Γλωσσικές βαβυλωνίες, «γλωσσικά σύνορα», εθνικισμοί, τοπικισμοί και ιστορικές πολεμικές με όπλα τη γλώσσα — Συνέδριο γλωσσολογίας

Πότε και πού δια­μορ­φώ­νε­ται η νεο­ελ­λη­νι­κή κοι­νή; Έχει μονο­δια­λε­κτι­κή ή πολυ­δια­λε­κτι­κή βάση; Μιλά­με όπως γρά­φου­με και ‑κυρί­ως- γρά­φου­με όπως μιλά­με; Μπο­ρεί η θεσμο­θέ­τη­ση των δια­λέ­κτων, ως γλώσ­σα, να ενι­σχύ­ουν τον σχη­μα­τι­σμό νέων κρα­τών και η κατάρ­γη­σή τους και επι­βο­λή μιας «ενιαί­ας» ‑κοι­νής- γλώσ­σας να συσπει­ρώ­σει αχα­νή γεω­γρα­φι­κά και γλωσ­σο­λο­γι­κά κρά­τη; Πώς μπο­ρούν να αντι­με­τω­πι­σθούν συν­θή­κες γλωσ­σι­κής ασυ­νεν­νοη­σί­ας ‑όπως αυτή της «Βαβυ­λω­νί­ας» στη μετα-οθω­μα­νι­κή Ελλά­δα του 1836 — ή… πολι­τι­κής ασυ­νεν­νοη­σί­ας για την αντι­με­τώ­πι­ση της… γλωσ­σι­κής συνεν­νό­η­σης στη μετα-βαλ­κα­νι­κή πρώ­ην Γιου­γκο­σλα­βία (και νυν Σερ­βία-Κρο­α­τία-Μαυ­ρο­βού­νιο-ΠΓΔΜ) της τελευ­ταί­ας εικο­σα­ε­τί­ας; Δια­μορ­φώ­νει την κοι­νή γλώσ­σα η κοι­νή… προ­φο­ρι­κή; Έχουν λόγο οι τοπι­κές «κοι­νές» γλώσ­σες (διά­λε­κτοι); Παρα­μέ­νουν ή εκλεί­πουν με την «εκδυ­τι­κο­ποί­η­ση» των νεό­τε­ρων Ελλή­νων υπο­λείμ­μα­τα γλωσ­σι­κών δανει­σμών από τον 19ο αιώ­να (τουρ­κι­κά λόγω κατά­κτη­σης, αλβα­νι­κά, σερ­βι­κά βουλ­γα­ρι­κά, λόγω γει­το­νί­ας, γαλ­λι­κά και ιτα­λι­κά λόγω της φρα­γκο­κρα­τί­ας ή γερ­μα­νι­κά λόγω της γερ­μα­νι­κής προ­έ­λευ­σης βασι­λεί­ας στην Ελλά­δα). Μιλούν την ίδια γλώσ­σα (κοι­νή) όλοι οι κάτοι­κοι της γεω­γρα­φι­κά και φυλε­τι­κά αχα­νούς Τουρ­κί­ας; Μιλούν δια­φο­ρε­τι­κή γλώσ­σα οι κάτοι­κοι της πρώ­ην ενιαί­ας Γιου­γκο­σλα­βί­ας ή οι τοπι­κές «κοι­νές» γλώσ­σες (διά­λε­κτοι) πώς επι­βλή­θη­καν ως «γλώσ­σα» μετά τον δια­χω­ρι­σμό των κρα­τών της; Τι ρόλο παί­ζουν στη δια­μόρ­φω­ση της κοι­νής γλώσ­σας ιστο­ρι­κές, κοι­νω­νι­κές και πολι­τι­κές εξε­λί­ξεις; Η λογο­τε­χνία; Το θέα­τρο; Ο έντυ­πος ή ηλε­κτρο­νι­κός (γρα­πτός ή προ­φο­ρι­κός) Τύπος; Υπάρ­χουν κοι­νά στοι­χεία στη δια­μόρ­φω­ση των κοι­νών γλωσ­σών στις βαλ­κα­νι­κές γλώσ­σες; Είναι οι «επί­ση­μες» γλώσ­σες προ­ϊ­ό­ντα γεω­γρα­φι­κών, κλι­μα­το­λο­γι­κών, ιστο­ρι­κών, πολι­τι­κών αλλα­γών και η «κοι­νή» γλώσ­σα μέσο άσκη­σης διπλωματίας;

Στα θεω­ρη­τι­κά, αλλά και από­λυ­τα «πρα­κτι­κά» ερω­τή­μα­τα, καλού­νται να απα­ντή­σουν οι δεκά­δες ειση­γη­τές (Έλλη­νες και ξένοι γλωσ­σο­λό­γοι, ιστο­ρι­κοί και μελε­τη­τές) που μετέ­χουν στο «1ο Διε­θνές Συνέ­δριο για την Κοι­νή, τις κοι­νές και τη δια­μόρ­φω­ση της κοι­νής νεο­ελ­λη­νι­κής» που διορ­γα­νώ­νει από σήμε­ρα (Παρα­σκευή) το Ινστι­τού­το Νεο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών (Ίδρυ­μα Μ. Τρια­ντα­φυλ­λί­δη) του ΑΠΘ.

«Είναι άκρως ενδια­φέ­ρον για­τί… δεν έχει ξανα­γί­νει, για­τί ‑πέραν των στε­νών επι­στη­μο­νι­κών τοπο­θε­τή­σε­ων των ειδι­κών γλωσ­σο­λό­γων- αυτές καθαυ­τές οι ειση­γή­σεις «δεί­χνουν» το πώς μπο­ρούν να συν­δε­θούν φαι­νό­με­να που συμ­βαί­νουν σε δια­φο­ρε­τι­κές επο­χές, το πώς δια­μορ­φώ­νε­ται η νεο­ελ­λη­νι­κή κοι­νή τους δυο τελευ­ταί­ους αιώ­νες (από τον επα­να­σχη­μα­τι­σμό του ελλη­νι­κού κρά­τους), το τι συμ­βαί­νει σε άλλες γλώσ­σες, κυρί­ως των Βαλ­κα­νί­ων, το πού και για­τί δίνε­ται έμφα­ση στις αμι­γώς τοπι­κές δια­λέ­κτους, το πού και για­τί «καταρ­γού­νται» οι διά­λε­κτοι, το πώς ιστο­ρι­κά οι γλώσ­σες διευ­ρύ­νο­νται με γλωσ­σι­κά δάνεια, από ποιες γλώσ­σες και πότε αυτά καταρ­γού­νται ή αλλά­ζουν προ­έ­λευ­ση…» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο ανα­πλη­ρω­τής καθη­γη­τής Ιστο­ρι­κής Γλωσ­σο­λο­γί­ας του ΑΠΘ Γιώρ­γος Παπα­να­στα­σί­ου, μέλος της οργα­νω­τι­κής επι­τρο­πής του συνε­δρί­ου και διευ­θυ­ντής του Ινστι­τού­του Νεο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών του ΑΠΘ.

Φαινόμενο ιστορικό, που… χάνεται στα βάθη των αιώνων, η γλωσσική Βαβυλωνία ξεκινά από την πτολεμαϊκή περίοδο…

* Έχουν και οι…πάπυροι ορθο­γρα­φι­κά λάθη και ασυνταξίες;

«Βρί­θουν!!!» απα­ντούν οι μελε­τη­τές τους, καθώς το μορ­φω­τι­κό επί­πε­δο και η κοι­νω­νι­κή θέση των γρα­φέ­ων των παπύ­ρων παρου­σιά­ζει μεγά­λη ποικιλία.

«Μετα­ξύ προ­φο­ρι­κού και γρα­πτού λόγου: η προ­φο­ρι­κή Κοι­νή υπό το φως των παπυ­ρι­κών επι­στο­λών της ελλη­νο­ρω­μαϊ­κής Αιγύ­πτου» είναι ο τίτλος εισή­γη­σης του Δημή­τριου Ρου­μπέ­κα από το Εθνι­κό και Καπο­δι­στρια­κό Πανε­πι­στή­μιο Αθη­νών, σύμ­φω­να με τον οποίο, η συνει­σφο­ρά των μη φιλο­λο­γι­κών παπύ­ρων (λογα­ρια­σμών, κατα­λό­γων, δημό­σιων εγγρά­φων) και των παπυ­ρι­κών επι­στο­λών στη μελέ­τη της εξέ­λι­ξης της ελλη­νι­κής γλώσ­σας στην ελλη­νο­ρω­μαϊ­κή και βυζα­ντι­νή Αίγυ­πτο (3ος αι. π.Χ.–8ος αι. μ.Χ.) είναι ιδιαί­τε­ρα σημα­ντι­κή, καθώς τα μη φιλο­λο­γι­κά κεί­με­να και οι επι­στο­λές, γραμ­μέ­να για να ικα­νο­ποι­ή­σουν κυρί­ως πρα­κτι­κές ανά­γκες επι­κοι­νω­νί­ας, απει­κο­νί­ζουν τον καθη­με­ρι­νό λόγο των γρα­φέ­ων τους, των οποί­ων το μορ­φω­τι­κό επί­πε­δο και η κοι­νω­νι­κή θέση παρου­σιά­ζουν μεγά­λη ποι­κι­λία. Αδιά­ψευ­στοι μάρ­τυ­ρες της γρα­πτής χρή­σης της λεγό­με­νης «ομι­λού­με­νης κοι­νής» στον αρχαίο κόσμο, είναι η παρου­σί­α­ση επι­λεγ­μέ­νων επι­στο­λών πτο­λε­μαϊ­κής και ρωμαϊ­κής περιό­δου, τα κεί­με­να των οποί­ων –κυρί­ως των ιδιω­τι­κών- βρί­θουν από ορθο­γρα­φι­κά λάθη και ασυ­ντα­ξί­ες, που οφεί­λο­νται στις φωνο­λο­γι­κές, μορ­φο­λο­γι­κές και συντα­κτι­κές γλωσ­σι­κές εξε­λί­ξεις της επο­χής, τις οποί­ες οι γρα­φείς των κει­μέ­νων δεν είχαν τη δυνα­τό­τη­τα να παρακολουθήσουν.

* Διά­λε­κτοι και τοπι­κές κοι­νές γλώσ­σες βρέ­θη­καν «αντι­μέ­τω­πες» αλλά και «συνερ­γά­τες» στη δια­μόρ­φω­ση σει­ράς τοπι­κών, λεξι­λο­γι­κών κυρί­ως, χαρα­κτη­ρι­στι­κών της εγχά­ρα­κτης γρα­φής από τον 4ο π.Χ αι. όπως ανα­φέ­ρει στο συνέ­δριο η μελε­τή­τρια του επι­γρα­φι­κού corpus της αρχαί­ας Μεσ­σή­νης, Δήμη­τρα Δελ­λή, από το πανε­πι­στή­μιο της Πελο­πον­νή­σου και την εισή­γη­ση της με θέμα «Διά­λε­κτος, Κοι­νή και τοπι­κές κοι­νές στις επι­γρα­φές της Μεσ­σή­νης». Έτσι, από τη γλώσ­σα των επι­γρα­φών (που δια­φέ­ρει κατά συν­θή­κες από την αυστη­ρή δωρι­κή μεσ­ση­νια­κή), αντλού­νται πλη­ρο­φο­ρί­ες για τον πλη­θυ­σμό της πόλης, την ύπαρ­ξη ειλώ­των, δού­λων και μεταλ­λα­γό­των ελευ­θέ­ρων (απε­λεύ­θε­ροι).

* Άγνω­στες πτυ­χές των δημο­τι­κι­στι­κών κατα­βο­λών του Ελευ­θέ­ριου Βενι­ζέ­λου, ο οποί­ος παρά την πλή­ρη δια­φω­νία του με τις ακρό­τη­τες του Ψυχά­ρη, τη διδα­σκα­λία του οποί­ου χαρα­κτή­ρι­σε κατά τη συζή­τη­ση 29 στη Βου­λή το 1911 «ολέ­θρια», δεν δίστα­σε να ομο­λο­γή­σει αργό­τε­ρα στο Παρί­σι στον αρχη­γέ­τη του δημο­τι­κι­σμού ότι το κίνη­μα αυτό «ήταν ασφα­λώς το ωραιό­τε­ρο κίνη­μα που γνώ­ρι­σε η Ελλά­δα μετά το 1821», ανα­φέ­ρει στην εισή­γη­ση του με θέμα «Η δημο­τι­κή γλώσ­σα και ο Ελευ­θέ­ριος Βενι­ζέ­λος» ο Χρι­στό­φο­ρος Χαρα­λα­μπά­κης από το Εθνι­κό και Καπο­δι­στρια­κό Πανε­πι­στή­μιο Αθηνών.

* Φρά­σεις όπως «Ω! Έξο­χο!» (Γαλ­λί­δα κάτοι­κος Αθή­νας), ή «Λαμπρά! Να το ακού­σω­μεν» (πρω­θυ­πουρ­γός), ή πάλι «Εφ’ όπλου λόγ­χην» (Σερα­φείμ, ανθυ­πο­μοί­ραρ­χος), ή «Ιδώ είμα­στι κι ας κοπιάσ’νι» (Κελε­πού­ρης, ενω­μο­τάρ­χης) συνυ­πάρ­χουν στο θεα­τρι­κό έργο του Γιώρ­γου Θεο­το­κά «Συνα­πά­ντη­μα στην Πεντέ­λη». Οι φρά­σεις αρθρώ­νο­νται από ανθρώ­πους της ίδιας κοι­νω­νί­ας και αντι­κα­το­πτρί­ζουν κοι­νω­νι­κές τάξεις με τις ομι­λί­ες τους, ομι­λί­ες που μάχο­νταν μετα­ξύ τους για την επι­κρά­τη­ση των στοι­χεί­ων τους και τη δια­μόρ­φω­ση της κοι­νής νεο­ελ­λη­νι­κής γλώσσας.

Στην εισή­γη­σή της με τίτλο «Η δια­μόρ­φω­ση της κοι­νής νέας ελλη­νι­κής μέσα από λόγια λογο­τε­χνι­κά και προς διδα­σκα­λία — κεί­με­να του τέλους του 19ου αιώ­να» η Όλγα Πατε­ρά­κη ‑Χατζηα­ντω­νί­ου από το Ελλη­νι­κό Ανοι­κτό Πανε­πι­στή­μιο επι­χει­ρεί κατα­γρα­φή στοι­χεί­ων αντλη­μέ­νων από λόγια λογο­τε­χνι­κά κεί­με­να καθώς και από κεί­με­να που εμφα­νί­ζο­νται προς διδα­σκα­λία στα σχο­λι­κά εγχει­ρί­δια της επο­χής (τέλος 19ου αι.).

Οι γλώσσες «στήνουν» σύνορα ή τα σύνορα «δημιουργούν» γλώσσες;

Στις δια­χρο­νι­κές αλλα­γές και την «τύχη» της σερ­βο­κρο­α­τι­κής γλώσ­σας (ανα­φέ­ρε­ται σαρ­κα­στι­κά από τον ομι­λη­τή και… ως «η γλώσ­σα με τα πολ­λά ονό­μα­τα») μετά τη διά­λυ­ση της πρώ­ην Γιου­γκο­σλα­βί­ας και τον δια­χω­ρι­σμό των κρα­τών της, ανα­φέ­ρε­ται στην εισή­γη­σή του στο συνέ­δριο ως προ­σκε­κλη­μέ­νος ομι­λη­τής ο 85χρονος σήμε­ρα δια­πρε­πής Σέρ­βος γλωσ­σο­λό­γος Ranko Bugarski.

Ο Σέρ­βος γλωσ­σο­λό­γος, μετά τον δια­με­λι­σμό της πρώ­ην Γιου­γκο­σλα­βί­ας και τη διοι­κη­τι­κή επι­βο­λή των κατά τόπους γλωσ­σών στην επί­ση­μη εκπαί­δευ­ση των νέων κρα­τών, διώ­χθη­κε λόγω των από­ψε­ών του πως η σερ­βο­κρο­α­τι­κή είναι η κοι­νή γλώσ­σα των λαών της περιο­χής και οι διά­δο­χες γλώσ­σες (κρο­α­τι­κά, κρο­α­τι­κά της Βοσ­νί­ας, Σερ­βι­κά κ.λπ.) απο­τε­λούν εθνι­κές παραλ­λα­γές – τοπι­κές δια­λέ­κτους και ιδιω­μα­τι­σμούς μιας μόνο κοι­νής γλώσσας.

Στην εισή­γη­σή του στο συνέ­δριο της Θεσ­σα­λο­νί­κης ο Ranko Bugarski ανα­φέ­ρε­ται απο­κλει­στι­κά σχε­δόν στο περιε­χό­με­νο ψηφί­σμα­τος στο οποίο κατέ­λη­ξαν τον περα­σμέ­νο Μάρ­τιο στο Σαρά­γιε­βο ειση­γη­τές συνε­δρί­ου με θέμα «Γλώσ­σα και εθνι­κι­σμός». Στο ψήφι­σμα τονί­ζε­ται η ανα­γκαιό­τη­τα χρή­σης μιας κοι­νής πολυ­κε­ντρι­κής γλώσ­σας στην περιο­χή, με «ποι­κι­λία γλωσ­σι­κή», που όμως δεν θα επη­ρε­ά­ζει την ομα­λή επι­κοι­νω­νία μετα­ξύ των ομι­λη­τών των δια­φο­ρε­τι­κών χωρών, έτσι ώστε να απαι­τεί­ται η θέσπι­ση τεσ­σά­ρων επί­ση­μων γλωσ­σών. Στο ψήφι­σμα διευ­κρι­νί­ζε­ται ότι ενδε­χό­με­νος δια­χω­ρι­σμός θα προ­κα­λέ­σει σει­ρά αρνη­τι­κών επι­πτώ­σε­ων με αρνη­τι­κές κοι­νω­νι­κές, πολι­τι­στι­κές και πολι­τι­κές συνέ­πειες, όπως ο επι­κίν­δυ­νος δια­χω­ρι­σμός των μαθη­τών σε πολυ­ε­θνι­κές περιο­χές ανά εθνι­κό­τη­τα, με βάση τις φερό­με­νες δια­φο­ρε­τι­κές μητρι­κές γλώσ­σες, εξ ολο­κλή­ρου περιτ­τές αλλά δαπα­νη­ρές «μετα­φρά­σεις» σε δικα­στι­κές δια­δι­κα­σί­ες, προ­βλή­μα­τα λει­τουρ­γί­ας στην κρα­τι­κή διοί­κη­ση και τα Μαζι­κά Μέσα Ενη­μέ­ρω­σης, η επι­βο­λή της γλώσ­σας ως μέσου επι­βε­βαί­ω­σης της πολι­τι­κής πίστης κ.λπ.. Καλεί στην κατάρ­γη­ση των γλωσ­σι­κών δια­κρί­σε­ων στα εκπαι­δευ­τι­κά και δημό­σια ιδρύ­μα­τα, τον σεβα­σμό στην ποι­κι­λο­μορ­φία, τη διά­λε­κτο και την περι­φε­ρεια­κή χρή­ση, καθώς και την ελευ­θε­ρία της ατο­μι­κής επιλογής.

Το συνέ­δριο που θα ολο­κλη­ρω­θεί σήμε­ρα, Σάβ­βα­το, στο Τελ­λό­γλειο Ίδρυ­μα Τεχνών του ΑΠΘ είναι αφιε­ρω­μέ­νο στη μνή­μη του καθη­γη­τή του ΑΠΘ και κορυ­φαί­ου γλωσ­σο­λό­γου Μιχά­λη Σετά­του (1929–2017), που διε­τέ­λε­σε μέλος του ΔΣ του Ινστι­τού­του από το 1973 έως το 2017.

Το συνέ­δριο είναι το τρί­το μιας σει­ράς ετή­σιων διε­θνών συνε­δρί­ων για τη δια­χρο­νι­κή και δια­το­πι­κή μελέ­τη της ελλη­νι­κής γλώσ­σας, που διορ­γα­νώ­νο­νται από το Ινστι­τού­το Νεο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών και είναι αφιε­ρω­μέ­να εναλ­λάξ: (α) στην ετυ­μο­λο­γία της ελλη­νι­κής (2015, επό­με­νο: 2018), (β) στις γλωσ­σι­κές επα­φές στα Βαλ­κά­νια και στη Μικρά Ασία (2016, επό­με­νο: 2019), και (γ) στην Κοι­νή, στις κοι­νές και στη δια­μόρ­φω­ση της κοι­νής νεο­ελ­λη­νι­κής (2017–2020).