ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΥ ΚΚΕ
Η εκδήλωση του ιμπεριαλιστικού πολέμου στην Ουκρανία όξυνε τις αντιθέσεις στις γραμμές του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος γύρω από σοβαρά ιδεολογικό-πολιτικά ζητήματα, που χρόνια το ταλανίζουν και εκφράζουν την οπορτουνιστική επίδραση στις γραμμές του. Αιχμή, βεβαίως, αποτέλεσαν τα ζητήματα της στάσης απέναντι στον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του πολέμου ανάμεσα στις ΗΠΑ, το ΝΑΤΟ και την ΕΕ με την καπιταλιστική Ρωσία στο έδαφος της Ουκρανίας, τη στάση απέναντι στην αστική τάξη και σε πολιτικούς εκπροσώπους της, όπως η σοσιαλδημοκρατία, προβληματικές αναλύσεις για το ιμπεριαλιστικό σύστημα και τη θέση της Κίνας και της Ρωσίας, καθώς και άλλα, που συνδέονται βαθύτερα με το ζήτημα της λαθεμένης στρατηγικής των σταδίων προς το σοσιαλισμό, τη στήριξη και τη συμμετοχή σε αστικές κυβερνήσεις.
Στις συνθήκες αυτές, παραμονές της 22ης Διεθνούς Συνάντησης των Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων (ΔΣΚΕΚ), που πραγματοποιήθηκε στην Αβάνα τον περασμένο Οκτώβρη, εμφανίστηκε στο Παρίσι μια νέα διεθνής οργάνωση με την επωνυμία «Παγκόσμια Αντιιμπεριαλιστική Πλατφόρμα» (ΠΑΠ), που ήδη έχει σε αυτό το διάστημα διοργανώσει μια σειρά δραστηριότητες στο Βελιγράδι, στην Αθήνα και πρόσφατα στο Καράκας, με τη φιλοξενία του κυβερνητικού Ενωμένου Σοσιαλιστικού Κόμματος της Βενεζουέλας (PSUV). Η εκδήλωση της ΠΑΠ στη Βενεζουέλα συνέπεσε με την αντιλαϊκή επίθεση που έχει εξαπολύσει η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση του PSUV στην εργατική τάξη και στα λαϊκά στρώματα της Βενεζουέλας, την ώρα που έχει έρθει σε συμφωνίες με τη δεξιά αντιπολίτευση και τις ΗΠΑ, εντείνοντας τις αντικομμουνιστικές επιθέσεις και τις υπονομευτικές ενέργειες σε βάρος του ΚΚ Βενεζουέλας.
Έχει μια σημασία να δούμε το ποιες δυνάμεις την αποτελούν όπως και τις βασικές προβληματικές θέσεις της ΠΑΠ.
Ένα ιδιότυπο «κράμα» πολιτικών δυνάμεων
Στις δραστηριότητες της ΠΑΠ συμμετέχει ένα «κράμα» πολιτικών δυνάμεων, όπου τον κύριο ρόλο παίζουν σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις, όπως το προαναφερόμενο PSUV και μια «ουρανοκατέβατη» νοτιοκορεάτικη οργάνωση («Κόμμα Λαϊκής Δημοκρατίας»), καθώς και ορισμένα κομμουνιστικά κι εργατικά κόμματα, όπως το Ουγγρικό Εργατικό Κόμμα, το ΚΚ (Ιταλία), το Νέο ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, το ΚΕΚΡ, το Λιβανέζικο ΚΚ, το μαοϊκό ΚΚ Βρετανίας (Μ‑Λ), ο Πόλος για την Κομμουνιστική Αναγέννηση της Γαλλίας κ.ά..
Επιπλέον, όπως κατήγγειλε το ΚΚ Μεξικού (1) στις εκδηλώσεις στο Καράκας συμμετείχαν ακόμη και εθνικιστικές, ρατσιστικές και αντιδραστικές πολιτικές δυνάμεις. Τέτοια, π.χ. είναι η εθνικιστική ισπανική οργάνωση «Vanguardia Española» («Ισπανική Πρωτοπορία»), που οι «ρίζες» της κρατούν από τον εθνικιστή φιλόσοφο Gustavo Bueno, που ήταν ενεργός φαλαγγίτης μαχητής, υποστηρικτής του φασίστα δικτάτορα Φράνκο τη δεκαετία του 1950. Ανάλογης κοπής είναι και η «Vanguardia Venezolana» («Βενεζουελάνικη Πρωτοπορία»).
Από την Ελλάδα θα συναντήσουμε στην ΠΑΠ δύο άγνωστες οργανώσεις, χωρίς καμιά μαζική δράση και κοινωνικά ερείσματα τη “Συλλογικότητα Αγώνα για την Επαναστατική Ενοποίηση της Ανθρωπότητας” (Δ. Πατέλης) και την “Πλατφόρμα για την Ανεξαρτησία” (Β. Γονατάς), που το τελευταίο διάστημα χαρακτηρίζονται από μια ένταση της αντι-ΚΚΕ εμπάθειας, επιλέγοντας συχνά τον ολισθηρό δρόμο προβοκατόρικων επιθέσεων μέσω του διαδικτύου.
Ο ιμπεριαλισμός ως μια «ανώμαλη κατάσταση», που μπορεί να διορθωθεί…
Η ΠΑΠ παρουσιάζει μια πλήρως αντεστραμμένη εικόνα της παγκόσμιας πραγματικότητας που βιώνουμε. Από τις αναλύσεις της δεν θα καταλάβουμε πως ζούμε στο καπιταλιστικό σύστημα, μιας και η έννοια του καπιταλισμού έχει εξοβελιστεί από κάθε σχετική τοποθέτησή της (π.χ. στην Ιδρυτική Διακήρυξη του Παρισιού, στα Υλικά της πρόσφατης συνάντησης του Καράκας).
Ανοίγοντας εδώ μια παρένθεση να πούμε πως στην ελληνική μετάφραση της Ιδρυτικής Διακήρυξης του Παρισιού έχει προστεθεί σε ένα σημείο η λέξη «κεφαλαιοκρατικού», πριν το «ιμπεριαλιστικού», κάτι που δεν υπάρχει στην αγγλική, ισπανική και γαλλική έκδοση του συγκεκριμένου ντοκουμέντου. Φαίνεται πως ο Έλληνας “μεταφραστής” προσπάθησε να “μπαλώσει” ετσιθελικά τη συγκεκριμένη ανακοίνωση, κάτι βέβαια, που δεν αλλάζει την ουσία.
Την ίδια ώρα στα υλικά της ΠΑΠ γίνεται μια κατάχρηση των λέξεων «ιμπεριαλισμός», «ιμπεριαλιστές», «αντιιμπεριαλισμός». Ετσι ο ιμπεριαλισμός, που σύμφωνα με τον Λένιν είναι ο μονοπωλιακός καπιταλισμός, αντιμετωπίζεται στρεβλά απλώς ως επιθετική εξωτερική πολιτική, μακριά από την οικονομική του βάση (τα μονοπώλια και την οικονομία της καπιταλιστικής αγοράς), μακριά από την ταξική του ουσία, ως εξουσία της αστικής τάξης.
Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου τυχαίο, που στις τοποθετήσεις της ΠΑΠ δεν τίθεται το ζήτημα της επαναστατικής ανατροπής της αστικής εξουσίας και βέβαια η πάλη για το σοσιαλισμό δεν υπάρχει και έχει αντικατασταθεί από το στόχο της «εθνικής κυριαρχίας» και μιας “νέας παγκόσμιας οικονομικής αρχιτεκτονικής χωρίς κυρώσεις και εμπορικούς πολέμους”, ώστε «να ανατρέψουμε το αποικιοκρατικό σύστημα που φέρνει αστάθεια, φτώχεια και παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις μάζες μέσω της πολιτικής καταπίεσης, της οικονομικής λεηλασίας και του στρατιωτικού πειθαναγκασμού».
Σε όλες τις τοποθετήσεις είναι χαρακτηριστική η ταύτιση της έννοιας του ιμπεριαλισμού με την ακόμα ισχυρότερη δύναμη του διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος, τις ΗΠΑ. Ακόμη κι όταν γίνεται αναφορά σε άλλες ιμπεριαλιστικές ενώσεις, όπως η ΕΕ, ή το ΝΑΤΟ, το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα κοκ. εκτιμάται πως έχουμε να κάνουμε με τα «αμερικανικά ιμπεριαλιστικά συμφέροντα». Με αυτόν τον τρόπο, ως δια μαγείας αποκρύπτονται οι ευθύνες και τα αυτοτελή συμφέροντα των αστικών τάξεων των υπόλοιπων καπιταλιστικών κρατών, πέραν των ΗΠΑ, που συμμετέχουν στις συγκεκριμένες συμμαχίες. Έτσι, οι ΗΠΑ παρουσιάζονται στρεβλά ως αυτοκρατορία ενός σύγχρονου αποικιακού συστήματος, όπου όλα τα σύμμαχα σε αυτές κράτη είναι «υποτακτικοί» τους.
Αντίθετα, εκτιμάται πως «Ρωσία και Κίνα δεν είναι επιθετικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις» και μαζί με άλλες, όπως Βόρεια Κορέα και το Ιράν παρουσιάζονται ως «αντιιμπεριαλιστικές», που μαζί με τις αποκαλούμενες «προοδευτικές» κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής αντιστέκονται στον ιμπεριαλισμό.
Επιπλέον, βλέπουμε να έχει εγκαταλειφθεί κάθε ταξική προσέγγιση όταν εκθειάζονται οι διάφορες περιφερειακές ενώσεις, «όπως είναι η ALBA και η CELAC», που βασικά αφορούν καπιταλιστικά κράτη, αλλά που η ΠΑΠ εκτιμά πως «θα φέρουν κοντά τα καταπιεσμένα έθνη της Λατινικής Αμερικής».
Τέλος, σε ότι αφορά τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο στην Ουκρανία η ΠΑΠ εκτιμά πως αποτελεί μια επιθετική ενέργεια των ΗΠΑ, που αξιοποιούν την Ουκρανία για να επιτεθούν στις … «αντιιμπεριαλιστικές» Ρωσία και Κίνα.
Συνοπτική κριτική σε βασικές θέσεις της ΠΑΠ
1. Τι είναι ιμπεριαλισμός και ποιος αντιιμπεριαλιστής; Στις μέρες βλέπουμε την αξιοποίηση της έννοιας του ιμπεριαλισμού ακόμη και από εκπροσώπους των αστικών τάξεων, όπου ο ένας αποκαλεί τον άλλο «ιμπεριαλιστή», όπως πρόσφατα έκανε ο Γερμανός καγκελάριος, Ολαφ Σολτς, μιλώντας για τον Ρώσο Πρόεδρο Β. Πούτιν. Δεν είναι λίγοι και αυτοί οι εκπρόσωποι των αστικών τάξεων, που χαρακτηρίζουν και τον εαυτό τους …«αντιιμπεριαλιστή».
Ανάλογες συγχύσεις καλλιεργούν με τις θέσεις τους και μια σειρά οπορτουνιστικές δυνάμεις, όπως και οι τοποθετήσεις της ΠΑΠ, όπου π.χ. μέχρι και το καπιταλιστικό κράτος του Ιράν, που αξιοποιεί και τη θρησκεία για να εντείνει την ταξική εκμετάλλευση και κοινωνική ανισοτιμία, που αρνείται στοιχειώδη δικαιώματα στις γυναίκες, χαρακτηρίζεται «αντιιμπεριαλιστικό». Κι αυτά λέγονται όταν το Ιράν συγκλονίζεται από μεγάλες κινητοποιήσεις για στοιχειώδη αστικά δημοκρατικά δικαιώματα. Πρόσφατα το «αντιιμπεριαλιστικό» Ιράν, με διαμεσολάβηση της Κίνας, υπέγραψε συμφωνία με τη Σαουδική Αραβία, που «γύρισε την πλάτη» στις ΗΠΑ. Μήπως μετά από αυτό και οι Σαουδάραβες βασιλιάδες και πρίγκιπες έγιναν κι αυτοί «αντιιμπεριαλιστές»; Δεν θα μας εξέπληττε μια τέτοια εκτίμηση εάν σκεφτούμε πως πριν κάποιο διάστημα ορισμένες δυνάμεις στη Λατινική Αμερική χαρακτήριζαν «αντιιμπεριαλιστή» τον Ερντογάν, τον Πρόεδρο μιας χώρας, της Τουρκίας, που έχει στρατεύματα κατοχής σε τουλάχιστον 3 χώρες (Κύπρος, Συρία, Ιράκ). Άλλο που δεν ήθελε ο Ερντογάν, που δήλωσε πως «οι ΗΠΑ δεν τον αγαπούν γιατί είναι … αντιιμπεριαλιστής».
Από τα παραπάνω φαίνεται πως η κατάχρηση και αυθαίρετη χρήση της έννοιας του ιμπεριαλισμού και των λέξεων παραγώγων της οδηγεί σε μεγάλες συγχύσεις. Εχει, λοιπόν, σημασία να υπάρχει κοινωνικό-οικονομική επιστημονική αντιμετώπιση της έννοιας του ιμπεριαλισμού, κι όχι αυτής που θέλουν αστοί και οπορτουνιστές να επιβάλουν, για να δικαιολογήσουν αστικές τάξεις και ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, βαφτίζοντας το κρέας σε ψάρι, όπως έκαναν κάποιοι καλόγεροι κατά τη διάρκεια της νηστείας. Ο Λένιν έχει τεκμηριώσει τα βασικά χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού: «1) Συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου, που έχει φτάσει σε τέτοια υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης, ώστε να δημιουργεί μονοπώλια που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή, 2) συγχώνευση του τραπεζικού κεφαλαίου με το βιομηχανικό και δημιουργία μιας χρηματιστικής ολιγαρχίας πάνω στη βάση αυτού του “χρηματιστικού κεφαλαίου”, 3) εξαιρετικά σπουδαία σημασία αποκτά η εξαγωγή κεφαλαίου, σε διάκριση από την εξαγωγή εμπορευμάτων, 4) συγκροτούνται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, οι οποίες μοιράζουν τον κόσμο και 5) έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της Γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις» (2).
Ζούμε, λοιπόν, στην εποχή όπου ο καπιταλισμός έχει ορισμένα συγκεκριμένα γνωρίσματα, που έχει επισημάνει ο Λένιν στο έργο του. Μιλάμε για ενιαία γνωρίσματα που αφορούν την κυριαρχία των μονοπωλίων, των ισχυρών μετοχικών εταιρειών και την όξυνση του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, το σχηματισμό του χρηματιστικού κεφαλαίου, την αύξηση της σημασίας της εξαγωγής κεφαλαίου σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευμάτων, την πάλη για το ξαναμοίρασμα των αγορών και των εδαφών μεταξύ καπιταλιστικών κρατών και διεθνών μονοπωλιακών ομίλων. Ο Λένιν αντιμετωπίζει τον ιμπεριαλισμό ως «ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», όπως τιτλοφορεί και τη σχετική μπροσούρα του, αναδεικνύοντας πως ο μονοπωλιακός καπιταλισμός “είναι η πληρέστερη υλική προετοιμασία του σοσιαλισμού, είναι τα πρόθυρά του, είναι το σκαλοπατάκι εκείνο της ιστορικής κλίμακας, που ανάμεσα σε αυτό και στο σκαλοπατάκι που λέγεται σοσιαλισμός, δεν υπάρχουν άλλα ενδιάμεσα σκαλοπάτια»(3).
Η επιστημονική λενινιστική προσέγγιση του ιμπεριαλισμού, όπως βλέπουμε, απέχει παρασάγγας από την κοινότυπη χρήση του ιμπεριαλισμού, ως επιθετικής εξωτερικής πολιτικής ή της ταύτισης με ένα μόνο κράτος, έστω κι αν αυτό είναι το ισχυρότερο, όπως υποστηρίζει μεταξύ άλλων και η ΠΑΠ. Επιπλέον, στην πράξη η ΠΑΠ κατατάσσει κάθε κράτος, ανεξάρτητα από την θέση του στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα, κάτω από την ταμπέλα του «αντιιμπεριαλιστή» με μόνο κριτήριο το αν τη δεδομένη χρονική στιγμή η πολιτική ηγεσία του συγκεκριμένου καπιταλιστικού κράτους αντιτίθεται ή ακόμη και συγκρούεται με τις ΗΠΑ ή επιλογές τους, στο πλαίσιο του εντεινόμενου διεθνούς ανταγωνισμού των μονοπωλίων και των κρατών που εκπροσωπούν τα συμφέροντα τους.
Ο ιμπεριαλισμός είναι ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και στο σημερινό ιμπεριαλιστικό σύστημα όλα τα καπιταλιστικά κράτη είναι ενσωματωμένα σε αυτό και χαρακτηρίζονται από σχέσεις ανισότιμης αλληλεξάρτησης, από σχέσεις ανταγωνισμού και συνεργασίας. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει πως όλα έχουν την ίδια ισχύ, τις ίδιες δυνατότητες, αλλά πως όλες οι αστικές τάξεις συμμετέχουν στη μοιρασιά της λείας, στην μοιρασιά της υπεραξίας που παράγει η εργατική τάξη όπου γης, με βάση την πολιτική, στρατιωτική και οικονομική ισχύ του κάθε κράτους.
2. «Εθνική κυριαρχία», «περιφερειακές ενώσεις», «νέα παγκόσμια οικονομική αρχιτεκτονική» ή σοσιαλισμός;
Η ΠΑΠ, όπως ήδη αναδείξαμε έχει εξοβελίσει την πάλη για το σοσιαλισμό και προβάλει την πάλη για την “εθνική κυριαρχία”, τη συγκρότηση περιφερειακών ενώσεων και μια “νέα παγκόσμια οικονομική αρχιτεκτονική”, που διατείνεται πως παρά τη διατήρηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, θα εξασφαλίσει “την ελευθερία και την ισότητα των εθνών, επιτρέποντας σε κάθε χώρα να ακολουθεί μια κυρίαρχη και ανεξάρτητη οικονομική ημερήσια διάταξη χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις”.
Η αντίληψη αυτή της ΠΑΠ θεωρεί πως όλα τα προβλήματα προέρχονται από το “εξωτερικό”, από την “επιβολή” στην κάθε χώρα της θέλησης των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων και βασικά των ΗΠΑ και στην πράξη ψάχνει να βρει συμμαχίες στην “ασφαλή αγκαλιά” της λεγόμενης “εθνικής αστικής τάξης”. Πέρα από τη σύγχυση για το τι είναι ιμπεριαλισμός, εδώ εκδηλώνεται και η υποτίμηση του διεθνούς χαρακτήρα της εποχής του μονοπωλιακού καπιταλισμού, που αντανακλάται σε κάθε καπιταλιστικό κράτος, με την όξυνση της βασικής αντίθεσης κεφαλαίου – εργασίας, με την ενίσχυση της τάσης της απόλυτης και σχετικής χειροτέρευσης της θέσης της εργατικής τάξης.
Η παραπάνω λαθεμένη προσέγγιση δεν είναι νέα μιας και “κουβαλά” στρεβλές προσεγγίσεις που είχαν επικρατήσει για πολλά χρόνια στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και εστίαζαν στο διαφοροποιημένο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, θεωρώντας λαθεμένα πως η όποια καθυστέρηση οφείλονταν αποκλειστικά στην ξένη εξάρτηση ενός κράτους κι όχι σε ιστορικούς παράγοντες, όπως η καθυστέρηση στην εμφάνιση των καπιταλιστικών σχέσεων, η σχετικά μικρή εθνική αγορά, οι ιστορικές συνθήκες που έσπρωξαν την αστική τάξη ενός καπιταλιστικού κράτους να επενδύσει π.χ. στην εξαγωγή ενεργειακών υλών ή στο εφοπλιστικό κεφάλαιο και όχι στη βιομηχανία. Στη βάση αυτή αναπτύχθηκε η στρατηγική των σταδίων προς το σοσιαλισμό, όπου ως αρχικό στάδιο εμφανιζόταν η αποτίναξη της “ξένης εξάρτησης”, η “εθνική κυριαρχία”, που θα κατακτιόταν μέσα από τη συμμαχία με την “εθνικά προσανατολισμένη” αστική τάξη σε αντιπαράθεση με την “κομπραδόρικη”, την εξαρτημένη και υποταγμένη στις ντιρεκτίβες των ιμπεριαλιστών.
Σήμερα γνωρίζουμε πως ο “τεμαχισμός” της στρατηγικής του ΚΚ σε στάδια έχει αποτύχει! Όπως ανεδαφικός αποδείχτηκε και ο διαχωρισμός της αστικής τάξης σε “ξενόδουλη” και “πατριωτική” και η επιδίωξη συγκρότησης συμμαχίας με το δεύτερο τμήμα. Η αστική τάξη, παρά τις ορισμένες διαφοροποιήσεις οικονομικών συμφερόντων, που μπορεί να υπάρχουν στο εσωτερικό της, έχει το δικό της ενιαίο εργαλείο ταξικής εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης και καταπίεσης των λαϊκών στρωμάτων, το αστικό κράτος. Αυτό είναι και ο “ρυθμιστής” των όποιων διαφορών έχουν οι διάφορες μερίδες της αστικής τάξης. Το κάθε εθνικό αστικό κράτος (και τέτοια υπάρχουν σήμερα περίπου 200 στον πλανήτη) συμβάλει στη χάραξη της στρατηγικής της αστικής τάξης της χώρας και διαχειρίζεται τις διεθνείς συμμαχίες της, τη συμμετοχή της στη μια ή άλλη διακρατική ένωση καπιταλιστικών κρατών, όπου κι εκεί ισχύουν οι νόμοι της καπιταλιστικής οικονομίας μαζί με τις διακρατικές ρυθμίσεις.
Ο Λένιν στο άρθρο του “Για το σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης” αναφέρεται στις λαθεμένες προσεγγίσεις της εποχής του περί “δημοκρατικών Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης”, τονίζοντας πως δεν φτάνει απλώς η ανατροπή των απολυταρχικών καθεστώτων, που υπήρχαν τότε στην Ευρώπη, αλλά έχει σημασία σε ποια οικονομική βάση θα δημιουργούνταν αυτή η ένωση, κι εφόσον αυτή η βάση ήταν ο καπιταλισμός θα επρόκειτο για μια αντιδραστική ένωση. Κι αυτό γιατί “καπιταλισμός σημαίνει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και αναρχία στην παραγωγή. Το να κηρύσσει κανείς μια «δίκαιη» μοιρασιά του εισοδήματος σε μια τέτοια βάση είναι προυντονισμός, στενοκεφαλιά μικροαστού και φιλισταίου”, έγραφε ο Λένιν, κι ακόμα πως “το να σκέπτεται κανείς έτσι, σημαίνει ότι κατεβαίνει στο επίπεδο ενός παπά, που κάθε Κυριακή κηρύσσει στους πλουσίους το μεγαλείο του χριστιανισμού και τους συμβουλεύει να δωρίζουν στους φτωχούς… αν όχι μερικά δισεκατομμύρια, τουλάχιστο μερικές εκατοντάδες ρούβλια το χρόνο.” Για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως το σύνθημα αυτό είναι λάθος, μιας και “θα μπορούσε να προκαλέσει τη λαθεμένη ερμηνεία ότι είναι αδύνατη η νίκη του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα”(4).
Η προσέγγιση της ΠΑΠ περί ανάγκης “ανατροπής της αποικιοκρατίας”, περί “εθνικής κυριαρχίας” και δημιουργίας περιφερειακών ενώσεων “κυρίαρχων κρατών”, ξεπερνά αντιιστορικά πως το αποικιοκρατικό σύστημα ως τέτοιο είναι παρελθόν εδώ και δεκαετίες. Στη θέση του έχουν εμφανιστεί δεκάδες “κυρίαρχα” κράτη και πως σε κάθε “κυρίαρχο” αστικό κράτος υπάρχουν ανειρήνευτες ταξικές αντιθέσεις ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργατική τάξη και πως οι σημερινές σχέσεις μεταξύ των “κυρίαρχων” αστικών κρατών διέπονται από σχέσεις ανισότιμης αλληλεξάρτησης, στις οποίες έχουν εμπλοκή ανάλογα με τη δύναμη τους όλες οι αστικές τάξεις, που από την ανάλυση της ΠΑΠ είναι εξαφανισμένες.
Οι εξαρτήσεις που προκύπτουν για κάθε καπιταλιστικό κράτος μέσα σε αυτήν την ιμπεριαλιστική “πυραμίδα” δεν είναι μια παθογένεια, μια παρέκκλιση και στρέβλωση, που θα διορθωθεί με την ήττα των ΗΠΑ και κάποιον δήθεν “πολυπολικό κόσμο”, όπως διατείνεται η ΠΑΠ, αλλά φαινόμενο σύμφυτο με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, της καπιταλιστικής διεθνοποίησης. Επιπλέον, η ΠΑΠ αποσιωπά την ουσία: πως αυτό το πλέγμα της ανισότιμης αλληλεξάρτησης δεν μπορεί να σπάσει παρά μόνο με την ανατροπή της αστικής εξουσίας και του κράτους της δικτατορίας του κεφαλαίου, με την οικοδόμηση της νέας σοσιαλιστικής – κομμουνιστικής κοινωνίας.
3. Ποια η φύση Κίνας και Ρωσίας;
Η ΠΑΠ διατείνεται πως “δεν υπάρχουν οικονομικά δεδομένα που να δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό της Κίνας ή της Ρωσίας ως ιμπεριαλιστικές. Αυτές είναι χώρες που δεν ζουν με την υπερεκμετάλλευση ή τη λεηλασία του κόσμου. Δεν θέτουν άλλες χώρες σε υποδούλωση στρατιωτική, τεχνολογική ή χρεωστική” κι ακόμη πως “δεν είναι επιθετικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, αλλά, αντίθετα, στοχοποιούνται από τους εχθρούς μας επειδή στέκονται εμπόδιο στην πλήρη παγκόσμια κυριαρχία των ΗΠΑ”.
Η ΠΑΠ με τις συγκεκριμένες τοποθετήσεις επιδιώκει για άλλη μια φορά να διαστρεβλώσει την πραγματικότητα. Λες και η Κίνα με τη Ρωσία δεν συμμετέχουν στις συνόδους των G20, των 20 ισχυρότερων καπιταλιστικών κρατών του κόσμου, μαζί με τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, τη Βρετανία, τη Γαλλία κοκ. Λες και τα κινεζικά και ρωσικά μονοπώλια δεν κάνουν εξαγωγή κεφαλαίου σε άλλες χώρες, δεν έχουν στόχο τους το κέρδος, που βγαίνει από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης όχι μόνον των εργαζομένων της χώρας τους, αλλά και πολλών άλλων χωρών στην Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική, την Αμερική, παντού όπου αναπτύσσονται τα μονοπώλια τους. Λες και ο ιδιωτικός ρωσικός στρατός “Βάγκνερ” εξορμά στην Αφρική για φιλανθρωπικούς λόγους κι όχι για να προασπιστεί τα συμφέροντα των ρωσικών μονοπωλίων, που δραστηριοποιούνται εκεί. Λες και η Κίνα δεν κινείται πλέον στην ανάλογη κατεύθυνση διαφύλαξης του λεγόμενου “δρόμου του μεταξιού” και με στρατιωτικά μέσα. Χαρακτηριστικά π.χ στο συγκεκριμένο “δρόμο”, στο μικρό, αλλά πολύ σημαντικό γεωγραφικά κράτος του Τζιμπουτί, που το χρέος του στην Κίνα φτάνει το 43% του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος του, εγκαινιάστηκε το 2017 η πρώτη στρατιωτική βάση της Κίνας εκτός συνόρων.
Τα περί δήθεν “μη συμμετοχής σε στρατιωτική, τεχνολογική και χρεωστική εξάρτηση” λέγονται για κράτη που έχουν ξεχωριστό ρόλο στο εμπόριο όπλων, που είναι σήμερα κράτη-δανειστές, όπως η Κίνα, η οποία βρίσκεται στις πρώτες ανάλογες θέσεις.
Λέγονται για τη Ρωσία, όπου γιγαντιαία μονοπώλια (Γκαζπρόμ, Ροσνέφτ, Λουκόιλ, Ροσατόμ, Σμπερμπάνκ, Νορίλσκι Νίκελ, Ροσβοορουζένιε, Ροστέχ, Ρουσάλ κ.ά.) εκμεταλλεύονται εκατομμύρια εργαζόμενους, όχι μόνον στη Ρωσία αλλά και στις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες, της ΚΑΚ, την Αφρική, τη Νότια Αμερική, την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, τον Περσικό κ.ά. Κι όπως είναι πασίγνωστο η εξαγωγή κεφαλαίου, σε διάκριση με την εξαγωγή εμπορευμάτων, σημαίνει την παραγωγή υπεραξίας που αποσπά η χώρα προέλευσης από τη χώρα υποδοχής. Μέχρι το 2014 η Ρωσία είχε καταλάβει την όγδοη θέση παγκοσμίως μεταξύ των εξαγωγέων Άμεσων Ξένων Επενδύσεων και υποχώρησε λόγω των κυρώσεων το 2018 στη 18η θέση στην παγκόσμια κατάταξη. Ενώ το ύψος των ΑΞΕ της Ρωσίας το 2021 έφτασε τα 65.189 δισ. δολάρια, από τα οποία τα 1.808 είχαν επενδυθεί στις χώρες της ΚΑΚ και τα 63.381 στις χώρες του «απώτερου εξωτερικού». Σύμφωνα, δε με την Παγκόσμια Τράπεζα, η Ρωσία κατατάσσεται πέμπτη μεταξύ των πιστωτών των «αναπτυσσόμενων» χωρών, ακολουθώντας την Κίνα, την Ιαπωνία, τη Γερμανία και τη Γαλλία(5).
Λέγονται για την Κίνα, για την οποία οι ανταγωνιστές της καταμαρτυρούν πως: “η Κίνα έχει πλέον μια ξεχωριστή ευθύνη μέσα στην παγκόσμια οικονομία, καθώς είναι ο μεγαλύτερος δανειστής στον κόσμο, ξεπερνώντας το άθροισμα των δανείων της Παγκόσμιας Τράπεζας, του ΔΝΤ και των μελών του Paris Club (…) 44 χώρες έχουν χρέος που αναλογεί σε άνω του 10% του ΑΕΠ τους σε Κινέζους δανειστές (…) Η αδιαφάνεια γύρω από τα κινεζικά δάνεια σημαίνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. στην υποσαχάρια Αφρική δημιουργείται ένα «κρυφό χρέος», κάτι που επιδιώκουν οι κυβερνήσεις καθώς αυτό σημαίνει ότι πρόκειται για χρέος που δεν συμπεριλαμβάνεται στις επίσημες αναφορές και στατιστικές των διεθνών οργανισμών και άρα «προστατεύει» τους δανειολήπτες από το ενδεχόμενο να θεωρηθούν ότι έχουν ένα μη βιώσιμο χρέος. Πολλά από τα δάνεια αυτά προϋποθέτουν την ύπαρξη ειδικών λογαριασμών, σε τράπεζα που αποδέχεται ο δανειστής και προβλέψεις για την αποπληρωμή τους από τα έσοδα των έργων που έχει χρηματοδοτήσει, ως δανειστής, ή από άλλες ταμειακές ροές. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι σημαντικό μέρος των κρατικών εσόδων τίθενται εκτός του ελέγχου του κυρίαρχου δανειζόμενου κράτους. Πολλά από τα δάνεια αυτά έχουν σαφείς όρους ότι η δανειζόμενη χώρα δεν μπορεί να απευθυνθεί στο Paris Club για να αναδιαρθρώσει το συγκεκριμένο χρέος ή σε κάποιο αντίστοιχο οργανισμό. Οι όροι που επιτρέπουν στον δανειστή να διακόψει το δάνειο και να απαιτήσει άμεση αποπληρωμή είναι σε αρκετά από αυτά τα δάνεια διευρυμένοι και περιλαμβάνουν ακόμη και γενικές διατυπώσεις όπως ενέργειες που είναι βλαπτικές για μια οντότητα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, ή σημαντικές αλλαγές στην πολιτική της χώρας που συνάπτει το δάνειο”(6).
Ανάλογα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, που αναφέρονται σε 68 «αναπτυσσόμενες» χώρες δείχνουν ότι τα δάνεια της Κίνας προς τις χώρες αυτές το 2020 έφταναν τα 110 δισεκατομμύρια δολάρια, με την Κίνα στη 2η θέση μετά τα δάνεια της Παγκόσμιας Τράπεζας(7). Μια από τις χώρες, της οποίας τα χρέη προς την Κίνα μετριούνται σε πολλά δισεκατομμύρια δολάρια είναι η Βενεζουέλα, όπου το κυβερνητικό κόμμα φιλοξένησε τις εργασίες της πρόσφατης Συνδιάσκεψης της ΠΑΠ(8).
Επιπλέον, μια άλλη κατηγορία δανείων που έχει ξεχωριστή βαρύτητα είναι η κατοχή ομολόγων, πρώτα και κύρια των ΗΠΑ, όπου η Κίνα είχε το Γενάρη του 2023 στη διάθεσή της αμερικάνικα ομόλογα 859,4 δισεκατομμύρια δολαρίων, καταλαμβάνοντας την 2η θέση μετά την Ιαπωνία (9).
Η ΠΑΠ αρνείται να δει την πραγματικότητα πως δίπλα στις αντιθέσεις και στις συγκρούσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ, τις άλλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις του ευρωατλαντισμού και τη Ρωσία, την ίδια ώρα, που στις μάχες στην Ουκρανία μακελεύονται χιλιάδες άνθρωποι, οι καπιταλιστές των δύο πλευρών του πολέμου και οι κυβερνήσεις τους εξακολουθούν να διατηρούν, έστω και περιορισμένη σε σχέση με πριν τον Φλεβάρη του 2022, σταθερή συνεργασία, μεταξύ άλλων και εμπορική. Έτσι για παράδειγμα η Ρωσία εξακολουθεί να πουλά στις ΗΠΑ και στη Γαλλία ουράνιο για τις πυρηνικές τους εγκαταστάσεις. Μάλιστα καλύπτει το 20% των αναγκών που έχουν οι 92 πυρηνικοί αντιδραστήρες των ΗΠΑ (10), ενώ η Γαλλία μέσα στο 2022 έλαβε 153 τόνους ρωσικού ουρανίου, καλύπτοντας το 15% των αναγκών της(11). Η ρωσική Gazprom ανακοίνωσε πως έστειλε τον Μάρτη εκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου στην ΕΕ μέσω των αγωγών της εμπόλεμης Ουκρανίας, προς τέρψη των μετόχων καπιταλιστών της. Η αμερικάνικη Chevron εξακολουθεί να φορτώνει από το ρωσικό λιμάνι του Νοβοροσσίσκ της Μαύρης Θάλασσας το πετρέλαιο που εξορύσσει στο Καζακστάν και το οποίο φτάνει εκεί διατρέχοντας έναν αγωγό 1500 χιλιομέτρων από τα εδάφη του Καζακστάν και της Ρωσίας. Από τον αγωγό αυτό «ρίχνονται» στην παγκόσμια αγορά τα 2/3 του πετρελαίου, που εξορύσσεται στο Καζακστάν.
Αντίστοιχα, παρά το λεγόμενο “νέο ψυχρό πόλεμο” ανάμεσα σε ΗΠΑ και Κίνα μέσα στο 2022 “το εμπόριο ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα σημείωσε επίπεδα-ρεκόρ, διαψεύδοντας τις θεωρίες περί αποδέσμευσης των δύο οικονομιών. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του αμερικανικού υπουργείου Εμπορίου, το διμερές εμπόριο έφθασε στα 690,6 δισ. δολ., με τις εξαγωγές των ΗΠΑ στην Κίνα να σημειώνουν αύξηση κατά 2,4 δισ. δολ. στα 153,8 δισ. δολ. Την ίδια στιγμή οι εισαγωγές κινεζικών προϊόντων στην αμερικανική αγορά αυξήθηκαν κατά 31,8 δισ. δολ., φθάνοντας στα 536,8 δισ. δολ.” (12).
Το ερώτημα είναι εύλογο. Πως γίνεται την ώρα που εφαρμόζονται οικονομικές κυρώσεις, που οι στρατιωτικές δαπάνες “χτυπάνε κόκκινο”, που διεξάγεται η αιματοχυσία στην Ουκρανία, που οι διάφορες πλευρές της σύγκρουσης κραδαίνουν το “ρόπαλο” των πυρηνικών όπλων να κερδίζουν οι καπιταλιστές των δύο πλευρών με απευθείας μπίζνες ή μέσω τρίτων; Ο Μαρξ έλεγε σχετικά: «Το κεφάλαιο γεννιέται βουτηγμένο από την κορυφή ως τα νύχια στο αίμα και στη βρωμιά… στάζοντας αίμα απ’ όλους τους πόρους… Με 10% κέρδος αισθάνεται τον εαυτό του σίγουρο… με 20% γίνεται ζωηρό, με 50% γίνεται θετικά παράτολμο, με 100% τσαλαπατάει όλους τους ανθρώπινους νόμους, με 300% δεν υπάρχει έγκλημα που να μη ριψοκινδυνέψει να το διαπράξει…» (13)
Η ΠΑΠ κρύβει επιμελώς πως τόσο στην Κίνα, όσο και στη Ρωσία κουμάντο κάνουν οι αστικές τάξεις, τα μονοπώλια, που συναλλάσσονται και συγκρούονται με τα μονοπώλια των ΗΠΑ, της ΕΕ και των άλλων καπιταλιστικών κρατών αλλά και μεταξύ τους. Καμία πλευρά της σύγκρουσης, λοιπόν, δεν είναι … “αθώα περιστερά”, όπως μας τα περιγράφει η ΠΑΠ, αλλά όλες τους είναι “αρπακτικά”. Η Κίνα μάλιστα ευθέως αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Κι όπως έχει αναδείξει ο Λένιν η σωστή πλευρά της Ιστορίας, όταν συγκρούονται τα ιμπεριαλιστικά “αρπακτικά” δεν είναι να διαλέξεις την πλευρά του πιο αδύνατου “αρπακτικού”, για να καταλάβει αυτό τη θέση του πιο ισχυρού. Η σωστή πλευρά της ιστορίας είναι να διαλέξεις την πλευρά των λαών ενάντια στο στρατόπεδο των καπιταλιστών, που πότε κερδίζουν από την ειρήνη και πότε από τον πόλεμο, αιματοκυλώντας την εργατική τάξη και τους λαούς.
4. «Πόλεμος των ΗΠΑ με αντιπρόσωπο την Ουκρανία» ή ιμπεριαλιστικός πόλεμος;
Η επιλεκτική προσέγγιση της ΠΑΠ πως ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ένας “πόλεμος των ΗΠΑ κατά της Ρωσίας μέσω του αντιπροσώπου του, της Ουκρανίας”, πρώτα απ’ όλα προσπαθεί να στρέψει αλλού την προσοχή από το κύριο: Κι αυτό είναι πως ο πόλεμος αυτός έχει “στο επίκεντρο το μοίρασμα του ορυκτού πλούτου, της Ενέργειας, εδαφών και εργατικού δυναμικού, αγωγών και δικτύων μεταφοράς εμπορευμάτων, γεωπολιτικών στηριγμάτων, μεριδίων των αγορών” (14) και διεξάγεται από τις αστικές τάξεις της Ουκρανίας, με σύμμαχους τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ και της Ρωσίας και των συμμάχων της. Αυτά είναι τα βασικά κριτήρια που πιστοποιούν, πως ο χαρακτήρας του πολέμου είναι ιμπεριαλιστικός και διεξάγεται για συμφέροντα ξένα από αυτά των λαών.
Βεβαίως είναι αδιαμφισβήτητο σήμερα γεγονός, πως οι ΗΠΑ αξιοποιούν την Ουκρανία ως “αιχμή του δόρατος” σε βάρος της καπιταλιστικής Ρωσίας, περικυκλώνοντας τη Ρωσία με τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ, με νέες στρατιωτικές βάσεις και όπλα. Ενάντια σε όλα αυτά έχει παλέψει το ΚΚΕ, τα έχει καταψηφίσει στην ελληνική βουλή, στο ευρωκοινοβούλιο, οι κομμουνιστές ήταν αυτοί που στον ένα χρόνο του ιμπεριαλιστικού πολέμου έχουν διοργανώσει εκατοντάδες εκδηλώσεις σε λιμάνια, έξω από βάσεις, σε δρόμους και σιδηροδρόμους ενάντια στις ΗΠΑ – ΝΑΤΟ – ΕΕ στα επιθετικά ιμπεριαλιστικά σχέδιά τους, ενάντια στην εμπλοκή της Ελλάδας στον πόλεμο. Η αστική τάξη της Ελλάδας και το κράτος της συνέλαβε και σέρνει στα δικαστήρια για τις αντινατοϊκές κινητοποιήσεις μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ και του ΚΣ της ΚΝΕ και όχι των ανύπαρκτων οργανώσεων με τις ευφάνταστες ονομασίες, που από την Ελλάδα συμμετέχουν στην ΠΑΠ.
Όπως επίσης αλήθεια είναι πως η απαράδεκτη στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, για τα συμφέροντα και τους στρατηγικούς σχεδιασμούς της ρωσικής αστικής τάξης, την οποία επίσης έχει καταδικάσει απερίφραστα το ΚΚΕ, αντικειμενικά λειτουργεί ως “αερόσακος” της Κίνας στη μεγάλη σύγκρουση της τελευταίας με τις ΗΠΑ για τα “σκήπτρα” στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα.
Οι πολιτικές δυνάμεις της κάθε χώρας δεν χωρίζονται όπως ισχυρίζεται η ΠΑΠ εξαιτίας του ιμπεριαλιστικού πολέμου ανάμεσα σε αυτές που είναι “φιλορωσικές” και αυτές που είναι “φιλοαμερικάνικες”. Αυτός είναι ένα κάλπικος διαχωρισμός, που δεν τον κάνει μόνον η ΠΑΠ, αλλά νωρίτερα για τα ψηφίσματα στην 22η ΔΣΚΕΚ τον είχε κάνει το ΚΚΡΟ (15) και βέβαια ανάλογα πράττει και η πλευρά των υποστηρικτών του ευρωατλαντικού ιμπεριαλισμού. Ετσι, αν η πλευρά της ΠΑΠ και του ΚΚΡΟ εξαπολύει κατηγορίες σε βάρος του ΚΚΕ για “αντιρωσισμό”, την ίδια ώρα το άτυπο δημοσιογραφικό “όργανο” της ΕΕ, το euobserver, κατηγορεί το ΚΚΕ για “φιλορωσισμό” στη βάση των ψηφοφοριών που έγιναν στο ευρωκοινοβούλιο(16).
Η αλήθεια, λοιπόν, είναι πως το ΚΚΕ είναι σταθερά με το στρατόπεδο της εργατικής τάξης και των λαών και ενάντια στο στρατόπεδο των αστικών τάξεων, των κρατών και των κυβερνήσεών τους. Αυτό είναι που δεν μπορεί να χωνέψει η ΠΑΠ, η οποία με την ύπαρξή της επιβεβαιώνει αυτό που έχουμε σημειώσει και στο πρόσφατο παρελθόν πως στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα ασκούνται πιέσεις που συνδέονται με κρατικά – γεωπολιτικά συμφέροντα (17), που είναι ξένα προς τις ιδεολογικές και πολιτικές αρχές του επαναστατικού κομμουνιστικού κινήματος. Στην κατεύθυνση αυτή αξιοποιείται όχι μόνον ένας κούφιος «αντιιμπεριαλισμός», αλλά και ο κάλπικος και άσφαιρος «αντιφασισμός», που αποκόπτει το φασισμό από τον καπιταλισμό, τη μήτρα που τον γεννά και μάλιστα στηρίζει την προσχηματική αξιοποίηση ενός τέτοιου «αντιφασισμού» από αστικές τάξεις για την εξυπηρέτηση των αντιλαϊκών συμφερόντων τους στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο στην Ουκρανία.
Παραπομπές
1. Σημείωμα του ΚΚ Μεξικού στο SOLIDNET — http://www.solidnet.org/article/CP-of-Mexico-Nota-sobre-la-Reunion-en-Caracas-de-la-Plataforma-Mundial-Antiimperialista/
2. Β. Ι. Λένιν: «Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», «Άπαντα», τ. 27, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 393.
3. Β. Ι. Λένιν: «Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς πρέπει να την καταπολεμήσουμε», «Άπαντα», τ. 34, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 193.
4. Β. Ι. Λένιν, «Για το σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης», Άπαντα, τόμ. 26, σελ. 359–363, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.
5. Ιδεολογική Επιτροπή της ΚΕ του ΚΚΕ: «Ορισμένα στοιχεία για την Οικονομία της Ρωσίας», Κομμουνιστική Επιθεώρηση τ.5–6, 2022.
6. «Η Κίνα ως «αντι-ΔΝΤ»: Η διπλωματία των δανείων», Οικονομικός Ταχυδρόμος, 21/09/22 — https://www.ot.gr/2022/09/21/analyseis‑2/i‑kina-os-anti-dnt-i-diplomatia-ton-daneion/
7. «Οι χώρες με τα περισσότερα χρέη προς την Κίνα», https://www.forbes.com/sites/katharinabuchholz/2022/08/19/the-countries-most-in-debt-to-china-infographic/?sh=16a53efb61d8
8. «Αυτές είναι οι χώρες με τα περισσότερα χρέη προς την Κίνα» https://globelynews.com/world/top-countries-most-in-debt-to-china/
9. «Μόνο μπίζνες: γιατί η Κίνα πουλά αμερικάνικα κρατικά ομόλογα», https://iz.ru/1484989/dmitrii-migunov/tolko-biznes-pochemu-kitai-prodaet-amerikanskii-gosdolg
10. «Οι εξαγωγές πυρηνικών καυσίμων και τεχνολογιών από τη Ρωσία αυξήθηκαν κατά περισσότερο από 20% πέρυσι». https://forbes.ua/ru/news/
11. «Η Γαλλία αγόρασε 153 τόνους εμπλουτισμένου ουρανίου από τη Ρωσία για τους πυρηνικούς σταθμούς της το 2022», https://tass.ru/ekonomika/
12. Σε ύψη-ρεκόρ το εμπόριο ανάμεσα σε ΗΠΑ και Κίνα — https://www.kathimerini.gr/economy/562269919/se-ypsi-rekor-to-emporio-anamesa-se-ipa-kai-kina/
13. Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τ. 1, σελ. 785
14. Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο στην Ουκρανία
15. «Για την ιδεολογικοπολιτική διαπάλη στην 22η Διεθνή Συνάντηση των ΚΚ και το “κόλπο” περί “αντιρωσισμού” και “φιλορωσισμού”», Ριζοσπάστης 26–27/11/22. https://www.rizospastis.gr/story.do?id=11915448
16. «Τα στοιχεία της ψηφοφορίας αποκαλύπτουν φιλικούς προς τη Ρωσία ευρωβουλευτές στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο», ”https://euobserver.com/world/156762?utm_source=euobs&utm_medium=email
17. Ντοκουμέντα 20ου συνεδρίου ΚΚΕ. Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ. 20/12/16
