Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος //
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός Τέχνης
Η εισήγηση επικεντρώνεται στη θέση του σύγχρονου εικαστικού καλλιτέχνη, ο οποίος εξακολουθεί να δημιουργεί με πυξίδα το «είναι» του, μέσα στο κυριαρχούμενο πεδίο από την τάση της παγκοσμιοποίησης. Κοινές πολιτιστικές συντεταγμένες επηρεάζουν καθοριστικά την καλλιτεχνική έκφραση, που μετασχηματίζεται με ποικίλους τρόπους σε πολλαπλά επίπεδα. Θεωρητικά διλήμματα, γενικευμένες αντιθέσεις, συγκλίσεις, αποκλίσεις, αντινομίες και ζητούμενα προκύπτουν από τον ιδεολογικό και αισθητικό πολτό του παρόντος. Έναν πολτό με τον οποίο δομείται και λειτουργεί το σύστημα διακίνησης και επικοινωνίας των εικαστικών «προϊόντων» στην παγκοσμιοποιημένη οικονομική ζώνη με τους πιθανούς αποδέκτες, χρήστες, συμμετέχοντες και επενδυτές. Ιδιαίτερα από τα media κάθε τύπου επιβάλλονται νέες αντιλήψεις, θέσεις και πρακτικές που προξενούν αντιδράσεις και ιδεολογικές συγκρούσεις, όχι μόνο στο κυρίαρχο οικονομικό φάσμα και τις αναμενόμενες κρίσεις και ταλαντεύσεις του, αλλά και για τις αισθητικές κατευθύνσεις και συνισταμένες πολιτικές, που επηρεάζουν άμεσα την πνευματική καλλιέργεια.
Στην πορεία ανάπτυξης του ανθρώπινου γένους εκφράστηκαν πολλές και ετερόκλητες αντιλήψεις για το σκοπό και τις ερμηνείες της τέχνης. Αποτελεί όμως γενική παραδοχή πως είναι μια μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας, εσωτερικής ανάγκης και έκφρασης που πηγάζει από όλες τις αισθήσεις και απευθύνεται σε αυτές. Μέσα από διαδικασίες νοητικές, συναισθηματικές, διαισθητικές μεταφέρεται το αρχικό οπτικό ερέθισμα και μεταφράζεται ως εμπειρία βιωματική σε καθαρό εικαστικό στοιχείο, μεταφέροντας μηνύματα και καταγράφοντας τις τάσεις και τις προσδοκίες κάθε εποχής. Στην εξελικτική πορεία της τέχνης, η αναπαράσταση αντικαταστάθηκε σταδιακά από υπαινικτικά στοιχεία που καθοδηγούσαν το θεατή να αναγνωρίσει το εικονιζόμενο αντικείμενο και την υπόστασή του μέσα από στοιχεία διακοσμητικά, ενδυματολογικά, χειρονομίες, βλέμματα, πόζες. Το έργο τέχνης μπορούσε να διηγηθεί μια ιστορία ηθογραφική, ένα ιστορικό γεγονός, μια κοινωνική, πολιτική ή θρησκευτική μεταρρύθμιση. Ο Έρνστ Φίσερ, στην «Αναγκαιότητα της τέχνης» τονίζει: «Η Τέχνη είναι το απαραίτητο μέσο της συγχώνευσης του ξεχωριστού ατόμου με το σύνολο, της άπειρης κοινωνικοποίησής του, της συμμετοχής του στα βιώματα, τις εμπειρίες και τις ιδέες όλου του ανθρώπινου γένους», επιβεβαιώνοντας την νομοτελειακή πορεία της τέχνης με την κοινωνική και οικονομική εξέλιξη καθώς και την ύπαρξή της, ως την επικρατούσα άποψη και έκφραση, της εκάστοτε ισχύουσας κοινωνικό-θρησκευτικής αντίληψης.
Η μοντέρνα ζωγραφική, αν και προφανώς διατηρεί καταβολές και επιρροές από διάφορες εθνικές παραδόσεις, τείνει να αποκτήσει ένα παγκόσμιο χαρακτήρα, να γίνει ένα κοινό μέσο συνεννόησης, που φιλοδοξεί να ξεπεράσει όλες τις εθνικές διαφορές. Στη σημερινή εποχή του ανταγωνισμού, της αλλοτρίωσης ιδεών και συναισθημάτων, το έργο τέχνης επικοινωνεί απαραίτητα για να αγγίξει ποικίλα γούστα και αντιλήψεις αισθητικής, προκειμένου να καλύψει το πνεύμα της παγκοσμιοποίησης και της ενιαίας επικρατούσης αισθητικής αντίληψης. Στην εποχή μας όπου κυριαρχεί η δυναστεία της εικόνας και της τάχιστης ανταλλαγής ιδεών και πληροφοριών γινόμαστε μοιραία συμμετέχοντες και ενεργοί της επικοινωνίας, όπου το μήνυμα οφείλει να είναι σαφές και σύντομο.
Ο αποδέκτης, έχοντας καταχωρημένα μέσα του αναφορές και στοιχεία άλλων ιστορικών εποχών, όταν η σχέση άνθρωπος–περιβάλλον ήταν άμεση, κατορθώνει να ερμηνεύσει την εικαστική γραφή και γλώσσα μέσα από γνώριμα κωδικοποιημένα οπτικά σύμβολα και μοτίβα. Πλέον, η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι περισσότερο σημαίνουσα από το ίδιο το έργο τέχνης. Σε όλα αυτά νέες και ήδη διαδεδομένες εκφραστικές δυνατότητες στον εικαστικό χώρο, όπως η ιδιότυπη και σχεδόν προδρομική και “αφιλοκερδής” mail-art και όλες οι συναφείς εικαστικές διατυπώσεις, με την χρήση τεχνολογικών μέσων και μεθόδων, που αναρτούνται και διακινούνται στο διαδίκτυο συντελούν στην επικοινωνιακή διαδικασία με τρόπους, προσδιορισμούς και επιλύσεις για μια εφικτή παγκόσμια συμμετοχή σε έναν πολλαπλασιασμό των αισθητικών αντικειμένων.
Το 1965 εμφανίζεται για πρώτη φορά στον κόσμο της τέχνης, το κίνημα της Mail Art, στη Νέα Υόρκη. Εμπνευστής του υπήρξε ο Ray Johnson, που χαρακτηρίστηκε σαν τον πιο διάσημο άγνωστο καλλιτέχνη της Αμερικής. Το κίνημα Mail Art Network αποκαλείται Δίκτυο Ταχυδρομικής Τέχνης, από το μέσο διακίνησης των έργων, που είναι το ταχυδρομείο. Η ταχυδρομική τέχνη ξεκίνησε ως κίνημα αντίστασης και απελπισίας ενάντια στα κατεστημένα της εποχής και τη βιομηχανία στον κόσμο της τέχνης. ‘Ετσι η mail art δημιουργεί μια εικαστική καινοτομία με πολλές δυνατότητες. Το κίνημά της βασιζόμενο κυρίως στην επαφή και στην ελεύθερη ανταλλαγή τέχνης και ιδεών, μεταξύ των καλλιτεχνών, εξελίχθηκε σε παγκόσμια δίκτυο. Σήμερα είναι ίσως και το μεγαλύτερο σε έκταση και αριθμό συμμετεχόντων κίνημα που δημιουργήθηκε ποτέ στην ιστορία της τέχνης. Είναι ένα δίκτυο ζωντανό, πολύμορφο, που καθημερινά εξελίσσεται και αυξάνεται. Είναι ένας ανοικτός δίαυλος παγκόσμιας καλλιτεχνικής επικοινωνίας, παράπλευρος στους γνωστούς και παγιωμένους που στοχεύει στη διαρκή πνευματική αφύπνιση.
Η καινοτομία βασίζεται στην ακύρωση της απόστασης και των περιορισμών στην επικοινωνία κοινού και καλλιτεχνών ακόμη και μεταξύ των ίδιων των δημιουργών, με αποτέλεσμα χιλιάδες καλλιτέχνες ανά τον κόσμο να συνεργάζονται και να ανταλλάσσουν ιδέες. Η mail art δίνει τη δυνατότητα της ελεύθερης συνάντησης δημιουργών, διαφορετικών προελεύσεων και κατευθύνσεων-πολιτικών και κοινωνικών -, διαφορετικών τεχνοτροπιών, και αντιλήψεων που προέρχονται σχεδόν από όλα τα είδη τέχνης. Είναι αποδεκτοί καλλιτέχνες ολοκληρωμένης καριέρας και αυθεντικά δημιουργικοί άνθρωποι που ασχολούνται με την τέχνη, που ανταλλάσσουν μεταξύ τους ιδέες έργα τέχνης, πολιτιστικά στοιχεία, αισθητικά ντοκουμέντα, καθιστώντας το κίνημα φιλόξενο και αποδεκτό, πλούσιο εκφραστικά, σύγχρονο σε ιδέες και παράλληλα έντονα προσωπικό.
Τα έργα είναι αυθεντικά έργα τέχνης, ψηφιακή ζωγραφική, εκτυπώσεις, αντίγραφα, κάρτες, χαρακτικά έργα με εικαστικές σφραγίδες, οπτική ποίηση, εφημερίδες και περιοδικά που αφορούν το θεσμό, γραμματόσημα σχεδιασμένα από τους ίδιους και φακέλους που συχνά ανταγωνίζονται το ίδιο το έργο τέχνης. Διοργανώνονται μικρές και μεγάλες εκθέσεις, όπου οι καλλιτέχνες στέλνουν τα έργα τους στους διοργανωτές μέσω ταχυδρομείου και το διαδίκτυο, χωρίς κορνίζες, απαλλασσόμενοι έτσι από τις χρονοβόρες και δαπανηρές διαδικασίες εξαγωγής του έργου τέχνης. Τα έργα τους συνήθως παραμένουν στους διοργανωτές. Η αμεσότητα της επικοινωνίας και η δυνατότητα συνεργασίας και επαφής με χιλιάδες καλλιτέχνες ανά τον κόσμο, χαρακτηριστικό γνώρισμα των εκθέσεων ταχυδρομικής τέχνης, δίνει τη δυνατότητα της διοργάνωσης σε γκαλερί, ιστορικούς τέχνης, διεθνή πανεπιστήμια, δήμους, που καταφέρνουν τελικά να δημιουργούν τα δικά τους μουσεία. Σχεδόν δε, απουσιάζει κάθε οικονομική συνδιαλλαγή και περιορισμός με όρους και όρια που συνήθως επικρατούν στους εμπορικούς κύκλους διακίνησης και προβολής των έργων τέχνης.
Στη θεματολογία των εκθέσεων mail art παρακολουθεί κανείς ένα χάρτη των προβλημάτων που απασχολούν το σύγχρονο άνθρωπο. Συχνή θεματογραφία της οικολογικά, επετειακά ιστορικών γεγονότων, ψυχολογικά, εκπαιδευτικά και γενικά θέματα που εντείνουν την κριτική ματιά στα συμβαίνοντα. Απουσιάζουν οι προβολές αντιλήψεων βίας, ρατσισμού, πορνογραφίας και αυτές που προσβάλλουν γενικά και ειδικά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το θέμα τίθεται συνήθως από τον διοργανωτή και καλείται ο καλλιτέχνης να εκφράσει εικαστικά την άποψή του. Πολλές πόλεις έχουν αναγάγει τη mail art σε θεσμό όπου πραγματοποιούνται εκθέσεις, διεθνείς συναντήσεις, συνέδρια, περφόρμανς, φεστιβάλ, με αποτέλεσμα, οι καλλιτέχνες να γνωρίζονται και προσωπικά. Σε ηλεκτρονικές γκαλερί του δικτύου δημοσιεύονται οι εκθέσεις, οι παρουσιάσεις του καλλιτεχνικού έργου και τα βιογραφικά στοιχεία των δημιουργών.
Στον Ελληνικό χώρο το Φεβρουάριο του 2006 πραγματοποιήθηκε η 1η Διεθνής Έκθεση Mail Art στην Ελασσόνα, με τίτλο «Ψυχεδέλεια», η οποία μεταφέρθηκε στην αίθουσα «Μελίνα Μερκούρη» του Πολιτισμικού Οργανισμού Δήμου Αθηναίων. Ακολούθησε το 2007 η 1η Διεθνής Mail Art Μπιενάλε στην Ελλάδα, με τη συμμετοχή πολλών καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο, σε μια κοινή προσπάθεια αξιοποίησης των διεθνών μηνυμάτων και σε διαδικασία κατανόησης και ερμηνείας των διάφορων φαινομένων. Η έκθεση έγινε στη Δημοτική Πινακοθήκη της Λάρισας. Ακολούθησαν και άλλες μέχρι σήμερα καθώς και πολλές συμμετοχές Ελλήνων καλλιτεχνών σε διεθνείς εκθέσεις.
Στην εποχή μας η επικοινωνία δεν έχει όρια και πραγματοποιείται σε ελάχιστο χρόνο. Τηλεφωνούμε, στέλνουμε φαξ παντού σε όλο τον κόσμο, γράφουμε sms, επικοινωνούμε με mms, ενημερωνόμαστε από τις εφημερίδες και την τηλεόραση, φωτογραφίζουμε και βιντεοσκοπούμε. Μέσα στο αντιφατικό φάσμα του κόσμου της ζωής η τέχνη είναι ένα αέναο συμβάν δημιουργικού πολλαπλασιασμού των αισθητικών αποκρυσταλλώσεων. Η Mail-art προσφέρει τη δυνατότητα συμμετοχής στο συμβάν αυτό σε όλους τους καλλιτέχνες με παγκόσμια εμβέλεια.