Γιατί είναι παντού ο Χοσέ Μαρτί; — Η ιστορία στην κουβανική καθημερινότητα (Α΄ Μέρος)

Συνέ­χεια των άρθρων με αφορ­μή τη συμ­με­το­χή στην 45η Μπρι­γά­δα αλλη­λεγ­γύ­ης προς την Κού­βα το καλο­καί­ρι που μας πέρα­σε και τη συνε­χι­ζό­με­νη συζή­τη­ση για την Κού­βα σήμερα.
Προη­γού­με­να άρθρα:
Ποιος κυβερ­νά την Κού­βα; (Α΄ Μέρος)
Ποιος κυβερ­νά την Κού­βα; (Β΄ Μέρος)

Γρά­φει η Νατά­σα Τερ­λε­ξή //

Η μπρι­γά­δα έχει ένα ορι­σμέ­νο «τελε­τουρ­γι­κό», που περι­λαμ­βά­νει κατα­θέ­σεις στε­φά­νων, φόρους τιμής και χαι­ρε­τι­σμούς. Αυτό το ιδιό­τυ­πο τελε­τουρ­γι­κό πρέ­πει να το συνη­θί­σεις, για­τί είναι ένα κομ­μά­τι της καθη­με­ρι­νής ζωής στην Κού­βα. Αυτή η διαρ­κής ύφαν­ση του παρελ­θό­ντος μέσα στο παρόν είναι ένας από τους τρό­πους που συνε­χώς μετα­λα­μπα­δεύ­ε­ται ένα ήθος συλ­λο­γι­κού αγώ­να στην επό­με­νη γενιά. Αν και κάποιες φορές δεί­χνει να χάνει τη φρε­σκά­δα του, πάντα περι­κλεί­ει απρό­σμε­να στοι­χεία αυθορ­μη­τι­σμού και προ­σω­πι­κής συμμετοχής.

Στην μπρι­γά­δα δεν γίνε­ται κάτι που θα μπο­ρού­σε να θεω­ρη­θεί «Σεμι­νά­ριο Ιστο­ρί­ας της Κού­βας». Όμως τη συν­θέ­τει κανείς από μόνος του, μέσα από επι­σκέ­ψεις σε μνη­μεία και μου­σεία τα οποία κατα­φέρ­νουν να είναι σεμνά και κατα­το­πι­στι­κά. Το φετι­νό πρό­γραμ­μα είχε 4 τέτοιες επισκέψεις:

Κατά­θε­ση στε­φά­νου στο εσω­τε­ρι­κό του μνη­μεί­ου. Το ICAP καλω­σο­ρί­ζει τη 45η Μπριά­δα Χοσέ Μαρ­τί, 2015. Φωτο­γρα­φία www.icap.cu

(1) Το κεντρι­κό μνη­μείο του Μαρ­τί στην Αβάνα 

Κατά το καλω­σό­ρι­σμα της μπρι­γά­δας από την εθνι­κή ηγε­σία του ICAP (το Κου­βα­νι­κό Ινστι­τού­το Φιλί­ας με τους Λαούς που διορ­γα­νώ­νει τις μπρι­γά­δες αλλη­λεγ­γύ­ης) γίνε­ται στο μνη­μείο Χοσέ Μαρ­τί στο κέντρο της Αβά­νας. Αυτός ο τερά­στιος λευ­κός οβε­λί­σκος που υψώ­νε­ται στην Πλα­τεία της Επα­νά­στα­σης είναι και μου­σείο του Μαρ­τί και του αγώ­να κατά της ισπα­νι­κής αποι­κιο­κρα­τί­ας (1868–1898).

Μου­σείο που περι­γρά­φει την ανά­πτυ­ξη του αγω­νι­στή και στο­χα­στή μέσα από τις συν­θή­κες της αποι­κιο­κρα­τί­ας, την περι­πλά­νη­ση στη Λατι­νι­κή Αμε­ρι­κή, τη μακρο­χρό­νια δια­μο­νή στις ΗΠΑ των πρώ­ι­μων ταξι­κών αγώνων.

Ενώ ο αγώ­νας κατά του ισπα­νι­κού ζυγού ήταν ακό­μα σε εξέ­λι­ξη, ο Μαρ­τί κοι­τού­σε πιο πέρα από την τυπι­κή ανε­ξαρ­τη­σία. Ορα­μα­τι­ζό­ταν μια Αμε­ρι­κή που ανή­κει στους ιθα­γε­νείς, τους μιγά­δες, τους μαύ­ρους και όλους τους φτω­χούς της. Προει­δο­ποιού­σε ότι μια τέτοια ανε­ξαρ­τη­σία κιν­δύ­νευε από την εκκο­λα­πτό­με­νη «αυτο­κρα­το­ρία προς βορ­ράν». Για τον Μαρ­τί, ο αγώ­νας δεν ήταν μόνο ενά­ντια στην Ισπα­νία. Ήταν για μια κοι­νω­νία «από όλους και για το καλός όλων». Χαρα­κτη­ρι­στι­κό της σκέ­ψης και τις πρά­ξης του είναι η εμπι­στο­σύ­νη ότι οι κατα­πιε­σμέ­νοι της ηπεί­ρου είναι αυτοί που τη χρειά­ζο­νται και που μπο­ρούν να τη δημιουρ­γή­σουν. Ποιοι ήταν εξάλ­λου οι mambises, οι μαχη­τές που νίκη­σαν την ισπα­νι­κή αυτο­κρα­το­ρία, ο στρα­τός του Μαρ­τί; Ήταν κυρί­ως οι αγρό­τες, οι άκλη­ροι, οι μαύ­ροι γεν­νη­μέ­νοι στα δεσμά της δου­λεί­ας, οι Κινέ­ζοι που έφερ­ναν οι τσι­φλι­κά­δες με τις καρα­βιές για να δου­λέ­ψουν στις φυτεί­ες τους.

Μαμπί­σες, φωτο­γρα­φι­κό αρχείο Juventud Rebelde

Ο Μαρ­τί σκο­τώ­θη­κε στη μάχη 3 χρό­νια πριν την ανε­ξαρ­τη­σία. Ο κου­βα­νι­κός λαός τότε δεν μπό­ρε­σε να απο­τρέ­ψει την προ­δο­σία και την ουσια­στι­κή υπο­δού­λω­ση στην Ουάσιγκτον.

Ακο­λού­θη­σαν πολ­λές δου­λι­κές κυβερ­νή­σεις. Το τελευ­ταίο σκα­μπί­λι στη μακρά σει­ρά ταπει­νώ­σε­ων που άρχι­σε με την υφαρ­πα­γή από τις ΗΠΑ της νίκης της Κού­βας ενά­ντια στην Ισπα­νία το 1898(1) ήταν η επι­βο­λή της στυ­γνής αμε­ρι­κα­νο­στή­ρι­κτης δικτα­το­ρί­ας του Μπα­τί­στα στις 10 Μάρ­τη 1952.

Με την επι­βο­λή της δικτα­το­ρί­ας χάνε­ται κάθε δυνα­τό­τη­τα νόμι­μης διεκ­δί­κη­σης για την πει­να­σμέ­νη για γη αγρο­τιά, τα μονί­μως επο­χι­κά εργα­τι­κά χέρια στις μεγά­λες φυτεί­ες, τους ευκαι­ρια­κά εργα­ζό­με­νους στα αστι­κά κέντρα, τις ταπει­νω­μέ­νες γυναί­κες που στις πόλεις ήταν ή παρα­δου­λεύ­τρες ή πόρ­νες, τους μαύ­ρους Κου­βα­νούς που ήταν απο­κλει­σμέ­νοι από παντού, ακό­μα και από τις παρα­λί­ες των λευκών…

H γενιά της εκα­το­ντα­ε­τί­ας σε δια­δή­λω­ση, Σαντιά­γκο ντε Κού­βα, 1953. Φωτο­γρα­φία www.ecured.cu

Η φίμω­ση της νεο­λαί­ας επι­τά­χυ­νε τον τρο­χό της ιστο­ρί­ας. Μια ομά­δα νέων με επι­κε­φα­λής τον Φιντέλ Κάστρο απο­φα­σί­ζουν να πάρουν τα όπλα. Οργα­νώ­νουν επί­θε­ση ενά­ντια στον στρα­τώ­να Μον­κά­δα στο Σαντιά­γκο ντε Κού­βα και Μανου­έλ ντε Σέσπε­δες στο Μπα­γιά­μο για την 26 Ιού­λη 1953, στο όνο­μα του Χοσέ Μαρ­τί, 100 χρό­νια μετά τη γέν­νη­σή του. Ονο­μά­στη­καν «γενιά της εκατονταετίας».

Από το υπό­γειο τμή­μα του μνη­μεί­ου των Μαρ­τύ­ρων της Αρτε­μί­σα που συμ­βο­λί­ζει τις συν­θή­κες του αντι­δι­κτα­το­ρι­κού αγώ­να στις πόλεις. Οι αγω­νι­στές έκα­ναν ασκή­σεις σκο­πο­βο­λής έξω από την Αρτε­μί­σα με στό­χους τα φοι­νι­κό­δε­ντρα επει­δή απορ­ρο­φούν τον κρότο.

(2) Το μνη­μείο των Μαρ­τύ­ρων της Αρτε­μί­σα είναι αφιε­ρω­μέ­νο στα νεα­ρά παι­διά από τις εργα­τι­κές γει­το­νιές της πόλης αυτής που διέ­σχι­σαν κρυ­φά την Κού­βα για να φτά­σουν στο Σαντιά­γκο ντε Κού­βα της Ανα­το­λι­κής επαρ­χί­ας και να συμ­με­τά­σχουν στην έφο­δο. Από τους 160 περί­που μαχη­τές, συνο­λι­κά 56 σφα­γιά­στη­καν από τις δυνά­μεις του Μπα­τί­στα, οι περισ­σό­τε­ροι στα μπου­ντρού­μια της αστυ­νο­μί­ας μετά την απο­τυ­χία της ενέρ­γειας. Δεκα­τέσ­σε­ρις ήταν από την περιο­χή της Αρτεμίσα.

Το υπό­γειο κομ­μά­τι αυτού του μοντερ­νι­στι­κού μνη­μεί­ου εκφρά­ζει τον ζόφο της επο­χής του αντι­δι­κτα­το­ρι­κού αγώνα(2) (όταν, όπως περι­γρά­φει η Βίλ­μα Εσπίν, η αστυ­νο­μία κυνη­γού­σε τους αγω­νι­στές στους δρό­μους σαν τα ζώα), ενώ μας οδη­γεί στη συνέ­χεια σε δέντρα και τρε­χού­με­να νερά.

Αυτοί λοι­πόν οι άνθρω­ποι «από το που­θε­νά» –που από τις φωτο­γρα­φί­ες, τα προ­σω­πι­κά αντι­κεί­με­να και τις σύντο­μες βιο­γρα­φί­ες νιώ­θεις την ταξι­κή τους προ­έ­λευ­ση και το μέγε­θος της νεα­νι­κής τους αυτο­θυ­σί­ας– άκου­σαν το κάλε­σμα της εξέ­γερ­σης. Κάτι έβρα­ζε στα έγκα­τα της χώρας. Το νερό είχε μπει στο αυλάκι.

Το παρα­κο­λου­θού­με να κυλά από την εξέ­γερ­ση της Μον­κά­δα, στη φυλά­κι­ση των επι­ζώ­ντων (συμπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νου του Φιντέλ Κάστρο), στον πανε­θνι­κό αγώ­να για την αμνή­στευ­ση των φυλα­κι­σμέ­νων, στη διά­δο­ση του «Η Ιστο­ρία θα με δικαιώσει»(3), στην ανά­πτυ­ξη του κινή­μα­τος στις πόλεις, στην προ­ε­τοι­μα­σία της απο­βί­βα­σης του πλοια­ρί­ου Γκράν­μα με σκο­πό την έναρ­ξη του ένο­πλου αγώ­να και της εξέ­γερ­σης των ανθρώ­πων του μόχθου.

Το εκστρα­τευ­τι­κό σώμα του Γκράν­μα που ξεκί­νη­σε από το Μεξι­κό για να πιά­σει τις ανα­το­λι­κές ακτές της Κού­βας τον Δεκέμ­βρη του 1956 έπε­σε σε κατα­στρο­φι­κή ενέ­δρα. Από τους 80 επι­βαί­νο­ντας σώθη­καν οι 12 με 10 του­φέ­κια. Όμως με αυτά τα 10 του­φέ­κια φού­ντω­σε ο αγώ­νας στη Σιέ­ρα Μαέ­στρα και ο «αήτ­τη­τος» στρα­τός του Μπα­τί­στα κατα­τρο­πώ­θη­κε από 3000 αντάρ­τες, με τη στή­ρι­ξη και τη σύμπρα­ξη του κατα­πιε­ζό­με­νου λαού της χώρας. Παρό­τι δεν δέχτη­κε υλι­κή βοή­θεια από τα έξω, η επα­νά­στα­ση νίκη­σε στο πλαί­σιο ενός αλλαγ­μέ­νου από τους αντια­ποι­κια­κούς αγώ­νες παγκό­σμιου συσχε­τι­σμού δυνάμεων.

Την 1η Γενά­ρη του 1959, πέντε χρό­νια, πέντε μήνες και πέντε μέρες μετά την επί­θε­ση της Μον­κά­δα, η επα­νά­στα­ση θριαμ­βεύ­ει στην Κού­βα. Μάλι­στα οι ηγέ­τες της επα­νά­στα­σης επί 2 σχε­δόν χρό­νια βρί­σκο­νταν στη φυλα­κή και ενά­μι­ση χρό­νο στην εξο­ρία. Πώς πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε αυτός ο άθλος; Ο Αντάρ­τι­κος Στρα­τός ήταν ένας στρα­τός εργα­τών, αγρο­τών και νέων αγω­νι­στών. Στη­ρι­ζό­ταν από –και στή­ρι­ζε– τον εργα­ζό­με­νο λαό σε πόλεις και χωριά. Δεν πάλευε μόνο κατά της δικτα­το­ρί­ας, αλλά και για ένα πρό­γραμ­μα κοι­νω­νι­κών μεταρ­ρυθ­μί­σε­ων, το οποίο εφαρ­μο­ζό­ταν στις απε­λευ­θε­ρω­μέ­νες περιο­χές με την αγρο­τι­κή μεταρ­ρύθ­μι­ση, την κατα­πο­λέ­μη­ση του αναλ­φα­βη­τι­σμού, το στή­σι­μο κλι­νι­κών, την ενσω­μά­τω­ση γυναι­κών στον ένο­πλο αγώ­να κ.ά.

(3) Το μαυ­σω­λείο του Τσε στη Σάντα Κλά­ρα από μακριά φαντά­ζει ως έργο σοσια­λι­στι­κού ρεα­λι­σμού επι­κών δια­στά­σε­ων. Όμως δεν εξι­δα­νι­κεύ­ε­ται και δεν θεο­ποιεί­ται ούτε καν ο ηθι­κός τιτά­νας της επα­νά­στα­σης. Παρά τις δια­στά­σεις του, το άγαλ­μα παρα­μέ­νει ανθρώ­πι­νο. Απει­κο­νί­ζει τον Τσε με  το σπα­σμέ­νο του χέρι κρε­μα­σμέ­νο σε μαντί­λι να περ­πα­τά κρα­τώ­ντας το όπλο του σαν σε πορεία προς την επό­με­νη μάχη.

Μπαί­νο­ντας στο μαυ­σω­λείο, ανα­κα­λύ­πτεις ότι εκεί είναι θαμ­μέ­νοι όσοι συνα­γω­νι­στές από την ομά­δα του Τσε που σκο­τώ­θη­καν στη Βολι­βία μπό­ρε­σαν να εντο­πι­στούν από τους ερευ­νη­τές. Ο δικός του τάφος είναι φτιαγ­μέ­νος στο ίδιο μοτί­βο και έχει το ίδιο μέγε­θος με όλους τους άλλους, έτσι που δυσκο­λεύ­ε­σαι να τον βρεις. Υπάρ­χει μόνο ένα φωτά­κι που προ­βάλ­λει ένα αστέ­ρι μικρό σαν γρο­θιά δίπλα στο δικό του όνομα(4). Μέσα από τα εκθέ­μα­τα βλέ­που­με τον νεα­ρό για­τρό στη Γουα­τε­μά­λα, τον αντάρ­τη στη Σιέ­ρα Μαέ­στρα, τον υπουρ­γό Βιο­μη­χα­νί­ας και οργα­νω­τή της εθε­λο­ντι­κής εργασίας(5) και τον ιδρυ­τή του νέου μετώ­που της εξέ­γερ­σης στον Νότιο Κώνο της Αμε­ρι­κής μαζί με άλλα μέλη του ΚΚ Κούβας.

Βλέ­που­με τον Τσε ως κομ­μά­τι μιας συλ­λο­γι­κής ηγε­σί­ας, τρι­γυ­ρι­σμέ­νο από τους συνα­γω­νι­στές του, τον Τσε των ζωντα­νών μαχών και όχι κάποιον μονα­χι­κό καβα­λά­ρη χαμέ­νων υπο­θέ­σε­ων. Είναι προ­πα­ντός το σύμ­βο­λο του αφι­λο­κερ­δούς διε­θνι­σμού της κου­βα­νι­κής επα­νά­στα­σης. Μιας επα­νά­στα­σης που εξαρ­χής πίστε­ψε ότι θα προ­χω­ρή­σει ή θα πέσει μαζί με τους αγώ­νες των κατα­πιε­ζο­μέ­νων και εκμε­ταλ­λευο­μέ­νων ανθρώ­πων παγκόσμια.

16 Απρί­λη 1961. Ο λαός αντα­πο­κρί­νε­ται στο κάλε­σμα Φιντέλ στην οικο­δό­μη­ση του σοσια­λι­σμού. Φωτο Raul Corrales

(4)  Το μου­σείο της Μάχης της Πλά­για Χιρόν ανα­δει­κνύ­ει τα έργα (γη στους αγρό­τες, σχο­λεία, ιατρι­κή φρο­ντί­δα, εξα­σφά­λι­ση εργα­σί­ας στους ανέρ­γους) που ξεκί­νη­σαν στην περιο­χή αυτή της νότιας Κού­βας αμέ­σως μετά τη νίκη του 1959, όταν δόθη­κε προ­τε­ραιό­τη­τα ακρι­βώς στις πιο απο­μο­νω­μέ­νες και υπο­βαθ­μι­σμέ­νες περιο­χές της χώρας. Η ευρύ­τε­ρη περιο­χή περι­κλεί­ει ένα εκτε­νές έλος όπου φυτο­ζω­ού­σαν ψαρά­δες και καρ­βου­νιά­ρη­δες. Εκεί κοντά απο­βι­βά­στη­καν 1400 περί­που Κου­βα­νοί μισθο­φό­ροι εφο­δια­σμέ­νοι με πολύ ανώ­τε­ρο οπλι­σμό, υπο­στη­ρι­ζό­με­νοι από βομ­βαρ­δι­στι­κά αερο­πλά­να και εκπαι­δευ­μέ­νοι από την Ουά­σιγ­κτον. Στό­χος της επι­χεί­ρη­σης ήταν να κρα­τή­σουν την παρα­λια­κή ζώνη, επι­τρέ­πο­ντας σε μια «προ­σω­ρι­νή κυβέρ­νη­ση» να φτά­σει εκεί και να απευ­θύ­νει κάλε­σμα στις ναυ­τι­κές δυνά­μεις των ΗΠΑ να τελειώ­σουν επι­τέ­λους με τη σοσια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση που τόλ­μη­σε να φυτρώ­σει 90 μίλια από τη Φλώ­ρι­δα. Όταν ακού­στη­καν οι πρώ­τες ομο­βρο­ντί­ες του εχθρού τον Απρί­λη του 1961, οι αγρό­τες της περιο­χής ήταν οι πρώ­τοι που αντα­πο­κρί­θη­καν και μέχρι να φτά­σουν ισχυ­ρό­τε­ρες δυνά­μεις της νεο­σύ­στα­της πολιτοφυλακής.

Εδώ βρί­σκε­ται το σημα­ντι­κό­τε­ρο πολι­τι­κό δίδαγ­μα της πρώ­της στρα­τιω­τι­κής ήττας του ιμπε­ρια­λι­σμού στη Λατι­νι­κή Αμε­ρι­κή στην Πλά­για Χιρόν (γνω­στή στην Ευρώ­πη και ως μάχη του Κόλ­που των Χοί­ρων), που σημειώ­θη­κε μέσα σε 72 ώρες. Μετά τη νίκη αυτή και τη λαϊ­κή κινη­το­ποί­η­ση που την εξα­σφά­λι­σε, οι συν­θή­κες είχαν ωρι­μά­σει για την εμβά­θυν­ση του σοσια­λι­σμού, εξη­γεί ο Φιντέλ.

Πηγαί­νο­ντας στην Κού­βα περι­μέ­νεις ότι θα βλέ­πεις παντού τον Φιντέλ. Αντί γι’ αυτό βλέ­πεις παντού τον Χοσέ Μαρ­τί ο οποί­ος σκο­τώ­θη­κε στη μάχη το μακρι­νό 1895. Γιατί;

Τοι­χο­γρα­φία Μαρ­τί σε πολι­τι­στι­κό κέντρο σε γει­το­νιά της Αβά­νας. Φωτο­γρα­φία: Μάλ­κολμ Μεχραμιάν.

Η πρώ­τη εύκο­λη απά­ντη­ση είναι ότι, μετά τη νίκη της επα­νά­στα­σης (στα πλαί­σια της δια­σφά­λι­σης απέ­να­ντι στην προ­σω­πο­λα­τρία και την ανά­πτυ­ξη προ­νο­μί­ων) απα­γο­ρεύ­τη­κε η ανέ­γερ­ση αγαλ­μά­των, μετο­νο­μα­σία δρό­μων κ.λπ. ζώντων προ­σώ­πων. Στη συνέ­χεια πρέ­πει να εμβα­θύ­νει κανείς στο δια­χρο­νι­κό μήνυ­μα απε­λευ­θέ­ρω­σης των κατα­πιε­σμέ­νων της Αμε­ρι­κα­νι­κής ηπεί­ρου του εκπαι­δευ­τι­κού, δημο­σιο­γρά­φου, ποι­η­τή και επα­να­στά­τη μαχητή(6).  Κατά βάση, όμως, η απά­ντη­ση έχει να κάνει με το πώς η κου­βα­νι­κή επα­νά­στα­ση πέρα­σε από τον στό­χο της εθνι­κής απε­λευ­θέ­ρω­σης και συνέ­χι­σε απνευ­στί στον σοσια­λι­στι­κό δρό­μο. Έχει να κάνει με την άρρη­κτη συνέ­χεια ανά­με­σα στο «πρό­γραμ­μα της Μον­κά­δα» (1954) και τη «Δεύ­τε­ρη Δια­κή­ρυ­ξη της Αβά­νας» (1961) (7), όπως θα δού­με στη συνέ­χεια, με τα λόγια του Φιντέλ Κάστρο.

1. Η Πρώ­τη και η Δεύ­τε­ρη Δια­κή­ρυ­ξη της Αβά­νας, Διε­θνές Βήμα, 2007.
2. Στο νέο βιβλίο Γυναί­κες στην Κού­βα: Μια επα­νά­στα­ση μέσα στην επα­νά­στα­ση, Διε­θνές Βήμα, 2015 περι­γρά­φο­νται οι συν­θή­κες του αντι­δι­κτα­το­ρι­κού αγώ­να, η επί­θε­ση στον στρα­τώ­να της Μον­κά­δα του Σαντιά­γο ντε Κού­βα και οι λαϊ­κοί αγώ­νες εκεί.
3. Βλ. History Will Absolve Me [Η Ιστο­ρία θα με δικαιώ­σει] στο Fidel Castro’s Political Strategy, Marta Harnecker, Pathfinder. Η υπε­ρά­σπι­ση των μαχη­τών της Μον­κά­δα που εκφώ­νη­σε ενώ­πιον των δικα­στών του ο Φιντέλ Κάστρο. Κατα­κε­ραυ­νώ­νει τη δικτα­το­ρία και προ­βάλ­λει ένα πρό­γραμ­μα άμε­σων λαϊ­κών διεκ­δι­κή­σε­ων. Οι υπε­ρα­σπι­στές των μαχη­τών της 26ης Ιού­λη τυπώ­νουν και δια­κι­νούν παρά­νο­μα το Η Ιστο­ρία θα με δικαιώ­σει, τον λόγο αυτό-υπε­ρά­σπι­σης του Φιντέλ στο δικα­στή­ριο. Δια­νέ­μουν δεκά­δες χιλιά­δες αντί­τυ­πα του κει­μέ­νου, που μετα­τρέ­πε­ται σε πρό­γραμ­μα του επα­να­στα­τι­κού κινήματος.
4. Σχε­δόν μισό εκα­τομ­μύ­ριο κάτοι­κοι της Σάντα Κλά­ρα συνέ­δρα­μαν με την εθε­λο­ντι­κή τους εργα­σία τους τεχνί­τες που κατα­σκεύ­α­σαν το μαυ­σω­λείο τη δεκα­ε­τία του 1980. Η σορός του Τσε μετα­φέρ­θη­κε εκεί αφού ταυ­το­ποι­ή­θη­κε το 1997, μαζί με τους πρώ­τους συνα­γω­νι­στές του Κου­βα­νούς και Βολι­βια­νούς. Την ομά­δα συμπλη­ρώ­νει ένας Περου­βια­νός και η Αργε­ντι­νο-γερ­μα­νί­δα μαχή­τρια Haydée Tamara Bunke Bider, η Τάνια.
5. Σχε­τι­κά με αυτή τη λιγό­τε­ρο γνω­στή πτυ­χή του Τσε, βλ. στο βιβλίο του Κάρ­λος Ταμπλά­δα, Τσε Γκε­βά­ρα: Η πολι­τι­κή οικο­νο­μία της οικο­δό­μη­σης του σοσια­λι­σμού, 2014.
6. Βλ. Χοσέ Μαρ­τί, Η Δική μας Αμε­ρι­κή, εκδό­σεις Πολι­τι­στι­κού Συλ­λό­γου «Χοσέ Μαρ­τί», Αθή­να, 2009.
7. Η Πρώ­τη και η Δεύ­τε­ρη Δια­κή­ρυ­ξη της Αβά­νας, Διε­θνές Βήμα, 2007. Κατα­γρά­φει το ταξι­κό περιε­χό­με­νο της επα­νά­στα­σης και εξη­γεί τους σοσια­λι­στι­κούς της στό­χους. Εγκρί­θη­κε διά βοής σε συνέ­λευ­ση πάνω από ενός εκα­τομ­μυ­ρί­ου ανθρώ­πων του μόχθου. Είναι το πολι­τι­κό πρό­γραμ­μα της Κού­βας του 1961, στα χνά­ρια του οποί­ου εξα­κο­λου­θεί να βαδίζει.

(Τέλος του Α΄ Μέρους)