Η αναγκαιότητα της αλλαγής

Φιλο­ξε­νού­με­νος ο Γιώρ­γος Βαξε­βά­νης //

Η σχέση μητέρας και παιδιού ως σχέση μορφής και περιεχομένου: ένα παράδειγμα για την κατανόηση της αναγκαιότητας

Αρχι­κά να ξεκα­θα­ρί­σω για όλες εκεί­νες τις φωνές που είναι έτοι­μες να φωνά­ξουν κατευ­θεί­αν «Κοι­νω­νι­κός Δαρ­βι­νι­σμός!», για­τί δεν έχουν μάθει (ή δεν θέλουν να μάθουν) να κρί­νουν την ουσία ενός επι­χει­ρή­μα­τος, δεν ισχυ­ρί­ζο­μαι ότι το βιο­λο­γι­κό ταυ­τί­ζε­ται με το κοι­νω­νι­κό φαι­νό­με­νο. Ωστό­σο, αν και με δια­φο­ρε­τι­κό τρό­πο, και τα δύο υπο­τάσ­σο­νται στους νόμους της Δια­λε­κτι­κής. Είναι εσκεμ­μέ­να ένα παρά­δειγ­μα εκλα­ΐ­κευ­σης για τον κόσμο που άσχε­τα αν έχει επα­φή με τη φιλο­σο­φία ή όχι, στον 21ο αιώ­να είναι ανά­γκη να κατα­νο­ή­σου­με την έννοια της ανα­γκαιό­τη­τας και την δια­λε­κτι­κή φύση της ζωής για το ξεπέ­ρα­σμα του συστήματος.

Εισαγωγή

Ένα από τα πράγ­μα­τα που είχε ο Μαρξ στο νου όταν ανέ­λυε ένα οποιο­δή­πο­τε κοι­νω­νι­κό φαι­νό­με­νο ήταν ο Νόμος της Αντι­στοι­χί­ας ανά­με­σα στη Μορ­φή και το Περιε­χό­με­νο. Διδα­σκό­με­νος από τον Χέγκελ τη Δια­λε­κτι­κή, ο Μαρξ αξιο­ποί­η­σε αυτό το εργα­λείο της σκέ­ψης για να ανα­κα­λύ­ψει την κίνη­ση που κρύ­βε­ται μέσα σε ένα φαι­νό­με­νο, τις φάσεις από τις οποί­ες περ­νά­ει, τις ανα­γκαιό­τη­τες που θέτει κάθε φορά στο υπο­κεί­με­νο και άρα και τη σχέ­ση του υπο­κει­μέ­νου και της δημιουρ­γι­κής του δρά­σης με αυτό. Δεν πρό­κει­ται για μία κίνη­ση που συντε­λεί­ται απο­λύ­τως αυτό­μα­τα, χωρίς της δρά­ση του ανθρώπου.

Για παρά­δειγ­μα μέσα στα σπλά­χνα του (ύστε­ρου) φεου­δαρ­χι­κού μεσαί­ω­να αρχί­ζουν να ανα­πτύσ­σο­νται νέες παρα­γω­γι­κές σχέ­σεις μετα­ξύ των ανθρώ­πων που θα δώσουν μία νέα ώθη­ση στην παρα­γω­γή (π.χ Ιτα­λία, Αγγλία, μετέ­πει­τα Γαλ­λία). Έτσι αυτό θα οδη­γή­σει σε νέες, πιο απο­δο­τι­κές μεθό­δους αγρο­καλ­λιέρ­γειας (π.χ τρι­ζω­νι­κή καλ­λιέρ­γεια, αγρα­νά­παυ­ση), στην ανά­πτυ­ξη της τεχνο­λο­γί­ας (π.χ τρο­χο­φό­ρο άρο­τρο με σιδε­ρέ­νιο υνί, ανε­μό­μυ­λοι) και στην καλύ­τε­ρη αξιο­ποί­η­ση των πρώ­των υλών. Φυσι­κά οι νέες ιδέ­ες, η εφευ­ρε­τι­κό­τη­τα και οι ανα­κα­λύ­ψεις του ανθρώ­που ήταν καθο­ρι­στι­κό μέρος αυτής της ανάπτυξης.

Τελι­κά η τελευ­ταία πήρε τόσο μεγά­λες δια­στά­σεις (ειδι­κά με τα υπερ­πό­ντια ταξί­δια και τις αποι­κί­ες), όπου η νέα παρα­γω­γή που δημιουρ­γή­θη­κε ασφυ­κτιού­σε μέσα στο παλιό φεου­δαρ­χι­κό καθε­στώς. Αυτό οδή­γη­σε τους ανθρώ­πους στο να έρθουν σε σύγκρου­ση μαζί του και να το κατα­λύ­σουν. Βασι­κός φορέ­ας αυτής της αλλα­γής ήταν η νεο­γέν­νη­τη αστι­κή τάξη, η οποία είχε άμε­σο υλι­κό συμ­φέ­ρον από την απε­λευ­θέ­ρω­ση της παρα­γω­γής και την ανά­πτυ­ξη του εμπο­ρί­ου. Έτσι ήρθαν στη ζωή η Αγγλι­κή Ένδο­ξη Επα­νά­στα­ση, η Αμε­ρι­κα­νι­κή Επα­νά­στα­ση και η Γαλ­λι­κή Επα­νά­στα­ση που έγι­ναν οι Κινη­τή­ριες Δυνά­μεις αυτής της αλλα­γής που επρό­κει­το να συντε­λε­στεί στον κόσμο.
Μετά από αυτές, μια νέα κοι­νω­νία θα φέρουν στον κόσμο οι άνθρω­ποι, την Αστι­κή Κοι­νω­νία, μια κοι­νω­νία τελεί­ως δια­φο­ρε­τι­κή και ποιο­τι­κά ανώ­τε­ρη από την μεσαιω­νι­κή. Έτσι το περιε­χό­με­νο (παρα­γω­γή και ιδέ­ες) έφε­ρε μία νέα μορ­φή (αστι­κή κοι­νω­νία), πραγ­μα­το­ποιώ­ντας έτσι το νόμο της αντι­στοί­χι­σης μορφής-περιεχομένου.

Το παράδειγμα μητέρας-παιδιού για την κατανόηση της κίνησης.

Η κατα­νό­η­ση αυτής της κίνη­σης είναι πολύ σημα­ντι­κή για το σήμε­ρα, καθώς βρι­σκό­μα­στε σε μία αντί­στοι­χη επο­χή. Σε μία επο­χή όπου οι υπάρ­χου­σες παρα­γω­γι­κές σχέ­σεις έχουν παλιώ­σει εδώ και και­ρό και δεν αφή­νουν την παρα­γω­γή και τους ανθρώ­πους να ανα­πτύ­ξουν μία νέα κοι­νω­νία, τελεί­ως δια­φο­ρε­τι­κή και ποιο­τι­κά ανώ­τε­ρη από την αστική.
Διό­τι η σύγ­χρο­νη παρα­γω­γή (υλι­κή και πνευ­μα­τι­κή) που έχει ανα­πτυ­χθεί μέσα στα σπλά­χνα της αστι­κής κοι­νω­νί­ας ωθεί την ανθρω­πό­τη­τα προς το καθο­λι­κό ξεπέ­ρα­σμα φαι­νο­μέ­νων όπως η αστε­γία, η πεί­να, η αμορ­φω­σιά, οι ανθυ­γιει­νές συν­θή­κες δια­βί­ω­σης (και κύη­σης), η αστι­κο­ποί­η­ση κ.α, η αντι­με­τώ­πι­ση των οποί­ων μπο­ρεί να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί μόνο με την αξιο­ποί­η­ση όλων των ανθρώ­πων (αφού χρεια­ζό­μα­στε σπί­τια και οικο­δό­μους, τρό­φι­μα και αγρό­τες, σχο­λεία και δασκά­λους, νοσο­κο­μεία και για­τρούς, εμπλου­τι­σμό της υπαί­θρου με ζωή κ.α) και άρα μόνο με την κατάρ­γη­ση της ανερ­γί­ας και του ρατσισμού.

Επί­σης τα μέσα που δια­θέ­του­με σήμε­ρα ενώ­νουν τους λαούς περισ­σό­τε­ρο όσο ποτέ και καθι­στούν τα σύνο­ρα του έθνους-κρά­τους ένα παλιό συρ­μα­τό­πλεγ­μα. Ένας νέος, διε­θνι­κός πολι­τι­σμός βρί­σκε­ται στα σπλά­χνα της αστι­κής κοι­νω­νί­ας, πράγ­μα που δεν σημαί­νει καθό­λου την κατάρ­γη­ση του εθνι­κού πολι­τι­σμού, μα αντί­θε­τα την διά­δο­σή του σε όλο τον πλα­νή­τη, η οποία είναι ανα­γκαία για την παρα­πέ­ρα ανά­πτυ­ξη του πολι­τι­σμού (υπάρ­χει άλλω­στε κάποιος τρό­πος που να μπο­ρεί να καταρ­γή­σει τον Αρι­στο­τέ­λη και τον Κομ­φού­κιο, το Θωμά τον Ακι­νά­τη, το Νεύ­τω­να και τον Ρουσώ;).

Ας περάσουμε τώρα στο παράδειγμα.

Έχου­με μία νέα γυναί­κα, η οποία στα σπλά­χνα της κυο­φο­ρεί ένα έβρυο. Το έμβρυο είναι αδύ­να­το να ανα­πτυ­χθεί δίχως τη γυναί­κα, έξω από το σώμα της, δίχως την προ­στα­σία, τη ζεστα­σιά και την τρο­φή που του παρέ­χει μέσω του πλα­κού­ντα, ο οποί­ος το κρα­τά­ει ενω­μέ­νο με τη γυναί­κα. Έτσι λοι­πόν όσο περ­νά­ει ο και­ρός, χάρη σε αυτά, το έμβρυο ανα­πτύσ­σε­ται και μεγα­λώ­νει μέσα στην κοι­λιά της. Σε αυτή τη φάση λοι­πόν, η γυναί­κα και το σώμα της απο­τε­λούν πηγή ανά­πτυ­ξης για το έμβρυο. Είναι τόσο ανα­γκαία για αυτό, χωρίς τα οποία δεν μπο­ρεί να αναπτυχθεί.

Στη συνέ­χεια καθώς έχουν περά­σει οι μήνες, το έμβρυο μέσα στην κοι­λιά της γυναί­κας πλέ­ον, και χάρη σε αυτή, έχει εξε­λι­χθεί σε βρέ­φος με πλή­ρως σχη­μα­τι­σμέ­να τα όργα­να και τα σεξουα­λι­κά του χαρα­κτη­ρι­στι­κά. Ωστό­σο σε αυτό το σημείο συντε­λεί­ται μία σημα­ντι­κή αλλα­γή. Το βρέ­φος πλέ­ον ζητά­ει την διέ­ξο­δο από το σώμα της, διό­τι η επι­πλέ­ον παρα­μο­νή του σε αυτό καθί­στα­ται επι­κίν­δυ­νη τόσο για το ίδιο, όσο και για τη γυναί­κα. Μία τέτοια παρα­μο­νή επι­φέ­ρει την κρί­ση. Η κοι­λιά, ο πλα­κού­ντας και γενι­κό­τε­ρα το σώμα της από προ­στα­τευ­τι­κό περί­βλη­μα και ζωο­φό­ρος πηγή που ήταν στην αρχή ανα­γκαία, τώρα μετα­τρέ­πο­νται σε εμπό­διο, σε τρο­χο­πέ­δη για την παρα­πέ­ρα ανά­πτυ­ξη του βρέ­φους, εμπό­δια τα οποία πρέ­πει εξί­σου ανα­γκαία να ξεπε­ρα­στούν. Η γυναί­κα πλέ­ον από πηγή ανά­πτυ­ξης μετα­τρέ­πε­ται σε πηγή παρακ­μής για το βρέφος.

Η έξο­δος από την κοι­λιά της είναι τόσο ανα­γκαία για το τελευ­ταίο, που δια­φο­ρε­τι­κά δεν μπο­ρεί να επι­βιώ­σει και να ανα­πτυ­χθεί παρα­πέ­ρα. Όταν τελι­κά βγει από την κοι­λιά και κοπεί ο πλα­κού­ντας που τον ενώ­νει μαζί της, όταν απε­ξαρ­τη­θεί από το σώμα της, τότε το νεο­γέν­νη­το παι­δί μπο­ρεί να παρα­κο­λου­θή­σει την περαι­τέ­ρω φυσι­κή του ανάπτυξη*.

Επίλογος

Το παρα­πά­νω παρά­δειγ­μα μας δίνει τη σχέ­ση μορ­φής (μητέ­ρα) και περιε­χο­μέ­νου (έμβρυο) σε ένα βιο­λο­γι­κό φαι­νό­με­νο, την οποία όμως συνα­ντά­με και στο κοι­νω­νι­κό φαι­νό­με­νο. Τη μορ­φή εδώ απο­τε­λούν οι σχέ­σεις παρα­γω­γής (Κεφά­λαιο-Μισθω­τή Εργα­σία) και το περιε­χό­με­νο οι παρα­γω­γι­κές δυνά­μεις της κοι­νω­νί­ας, οι δυνά­μεις της εργα­σί­ας (Άνθρω­ποι, ιδε­ο­λο­γία, τεχνο­γνω­σία, γη, μηχα­νές, εργα­λεία, πρώ­τες ύλες).

Η εργα­σία έχει ανα­πτυ­χθεί τόσο πολύ στην κοι­λιά του κεφα­λαί­ου ώστε καθί­στα­ται ανα­γκαία η έξο­δος από αυτή, δια­φο­ρε­τι­κά η εργα­σία δεν μπο­ρεί να ανα­πτυ­χθεί περαι­τέ­ρω. Γίνε­ται ανα­γκαίο να κοπεί ο πλα­κού­ντας που κρα­τά­ει ενω­μέ­νη την ανε­πτυγ­μέ­νη εργα­σία με το κεφά­λαιο. Ο πλα­κού­ντας της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας στα μέσα παρα­γω­γής πρέ­πει να κοπεί. Δια­φο­ρε­τι­κά η ανά­πτυ­ξη της εργα­σί­ας θα συνε­χί­σει να κλω­τσά­ει την κοι­λιά του κεφα­λαί­ου και της κοι­νω­νί­ας δημιουρ­γώ­ντας κρί­σεις, έως ότου εξέλ­θει από αυτή.

Έως ότου δηλα­δή η ίδια η εργα­τι­κή τάξη πραγ­μα­το­ποι­ή­σει τον τοκε­τό, αφού είναι η τάξη που έχει το άμε­σο υλι­κό συμ­φέ­ρον από αυτή την απε­λευ­θέ­ρω­ση της παραγωγής.
Και κάτι τελευταίο.
Στην ουσία η κατάρ­γη­ση της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας στα μέσα παρα­γω­γής δεν έρχε­ται μέσα από την κατάρ­γη­ση, αλλά μέσα από μία τόσο μεγά­λη επέ­κτα­σή της σε όλους τους ανθρώ­πους, ώστε αυτή γίνε­ται κοι­νω­νι­κή. (Την κατάρ­γη­ση της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας τη βιώ­νουν τώρα οι άνθρω­ποι με το να μην έχουν συγκε­ντρω­μέ­να μέσα παρα­γω­γής στην κατο­χή τους.)

Και δεν μιλά­με για επι­κρά­τη­ση αναρ­χί­ας μετά από μία τέτοια πρά­ξη, μα για μία κοι­νω­νι­κά σχε­δια­σμέ­νη οργά­νω­ση της εργα­σί­ας με βάση τις επί τόπου ανά­γκες, οι οποί­ες θα εκφρά­ζο­νται και θα απο­φα­σί­ζο­νται μέσα από τη «Βου­λή» των εργα­ζο­μέ­νων, των αγρο­τών, των στρα­τιω­τών, των γυναι­κών, των νέων και των ηλι­κιω­μέ­νων. (Την επι­κρά­τη­ση της αναρ­χί­ας τη βιώ­νει τώρα ο κόσμος με την αναρ­χία της αγοράς.)

Στην ουσία δεν μιλά­με για κατάρ­γη­ση της βου­λής και της δημο­κρα­τί­ας (όπως ισχυ­ρί­ζο­νται μερι­κοί μερι­κοί), αλλά για μία τόσο μεγά­λη επέ­κτα­σή τους στους ανθρώ­πους και στο χώρο εργα­σί­ας, φοί­τη­σης και γενι­κά δρά­σης τους, ώστε δημιουρ­γού­νται παντού «λαϊ­κά κοι­νο­βού­λια» και η δημο­κρα­τία εμπλου­τί­ζε­ται τόσο ώστε μετα­τρέ­πε­ται σε λαϊ­κή δημο­κρα­τία. (Την κατάρ­γη­ση της δημο­κρα­τί­ας τη βιώ­νει ο λαός κάθε 4 χρό­νια εδώ και πολ­λά χρό­νια, αλλά και καθη­με­ρι­νά στην εργα­σία, στις σπου­δές, στην ανερ­γία και στον περιο­ρι­σμέ­νο χρόνο.)

(*Η ίδια δια­δι­κα­σία συντε­λεί­ται ξανά και στο επό­με­νο στά­διο ανά­πτυ­ξης του παι­διού. Αρχι­κά οι γονείς έχουν έναν ανα­γκαίο ρόλο, απο­τε­λώ­ντας βασι­κή πηγή ανά­πτυ­ξής του. Χωρίς αυτούς το παι­δί δεν μπο­ρεί να ανα­πτυ­χθεί. Όταν όμως φτά­σει και ενη­λι­κιω­θεί, χάρη σε αυτή την ανά­πτυ­ξη, τότε η εξάρ­τη­ση από τους γονείς γίνε­ται εμπό­διο στην παρα­πέ­ρα ανά­πτυ­ξη του ενή­λι­κα, που αν δεν ξεπε­ρα­στεί σχε­τι­κά σύντο­μα επι­φέ­ρει κρί­σεις στον ψυχι­σμό του. Γίνε­ται απα­ραί­τη­τος ο απο­γα­λα­κτι­σμός, η ανε­ξαρ­τη­το­ποί­η­ση του νέου από τους γονείς για την παρα­πέ­ρα ανά­πτυ­ξή του.)

Γιώργος Βαξεβάνης

Βαξε­βά­νης Γιώρ­γος. Από­φοι­τος τμή­μα­τος ΙΑΚΑ (Ιστο­ρι­κό Αρχαιο­λο­γι­κό Κοι­νω­νι­κής Ανθρω­πο­λο­γί­ας) στο Πανε­πι­στή­μιο Θεσ­σα­λί­ας, μετα­πτυ­χια­κός φοι­τη­τής του τμή­μα­τος Πολι­τι­κών Επι­στη­μών στον τομέα της Πολι­τι­κής Φιλο­σο­φί­ας (ΑΠΘ)