειδι­κοί να εγκύ­ψουν σε κεί­με­να του ενδια­φέ­ρο­ντός τους.

Στο τέταρ­το μέρος, παρα­τί­θε­νται συνε­ντεύ­ξεις για δημιουρ­γούς και από δημιουρ­γούς που έχουν ασχο­λη­θεί είτε θεω­ρη­τι­κά με το θέα­τρο (για τον Χάρη Σακελ­λα­ρί­ου) είτε με το θέα­τρο σκιών (από τον Τούρ­κο Καρα­γκιο­ζο­παί­χτη Ibrahim Barulay) είτε με την υπο­κρι­τι­κή και τη σκη­νο­θε­σία (από τον Κων­στα­ντι­νου­πο­λί­τη ηθο­ποιό και σκη­νο­θέ­τη Αιμί­λιο Κομ­βό­που­λο). Στις συγκε­κρι­μέ­νες συνε­ντεύ­ξεις η δια­λαμ­βα­νό­με­νη συζή­τη­ση ανα­δει­κνύ­ει θεμε­λια­κά ζητή­μα­τα που ανα­φέ­ρο­νται είτε στην κρι­τι­κή των έργων και στα εργα­λεία της σκη­νο­θε­τι­κής πρά­ξης είτε στις από­ψεις δημιουρ­γών για την προ­έ­λευ­ση ηρώ­ων του Θεά­τρου Σκιών είτε στην θεα­τρι­κή εικό­να περιο­χών όπως η Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και η εν πολ­λοίς άγνω­στη δρά­ση των εκεί Ελλήνων-Ρωμιών.

Ο Καρα­γιάν­νης με τη διεισ­δυ­τι­κή του ματιά ξεδι­πλώ­νει τις πτυ­χές των κει­μέ­νων στην παρα­στα­σια­κή τους μορ­φή εμβα­θύ­νο­ντας σε αυτά, ανα­δει­κνύ­ο­ντας την προ­σλη­πτι­κή τους δυνα­μι­κή και συνά­μα τη ιδιαί­τε­ρη δημιουρ­γι­κή συνει­σφο­ρά των συντελεστών.

Το βιβλίο τελειώ­νει με ένα πέμ­πτο μέρος, στο οποίο παρου­σιά­ζο­νται ποι­κί­λα θέμα­τα για έργα του ελλη­νι­κού δρα­μα­το­λο­γί­ου, ένα πλή­ρες χρο­νο­λό­γιο για το θεα­τρι­κό έργο του Ρώτα και ψηφί­δες για το Ρωμαί­ι­κο Ερα­σι­τε­χνι­κό και Σχο­λι­κό Θέα­τρο Κωνσταντινούπολης.

Κατα­λη­κτι­κά: πρό­κει­ται για ένα βιβλίο χρή­σι­μο στους θεα­τρο­λό­γους, στους σκη­νο­θέ­τες, στους ερευ­νη­τές και για όσους διδά­σκουν σε σχο­λές θεά­τρου και στα πανε­πι­στή­μια. Σημειώ­νου­με ότι από πολ­λά κεί­με­να του τόμου (βλ. για παρά­δειγ­μα κεί­με­να, ποι­η­τι­κά ή θεα­τρι­κά, του Μπρεχτ) μπο­ρούν, για παρά­δειγ­μα, οι εκπαι­δευ­τι­κοί να εμπνευ­στούν ιδέ­ες για πιθα­νές παρα­στά­σεις που σχε­διά­ζουν με τα παι­διά στα σχο­λεία τους. Και, βέβαια, δεν θα αφή­να­με εκτός, τους ανα­γνώ­στες και τις ανα­γνώ­στριες μιας και το συγκε­κρι­μέ­νο βιβλίο προ­σφέ­ρε­ται και για μια εξαι­ρε­τι­κή και πολύ­μορ­φη ανα­γνω­στι­κή περι­ή­γη­ση, πολ­λα­πλώς απο­λαυ­στι­κή. Ο συγ­γρα­φέ­ας του κινεί­ται με δεξιο­τε­χνία και με απλό και εύλη­πτο λόγο ανά­με­σα σε κεί­με­να επι­στη­μο­νι­κά και σε κεί­με­να λογο­τε­χνι­κού ή πλη­ρο­φο­ρια­κού ενδια­φέ­ρο­ντος. Το βιβλίο προ­λο­γί­ζει η ομό­τι­μη καθη­γή­τρια του ΕΚΠΑ Χρυ­σό­θε­μις Σταματοπούλου-Βασιλάκου.

Αποσπάσματα:

(Από τη μελέ­τη για το έργο του Μπρεχτ)

«Στο θέα­τρο για ενή­λι­κες, αλλά και στο θέα­τρο που απευ­θύ­νε­ται ή είναι κατάλ­λη­λο και για παι­διά, ο Μπρεχτ πει­ρα­μα­τί­στη­κε, εργά­στη­κε σκλη­ρά σε δρα­μα­τουρ­γι­κό, σκη­νι­κό, σκη­νο­θε­τι­κό και θεω­ρη­τι­κό επί­πε­δο προ­σφέ­ρο­ντας στην ανθρω­πό­τη­τα τη δική του μεθο­δο­λο­γι­κή πρό­τα­ση (το ερευ­νη­τι­κό εργα­λείο) στη θεα­τρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, δηλα­δή, το επι­κό (υλι­στι­κό επα­να­στα­τι­κό), το διδα­κτι­κό και το δια­λε­κτι­κό εντέ­λει προ­λε­τα­ρια­κό θέα­τρο […] Ο Μπρεχτ πίστευε στο θέα­τρο της «επι­στη­μο­νι­κής επο­χής» γι’ αυτό επι­θυ­μού­σε η από­λαυ­ση που παρέ­χει η τέχνη να μετα­βάλ­λε­ται σε μάθη­ση και το αντί­στρο­φο, η μάθη­ση να μετα­βάλ­λε­ται σε από­λαυ­ση. Γενι­κό­τε­ρα αντι­κα­τέ­στη­σε το θέα­τρο που θέλει το θεα­τή παθη­τι­κό δέκτη, το θέα­τρο που μόνο συγκι­νεί τον θεα­τή, με το θέα­τρο που θέλει ηθο­ποιούς και θεα­τές να “συν­δια­λέ­γο­νται” κατά τη διάρ­κεια της λει­τουρ­γί­ας μιας θεα­τρι­κής παρά­στα­σης, ηθο­ποιούς εντε­λώς απο­στα­σιο­ποι­η­μέ­νους με σκο­πό να αλλά­ξουν τον κόσμο» (σελ. 47–48).

(Από τη συνέ­ντευ­ξη του Κων­στα­ντι­νο­που­λί­τη Αμί­λιου Κομβόπουλου)

«Μια ωραία ηλιό­λου­στη μέρα μαζευ­τή­κα­με το συγ­γε­νο­λόι, ντυ­μέ­νοι στην πένα, παρ­φου­μα­ρι­σμέ­νοι, με μια ανθο­δέ­σμη και ένα κου­τί ζαχα­ρω­τά. Αυτό ήταν το “μαρκ ντε­πο­ζί”, όπως λένε, το συνη­θι­σμέ­νο δηλα­δή και χτυ­πά­με την πόρ­τα της μέλ­λου­σας συμ­βί­ας μου. Αφού έγι­ναν οι δέου­σες προ­τά­σεις και λάβα­με θετι­κή την απά­ντη­ση, σηκώ­νο­μαι στο πόδι και λέω: “Εμέ­να με συγ­χω­ρεί­τε. Ζητώ την επιεί­κειά σας, αλλά πρέ­πει να φύγω για­τί έχω παρά­στα­ση”… Κόκ­κα­λο η ομή­γυ­ρη! Δεν γινό­ταν, όμως, δια­φο­ρε­τι­κά. Τα εισι­τή­ρια που­λη­μέ­να, το έργο…! Ευτυ­χώς τρε­λά­θη­κα, Τρέ­λα δεν είναι;» (σελ. 285–286).
———————————————————-

* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι ανα­πλ. καθη­γη­τής Παν/μίου Αιγαί­ου, κρι­τι­κός βιβλί­ου για νέους. Τελευ­ταίο του βιβλίο (επι­μέ­λεια): «Η λογο­τε­χνία για παι­διά και εφή­βους χωρίς ευτυ­χι­σμέ­νο τέλος» (ερμη­νευ­τι­κές προ­σεγ­γί­σεις), Αθή­να, Παπα­δό­που­λος, 2018.

———————————————————-

Ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης γεννήθηκε στη Λαμία το 1954. Είναι εκπαιδευτικός, διδάκτορας του Παν/μίου Ιωαννίνων. Οι σπουδές του αναφέρονται στην παιδαγωγική, στη μουσική, στο θεατρικό παιχνίδι, στο θέατρο. Έχει σκηνοθετήσει έργα σε συνεργασία με διάφορα σχολεία και πολιτιστικούς συλλόγους, έχει επίσης ιδρύσει το «Λαϊκό Πανεπιστήμιο Αγ. Δημητρίου & Νοτίων Προαστίων» και διετέλεσε Πρόεδρος (2018–2020) του Συλλόγου Εργατικής & Λαϊκής Επιμόρφωσης – Λαϊκό Πανεπιστήμιο «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ», διοργανώνοντας με τους συνεργάτες του επιστημονικά σεμινάρια και εκλαϊκευμένα επιμορφωτικά μαθήματα. Ασχολήθηκε με την ιστορική έρευνα και μελέτη της Δραματουργίας του Σχολικού Θεάτρου και του Επαγγελματικού θεάτρου για νήπια, παιδιά και εφήβους κι επίσης, της Δραματουργίας του Ερασιτεχνικού και Επαγγελματικού Θεάτρου για ενήλικες. Επίσης, είναι κριτικός βιβλίου και ιδιαίτερα κριτικός και μελετητής της Παιδικής Λογοτεχνίας, αλλά και του Θεάτρου. Παράλληλα, είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων και δημοσιευμάτων σε περιοδικά και εφημερίδες (Ριζοσπάστης, Διαβάζω, Σύγχρονη Εκπαίδευση, Θέματα Παιδείας, Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας κ.ά.). Διετέλεσε ιδρυτής και διευθυντής του περιοδικού Φθιωτική σκέψη και διευθυντής του περιοδικού Σύγχρονο Νηπιαγωγείο. Το 2001 βραβεύτηκε με το ετήσιο βραβείο «Κ.Π. Δεμερτζή στον Έλληνα δάσκαλο» του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, «για την προσφορά του στην παιδική λογοτεχνία». Μερικά του βιβλία: Παιδαγωγικά Πορτρέτα, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και εφήβους, Ιστορία της Δραματουργίας για παιδιά στην Ελλάδα (1871–1949) και την Κύπρο (1932–1949), Σχολικό Θέατρο (Πρόλογοι θεατρικών έργων & σχολικών γιορτών), Κριτική Θεάτρου για παιδιά, Θεατρικά ανάλεκτα, Σχολικό Θέατρο % Σκηνικές Οδηγίες για σχολικές παραστάσεις (1923–1974) Πρόλογοι, Αιμίλιος Κομβόπουλος: Ρωμιός ερασιτέχνης ηθοποιός και σκηνοθέτης κ.ά.