Επιστήμονες καταρρίπτουν τον μύθο για το “φαινόμενο Μόνα Λίζα”

Εάν κατά τον Βάλ­τερ Μπέν­για­μιν εκεί­νο που χαρα­κτη­ρί­ζει ένα έργο τέχνης-και ιδιαί­τε­ρα ένα αρι­στούρ­γη­μα-είναι η μονα­δι­κή ‘αχλύς’ που το περι­βάλ­λει, ένα από τα παγκό­σμια αρι­στουρ­γή­μα­τα, η διά­ση­μη Τζο­κό­ντα ή αλλιώς Μόνα Λίζα του Λεο­νάρ­ντο Ντα Βίν­τσι, κιν­δυ­νεύ­ει τώρα ελέω επι­στή­μης να χάσει το πιο σημα­ντι­κό στοι­χείο της ‘αχλύ­ος’ της αυτής.

Πρό­κει­ται για το ιδιαί­τε­ρο «Φαι­νό­με­νο της Μόνα Λίζα» (Mona Lisa Effect) που περι­γρά­φει την εντύ­πω­ση η οποία δημιουρ­γεί­ται στον θεα­τή ότι τα μάτια του προ­σώ­που του πίνα­κα τον παρα­κο­λου­θούν ενώ εκεί­νος μετα­κι­νεί­ται μπρο­στά από την εικό­να, το οποίο απο­δι­δό­ταν στην απα­ρά­μιλ­λη καλ­λι­τε­χνι­κή δεξιό­τη­τα και στις εξει­δι­κευ­μέ­νες γνώ­σεις του Λεο­νάρ­ντο για την ανθρώ­πι­νη ανα­το­μία. Αυτό τώρα τίθε­ται υπό αμφι­σβή­τη­ση από τους ερευ­νη­τές του τμή­μα­τος Τεχνο­λο­γί­ας Γνω­στι­κής Διά­δρα­σης (Cluster of Excellence Cognitive Interaction Technology ‑Citec) του Πανε­πι­στη­μί­ου του Μπί­λε­φελντ στη Γερμανία.

Οι επι­στή­μο­νες ανα­κά­λυ­ψαν αίφ­νης πως το φαι­νό­με­νο αυτό δεν παρα­τη­ρεί­ται ούτε κατ’ελάχιστον στον πίνα­κα του Λεο­νάρ­ντο. Συνε­πώς το μυθι­κό αυτό περί­βλη­μα που περι­βάλ­λει τη Μόνα Λίζα είναι ένα ψεύ­δος-του­λά­χι­στον αυτό υπο­στη­ρί­ζουν στο περιο­δι­κό «i‑Perception» οι Γκέρ­ντοτ Χόρ­στμαν και Σεμπά­στιαν Λοτ.

«Οι άνθρω­ποι είναι πολύ ικα­νοί στο να αξιο­λο­γούν εάν κάποιος τους παρα­τη­ρεί, η αντι­λη­πτι­κή ψυχο­λο­γία το έχει απο­δεί­ξει από τη δεκα­ε­τία του 1960», τονί­ζει ο Χόρ­στμαν, που ειδι­κεύ­ε­ται στη μελέ­τη της κίνη­σης των ματιών και στην προ­σο­χή. «Οι άνθρω­ποι δύνα­νται να αισθά­νο­νται πως τους παρα­κο­λου­θούν οι φωτο­γρα­φί­ες και οι πίνα­κες, εάν το υπο­κεί­με­νο που απα­θα­να­τί­ζε­ται στον πίνα­κα κοι­τά­ζει ακρι­βώς μπρο­στά του, δηλα­δή υπό μηδε­νι­κή γωνία», προσθέτει.

Όπως τονί­ζουν στο άρθρο τους «Η πλά­νη της Μόνα Λίζα-Οι επι­στή­μο­νες βλέ­πουν να τους κοι­τά­ζει, καί­τοι δεν το κάνει (The Mona Lisa Illusion-Scientists See Her Looking at Them Though She Isn’t, vol.10(1), 1–5) ότι «εάν οι συμ­με­τέ­χο­ντες σε έρευ­νες αισθά­νο­νται (ή έχουν μία ισχυ­ρή επι­θυ­μία) να τους κοι­τά­ζουν είναι μία κρί­ση δεκτι­κή σε μη αντι­λη­πτι­κές πλη­ρο­φο­ρί­ες, περι­λαμ­βα­νο­μέ­νων (προ­κα­τα­σκευα­σμέ­νων) πεποιθήσεων».

Αλλά και τα στα­τι­στι­κά ευρή­μα­τα της μελέ­της συνη­γο­ρούν κατά της επι­κρα­τού­σας άπο­ψης πως το βλέμ­μα της Μόνα Λίζα ακο­λου­θεί κατά πόδας τον θεα­τή. «Απε­να­ντί­ας η γραμ­μή της θέα­σης και όλα τα τεμνό­με­να σημεία της μετα­το­πί­ζο­νται με την εικό­να, είτε προς τα δεξιά, είτε προς τα αριστερά».

«Εάν το βλέμ­μα είναι ελα­φρώς πλά­γιο, πάλι θα μπο­ρού­σες να αισθαν­θείς πως σε παρα­κο­λου­θούν. Σε αυτή την περί­πτω­ση η αντί­λη­ψη θα ήταν ότι το θέμα του πίνα­κα κοι­τά­ζει προς το αυτί του θεα­τή και αντι­στοι­χεί σε γωνία περί­που 5 μοι­ρών. Εάν όμως η οπτι­κή γωνία μεγα­λώ­σει, τότε η εντύ­πω­ση τού­τη εξα­φα­νί­ζε­ται», βεβαιώ­νει ο ειδήμων.

«Περιέρ­γως δεν είναι ανα­γκαίο να στε­κό­μα­στε ακρι­βώς ενώ­πιον του θέμα­τος στον πίνα­κα για να έχου­με την εντύ­πω­ση πως μας παρα­κο­λου­θεί», δηλώ­νει από την πλευ­ρά του ο Λοτ. Εάν το φαι­νό­με­νο Μόνα Λίζα «υφί­στα­ται αφ’ εαυ­τού του και είναι ανα­ντίρ­ρη­το και απο­δεί­ξι­μο, ακρι­βώς με τη Μόνα Λίζα, απ’ όλους τους πίνα­κες, δεν έχου­με αυτήν την εντύπωση».

Στα συμπε­ρά­σμα­τά τους οι δύο επι­στή­μο­νες τονί­ζουν πως «η Μόνα Λίζα δεν πλη­ροί τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις του φερώ­νυ­μου φαι­νο­μέ­νου. Δεν κοι­τά­ζει τον θεατή.

Έτσι, οι πλευ­ρι­κές μετα­το­πί­σεις της εικό­νας της αντι­στοι­χούν σε μετα­το­πί­σεις της όλης γεω­με­τρί­ας (ΣτΜ του βλέμ­μα­τος), αντί να είναι μία στα­θε­ρή ματιά προς τον θεα­τή, όπως επι­τάσ­σει το φαι­νό­με­νο. Δεν υπάρ­χει αμφι­βο­λία για την ύπαρ­ξη του ‘φαι­νο­μέ­νου Μόνα Λίζα’-μόνο που δεν προ­κα­λεί­ται από αυτή καθαυ­τή τη Μόνα Λίζα»