Η ανάγκη για προστασία και η συμβολοποίηση της μάσκας

Γρά­φει η Ελέ­νη Μακα­ντά­ση //
Κοι­νω­νι­κή Λει­τουρ­γός MSc

Η παν­δη­μία Covid- 19 που επη­ρε­ά­ζει ολό­κλη­ρο τον πλα­νή­τη από τις αρχές του 2020, έχει επι­φέ­ρει μια σει­ρά από αλλα­γές σε σχε­σια­κό, αξια­κό, πολι­τι­σμι­κό επί­πε­δο και έχει επη­ρε­ά­σει το κοι­νω­νι­κό, οικο­νο­μι­κό, πολι­τι­κό παγκό­σμιο γίγνε­σθαι. Τα “lockdown”, ο εγκλει­σμός, η κοι­νω­νι­κή απο­στα­σιο­ποί­η­ση, η χρή­ση μάσκας κ.α., είναι κατα­στά­σεις που βιώ­νει η ανθρω­πό­τη­τα στην πλειο­νό­τη­τα της, ως άμυ­νες απέ­να­ντι στην απει­λή και στον κίν­δυ­νο του σημα­ντι­κό­τε­ρου αγα­θού που έχει ο άνθρω­πος, αυτό της υγεί­ας. Η ατο­μι­κή ευθύ­νη και η επί­κλη­ση σε αυτή είναι από τις βασι­κά μέτρα προ­στα­σί­ας από τον ιό στην χώρα μας, από ότι προ­κύ­πτει από τα γεγο­νό­τα. Ένα από τα κυριό­τε­ρα δείγ­μα­τα ατο­μι­κής ευθύ­νης είναι και η χρή­ση της μάσκας προ­στα­σί­ας. Το άρθρο σε καμία περί­πτω­ση δεν εξε­τά­ζει την χρή­ση ή μη, ή την ορθή πρα­κτι­κά, χρή­ση της μάσκας. Γι’ αυτά, έχουν γρά­φει και ειπω­θεί άρθρα και συμ­βου­λές από ειδι­κούς επι­στή­μο­νες. Στο παρόν άρθρο θα ανα­πτυ­χτούν κάποιες από­ψεις για την μάσκα ως σύμ­βο­λο. Εξάλ­λου, ο ΠΟΥ έδω­σε σε αυτή δια­στά­σεις συμ­βό­λου, χαρα­κτη­ρί­ζο­ντάς την, σύμ­βο­λο αλλη­λεγ­γύ­ης και σύγ­χρο­νης δημοκρατίας.

Γεγο­νός είναι, ότι βιώ­νου­με μια κατά­στα­ση υγειο­νο­μι­κής απει­λής. Η παγκό­σμια αυτή απει­λή επι­φέ­ρει και μια γενί­κευ­ση, σχε­δόν καθο­λι­κό­τη­τα των συναι­σθη­μά­των αφού ο φόβος, ο τρό­μος, το άγχος είναι τα πρώ­τα συναι­σθή­μα­τα που νιώ­θει το άτο­μο μπρο­στά σε μια οποιο­δή­πο­τε απει­λή, πόσο μάλ­λον υγειο­νο­μι­κής φύσης. Τα συναι­σθή­μα­τα αυτά μπο­ρούν να επι­φέ­ρουν κατα­στά­σεις απελ­πι­σί­ας, μετά­θε­σης ευθυ­νών, άρνη­σης κ.ά. Αξί­ζει να σημειω­θεί ότι σε κατα­στά­σεις κρί­σης ανα­πτύσ­σο­νται και ένστι­κτα και συναι­σθή­μα­τα επι­βί­ω­σης όπως η ελπί­δα, η ανά­λη­ψη της ευθύ­νης του εαυ­τού, η συλ­λο­γι­κό­τη­τα, η αλλη­λεγ­γύη, κ.α. τα οποία απο­τε­λούν και πιο ώρι­μες μορ­φές άμυ­νας ένα­ντι της κρί­σης. Η ενί­σχυ­ση των ωρί­μων ενστί­κτων μπο­ρεί να επι­τευ­χθεί με την καλ­λιέρ­γεια ασφά­λειας και μέσα από ένα ικα­νό υπο­στη­ρι­κτι­κό πλαί­σιο. Στην συγκε­κρι­μέ­νη περί­πτω­ση ένα του­λά­χι­στον επαρ­κή υγειο­νο­μι­κό σύστη­μα, εφό­σον η απει­λή αφο­ρά το σύνο­λο και δεν είναι ατο­μο­κε­ντρι­κή θα μπο­ρού­σε να ενι­σχύ­σει την ασφά­λεια, ώστε το άτο­μο να μπο­ρέ­σει να ανα­λά­βει και την ατο­μι­κή του ευθύ­νη. Η μη ύπαρ­ξη αυτού του πλαι­σί­ου αντί­θε­τα θα μπο­ρού­σε να επι­φέ­ρει σύγ­χυ­ση, εξά­πλω­ση της ανη­συ­χί­ας κ.ά.

Την τρέ­χου­σα περί­ο­δο, η ατο­μι­κή ευθύ­νη είναι συμ­βε­βλη­μέ­νη με την χρή­ση μάσκας καθώς φαί­νε­ται να υπάρ­χει έξαρ­ση του ιού. Η μάσκα ως σύμ­βο­λο έχει συν­δε­θεί στην παρού­σα φάση με την υγειο­νο­μι­κή προ­στα­σία, είναι εξάλ­λου συν­δε­δε­μέ­νη και με την ιατρική/ νοση­λευ­τι­κή κοι­νό­τη­τα. Βέβαια ιστο­ρι­κά από ότι προ­κύ­πτει από την βιβλιο­γρα­φία οι μάσκες έχουν χρη­σι­μο­ποι­η­θεί με δια­κρι­τό συμ­βο­λι­σμό στο φάσμα των χρό­νων και ήταν μέρος των πολι­τι­σμών ανά τον κόσμο. (βλ. μάσκες που φορού­σαν σε θεα­τρι­κές παρα­στά­σεις στην Αρχαία Ελλά­δα (προ­σω­πείο), στην Β. Αμε­ρι­κή σε τελε­τές θρη­σκευ­τι­κού τύπου για την πρό­λη­ψη και θερα­πεία ασθε­νειών, στην Αίγυ­πτο σε νεκρώ­σι­μες τελε­τές (χρυ­σή μάσκα του Του­ταγ­χα­μών) κλπ).

Η μάσκα όμως, έχει ως σύμ­βο­λο απα­σχο­λή­σει και τις ανθρω­πι­στι­κές επι­στή­μες. Ως μάσκα σε αυτές, ορί­ζε­ται η προ­βο­λή μιας κατα­σκευα­σμέ­νης προ­σω­πι­κό­τη­τας προς τα έξω, αντί προ­βο­λής του αυθε­ντι­κού εαυ­τού. Μάλι­στα στην επι­στή­μη της ψυχο­λο­γί­ας οι «μάσκες» έχουν χαρα­κτη­ρι­στεί από τις πιο ισχυ­ρές εξαρ­τή­σεις του υπο­κει­μέ­νου (η εικό­να που προ­βάλ­λει αντί εαυ­τό). Πρό­κει­ται για άμυ­να, μηχα­νι­σμό αντί­στα­σης στην αλλα­γή και σχε­τί­ζε­ται με την απο­δο­χή και την έντα­ξη στο κοι­νω­νι­κό σύνο­λο, την από­κρυ­ψη των συναι­σθη­μά­των, την χει­ρα­γώ­γη­ση, τον έλεγ­χο, την έλλει­ψη ελευ­θε­ρί­ας κ.α. Στην τέχνη επί­σης εκτός από την κατα­σκευή και την χρή­ση, σε πολι­τι­στι­κά δρώ­με­να έχει πρω­τα­γω­νι­στή­σει η «μάσκα» στην μου­σι­κή, στο χορό στο κινη­μα­το­γρά­φο, στην ποί­η­ση και την λογο­τε­χνία με εξαι­ρε­τι­κά κεί­με­να και ποι­ή­μα­τα των Πεσ­σόα, Ουρά­νη κ.α. που τα νοή­μα­τα και οι συμ­βο­λι­σμοί ταυ­τί­ζο­νται με πολ­λούς όρους των ανθρω­πι­στι­κών επιστημών.

Σε επί­πε­δο κοι­νω­νι­κό η μάσκα έχει σχε­τι­στεί με κινή­μα­τα και αγώ­νες, μιας μερί­δας ανθρώ­πων που με την χρή­ση της δια­μαρ­τυ­ρό­ταν, για διά­φο­ρα κοι­νω­νι­κά προ­βλή­μα­τα και την φορού­σαν σε ένδει­ξη απο­προ­σω­πο­ποι­ή­σης απέ­να­ντι στο σύστη­μα. Στην παρού­σα χρο­νι­κή συγκυ­ρία κοι­νω­νι­κά, γίνε­ται επί­κλη­ση σε αυτή ως μέσο ατο­μι­κής ευθύ­νης και η χρή­ση της παίρ­νει δια­στά­σεις συλ­λο­γι­κής κοι­νω­νι­κής ευθύ­νης. Συμ­βο­λί­ζει την προ­στα­σία του εαυ­τού και του άλλου, έχει συν­δε­θεί και με την ανά­λη­ψη ευθύ­νης του εαυ­τού και μια μερί­δα ανθρώ­πων την συσχε­τί­ζει με την γραμ­μι­κή μετά­θε­ση ευθυ­νών από πάνω προς τα κάτω. Βέβαια, αξί­ζει να σημειω­θεί ότι εφό­σον απο­τε­λεί ένα συλ­λο­γι­κό μέτρο και σύμ­βο­λο προ­στα­σί­ας, θα ήταν χρή­σι­μο να δια­σφα­λι­στεί και η κάλυ­ψη και η προ­στα­σία των ατό­μων που για λόγους σωμα­τι­κής και ψυχι­κής υγεί­ας δεν μπο­ρούν να κάνουν χρή­ση αυτής ή ακό­μα και τα ανή­λι­κα παι­διά που χρειά­ζο­νται ειδι­κή εκπαί­δευ­ση για να την βάλουν στην καθη­με­ρι­νό­τη­τα τους. Η δημιουρ­γία περι­θω­ριο­ποι­η­μέ­νων ήδη ευά­λω­των πλη­θυ­σμια­κών ομά­δων λόγω της μη χρή­σης μάσκας θα δυσχε­ρά­νει την υπάρ­χου­σα υγειο­νο­μι­κή κρίση.

Η χρή­ση μάσκας μόνο, δια­φαί­νε­ται ότι δεν μπο­ρεί να καλύ­ψει τις ανά­γκες και τα ελλείμ­μα­τα για υγειο­νο­μι­κή προ­φύ­λα­ξη. Για να υπάρ­ξει ορθή χρή­ση σε κοι­νω­νι­κό επί­πε­δο θα πρέ­πει του­λά­χι­στον να δια­σφα­λι­στεί, έστω και η μια μικρή πλη­θυ­σμια­κή ομά­δα που για ειδι­κούς λόγους δεν μπο­ρεί να την βάλει. Η δια­σφά­λι­ση βέβαια προ­ϋ­πο­θέ­τει δημιουρ­γία ενός υγειο­νο­μι­κού συστή­μα­τος εξο­πλι­σμέ­νου και επαν­δρω­μέ­νου, μέτρα πρό­λη­ψης και αντι­με­τώ­πι­σης όχι μόνο του κιν­δύ­νου, από τον συγκε­κρι­μέ­νο ιό, αλλά και γενι­κό­τε­ρα από οποια­δή­πο­τε υγειο­νο­μι­κή απει­λή. Οτι­δή­πο­τε άλλο μπο­ρεί να προ­κα­λέ­σει ανα­σφά­λεια στο υπο­κεί­με­νο, σύγ­χυ­ση και άρνη­ση (βλ. σκέ­ψεις για δημιουρ­γία ανε­λεύ­θε­ρων ανθρώ­πων (περ­σό­νων) κάτω από μάσκες κ.α.) Εξάλ­λου, όσο ισχυ­ρό σύμ­βο­λο προ­σπα­θούν να φτιά­ξουν τη μάσκα δεν θα μπο­ρού­σε να απο­τε­λέ­σει μετά­θε­ση της ευθύ­νης του συστή­μα­τος απέ­να­ντι στον άνθρω­πο για την δια­σφά­λι­ση των αγα­θών όπως η υγεία.

Εν κατα­κλεί­δι η ουσία, ο συμ­βο­λι­σμός και το νόη­μα της χρή­σης ή μη της μάσκας, αλλά και της περιό­δου απει­λής, φόβου που βιώ­νου­με όλοι, βρί­σκο­νται στους στί­χους του ποι­η­τή Τ. Λει­βα­δί­τη, που γρά­φει σε ένα έργο του, ότι οι μάσκες κάπο­τε θα τελειώ­σουν και τότε θα φανεί ποια πρό­σω­πα όντως υπήρ­ξαν ανύπαρκτα.

* Η φωτο­γρα­φία, δημιουρ­γία ενός 16χονου γκρα­φι­τά, στο κέντρο της Αθήνας

______________________________________________________

Βιβλιο­γρα­φία:

Γιούγκ Κ. Γκ., (2005), (μτφρ: Μπα­ού­ξης Γ.) : «Δύο δοκί­μια στην Ανα­λυ­τι­κή Ψυχο­λο­γία. Οι σχέ­σεις μετα­ξύ του Εγώ και του ασυ­νει­δή­του», εκδό­σεις: ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ
Μιχα­ή­λου Κ. & Τσά­νας Γ., (χ. άγνω­στη): «Η ιστο­ρία της μάσκας στην Αρχαία Ελλά­δα» (ιστό­το­πος: slideshare) 
Μπά­μπος Φ., (χ. άγνω­στη): «Δια­δι­κα­σία συμ­βο­λο­ποί­η­σης κατά την ψυχα­να­λυ­τι­κή εργα­σία» (pdf)
Πέπ­πας Φ., (χ. άγνω­στη): «Ιστο­ρία της Μάσκας» (ιστό­το­πος: docplayer)
Πεσ­σόα Φ., (2007) «Πίσω από τις μάσκες, σημειώ­σεις ενός λαθρε­πι­βά­τη της ζωής», εκδό­σεις: Ροές