Γράφει ο Γιώργης Η. Αμπαζής //
Δάσκαλος
Στρατόπεδο Παύλου Μελά
Α’ Μέρος
Αυτές τις μέρες του Ιούνη του 2020, το νησί μας, βρίσκεται στο επίκεντρο της προσφυγικής δίνης, όπως και η Λέσβος και η Σάμος, συνέπεια των γεωστρατηγικών παιχνιδιών των ιμπεριαλιστών ΗΠΑ-ΕΕ-Ρωσίας στην Ευρασία.
Εύκολα κατανοούμε πως στόχος τους είναι να βάλουν στο χέρι τις πηγές ενεργειακών πόρων, αλλά και τους δρόμους διέλευσής τους, στην Ευρώπη.
Οι μνήμες ‚η γνώση και οι καταγεγραμμένες αναμνήσεις αγωνιστών προσφύγων οδηγούν τη σκέψη μας…
Η μελέτη της Ιστορίας του νησιού μας, της Χίου, δίνει απαντήσεις στα τεκταινόμενα του σήμερα και βοηθά τις καινούργιες γενιές να δουν το δικό τους ρόλο στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Αλήθεια, τί ήταν αυτό που ανάγκασε χιλιάδες ανθρώπων να ξεριζωθούν, να φύγουν, να χάσουν την περιουσία και τη ζωή τους, για να βρεθούν στα ακρογιάλια των νησιών μας, που έμειναν ή ξαπόστασαν για λίγο, πριν φύγουν για άλλα μέρη της Ελλάδας ή του κόσμου;
Ήταν ο πόλεμος!
Ο πόλεμος που τσακίζει τα πάντα, ανθρώπους όλων των εθνικοτήτων, φύλων, χρωμάτων , θρησκειών!
Η Χίος, ιστορικό σταυροδρόμι μετανάστευσης και προσφυγιάς προς τις απέναντι ακτές της χερσονήσου της Ερυθραίας , δέχτηκε το 1922 , 28.312 πρόσφυγες, ως συνέπεια της Μικρασιατικής καταστροφής, όπως καταγράφεται στη μελέτη «Χίος … Πρόσφατη εξέλιξη και πληθυσμιακή διάρθρωση ενός νησιού ναυτικών», κατά την απογραφή του πληθυσμού του νησιού-Απρίλιος του 1923- που πραγματοποίησε το Υπουργείο Υγιεινής.
Συγκεκριμένα.…
«Στριμωγμένοι στη Χώρα ήταν 17.432, στο Βροντάδο 1.824,στα Καρδάμυλα 1.839, στις Οινούσσες 1.967 και στα χωριά του Κάμπου, τα Μαστιχοχώρια και τη Βολισσό , οι υπόλοιποι»[1].
Οι πρόσφυγες αυτοί, συγκρούστηκαν με την ντόπια αστική εξουσία και λίγους γηγενείς με τις αντιδραστικές απόψεις τους, «… που τους θεωρούσαν ξένο σώμα»[2].
Οι φάμπρικες των Βυρσοδεψείων, των μακαρονοποιείων ‚οι οικοδομές και τα μαραγκούδικα, γέμισαν με εργατικά χέρια.
Οι πρόσφυγες έφεραν στην τοπική κοινωνία τον αέρα του προοδευτικού, αφού στα καφενεδάκια των προσφυγογειτονιών γύρω από τα Ταμπάκικα, τη Φτωχεια Προκυμαία ‚το Βαρβάσι, το Καστέλο, την Αγία Παρασκευή και το Κάστρο, γεννήθηκαν οι ιδέες, που μπόλιασαν την εργατιά του νησιού, με την αναγκαιότητα να παλέψει για τα δικαιώματα της.
Σήμερα θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε τη ζωή δύο προλετάριων προσφύγων του 1922, απ’ τη στιγμή που έφτασαν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους στη Χίο, τον ηρωικό αγώνα και θάνατο τους, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Παύλου Μελά, την 1η Μάρτη 1943!
Το Νικόλα Μπουρέκα του Δημητρίου και της Άννας που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1904, από Χιώτες γονείς και τον Πασχάλη Πασχαλίδη του Σάββα, που γεννήθηκε στη Μάκρη της Σμύρνης το 1916.
Ο Μπουρέκας Νικόλας ήρθε στη Χίο σε ηλικία 18 χρόνων.
Ο παλαίμαχος κομμουνιστής οικοδόμος Μαυράκης Γιώργης θυμάται:
« Η ζωή της οικογένειας του, όταν έφτασαν, το Σεπτέμβρη του 22 στη Χίο, ήταν τραγική, έφεραν μαζί τους ένα μπόγο ρούχα και βρήκαν απάγκιο σε σκηνές στο Κοντάρι. Όπως όλοι οι πρόσφυγες , βίωσαν την πείνα, το κρύο, την ψείρα και την έλλειψη μεροκάματου».[3]
Ο Νικόλας υπηρέτησε στο τάγμα της Χίου της 12ης Μεραρχίας Αρχιπελάγους στη Θράκη, έζησε όλες τις πολιτικές εξελίξεις, απ’ τη Μικρασιάτικη Καταστροφή και την πολιτική κρίση, που ακολούθησε, άκουσε, είδε και κατανόησε ότι οι θέσεις των κομμουνιστών φαντάρων ( Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας, βλ. ΚΚΕ), απαντούσαν στις ανάγκες του λαού.
Η αστική τάξη είχε δρομολογήσει- με επικεφαλής το Βενιζέλο– πολιτικές, που εγκλώβιζαν την Ελλάδα στη βαρβαρότητα των ανταγωνισμών των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων της Αντάντ.
«Άνθρωπος διορατικός, εργατικός και πνευματώδης, διάβασε και μελέτησε τις θέσεις του ΚΚΕ και έγινε πρωτοπόρος μαρξιστής!»[4]
Η εκπλήρωση της στρατιωτικής του θητείας και η επιστροφή του , στη Χίο τον φέρνει στην προσφυγική γειτονιά του Βαρβασίου , εκεί στις όχθες του ποταμού Παρθένη είχε στήσει τα όνειρα της, η οικογένεια του και στη συνέχεια στον Άγιο Θωμά.
Ο Νικόλας άνθρωπος συνετός και δουλευτής, πήγε κατευθείαν στη δουλειά για να βοηθήσει την οικογένεια του, καθώς υπήρχαν μεροκάματα στο φτιάξιμο των παραπηγμάτων, για τους πρόσφυγες.
Ο μπάρμπα Κώστας Δημάκης, παλαίμαχος κομμουνιστής οικοδόμος, απ’ το Βαρβάσι θυμάται: «Δούλευε σκληρά και παλληκαρήσια, δεν φοβόταν τη δουλειά σήκωνε το ζεμπίλι και ανέβαινε τη σκάλα, σαν αέρας. Ήταν ο άνθρωπος απ’ τον οποίο πρώτη φορά άκουσα για το δικαίωμα στο 8ωρο, το δεκατιανό σταμάτημα, για την αύξηση του μεροκάματου κλπ.
Ήξερε με απλές σταράτες κουβέντες, να ανοίγει τους ορίζοντες της ανθρώπινης σκέψης και μπόλιαζε τους νέους προλετάριους, με το δίκιο της ζωής.[5]
Ο παλαίμαχος κομμουνιστής επιπλοποιός στου Παπαγεωργίου, Γιάννης Ψωράκης θυμάται : «ο Νικόλας βρέθηκε στην πρώτη γραμμή για τη δημιουργία εργατικών σωματείων και την ίδρυση του Εργατικού κέντρου του νησιού. Η οργάνωση και η συλλογική δράση των εργατών στα σωματεία, πέρασε μύριες δυσκολίες , καθώς οι ντόπιοι πολιτικοί έβλεπαν με άσχημο μάτι «τους Τούρκοσπορους» και τις ιδέες τους και γι’ αυτό άρχισαν να βάζουν διχόνοιες και να δημιουργούν εμπόδια. Ο Νικόλας συνέβαλε στη δημιουργία των προϋποθέσεων ώστε να πραγματοποιηθούν γεν. συνελεύσεις, απεργίες, να γίνει ο γιορτασμός της Πρωτομαγιάς στο νησί.
Σημαντική ήταν η συμβολή του στην απεργία του 1932 μεσούσης της οικονομικής κρίσης, καθώς και η έκφραση αλληλεγγύης των εργατικών σωματείων του νησιού στους αγρότες οινοπαραγωγούς του χωριού Παγώνδα της Σάμου ‚που μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Χίου και δικάστηκαν στο πρωτοδικείο Χίου, το 1934!»[6]
Η δικτατορία Μεταξά τον συλλαμβάνει «τον Αύγουστο του 1937 και οδηγείται απ’ το χωροφύλακα Τσιριτάκη Εμμανουήλ στις φυλακές της Χίου, [7] ‑εκεί που είναι σήμερα το Ομήρειο Πνευματικό κέντρο — για κομμουνιστική δράση.
Ξανά το Δεκέμβρη του 1937, συλλαμβάνεται από το χωροφύλακα Μυλωνά Ανδρέα, με βάση το ιδιώνυμο[8].
Αρχίζει η μαρτυρική πορεία προς το Γολγοθά της ζωής του.
Στέλνεται στη Φολέγανδρο, αφήνοντας πίσω τη γυναίκα του Υπατία και τα τρία παιδιά του.
Με αγωνιστική αξιοπρέπεια αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της εξορίας και κάπου εκεί η Φυματίωση γίνεται ο συνοδοιπόρος της ζωής του…
Ο Πασχαλίδης Πασχάλης ήταν γιος των δασκάλων προσφύγων που έφτασαν το 22, απ’ τη Μάκρη της Σμύρνης.
Γεννήθηκε το 1916 !
Ο Χαρτουλάρης Νίκος , γιος του δασκάλου Δημήτρη Χαρτουλαρη, μας αναφέρει : «Από πολύ μικρός ήταν δυναμικό στοιχείο, ατίθασος και μέσα σε όλα, αλλά και πολύ μελετηρός και σε συνδυασμό με τα εφόδια, που του έδωσαν οι δάσκαλοι γονείς του, ήταν σίγουρο ότι θα προόδευε».[9]
«Ο πατέρας του Σάββας, με τον ερχομό του στη Χίο στέλνεται να δουλέψει στην Οινούσσα και υπηρετεί στο σχολείο Αρρένων Οινουσσών. Η δράση και η στάση του συνέβαλε στο να αντιμετωπιστούν τα μεγάλα προβλήματα των προσφύγων, που το κράτος είχε εγκαταλείψει.
Στους πρόσφυγες δόθηκαν οι πλαγιές των λόφων του νησιού για να τις μετατρέψουν με πολύ δουλειά σε καλλιεργήσιμα χωράφια και σε μια άκρη να χτίσουν τις καλύβες τους , για να προστατέψουν τις οικογένειες τους.
Το 1925 μετατέθηκε στο Γ’ Αρρένων Χίου και για την εξαίρετη εκπαιδευτική και ανθρωπιστική δράση του, τοποθετήθηκε στο 1ο Δημοτικό σχολείο Χίου. Η οικογένεια του αποτελούνταν από τις δύο αδελφές του και τους γονείς του».[10,11]
Τα νεανικά του χρόνια φοίτησε στην Ιατρική σχολή, περίπου το 1934, συμμετείχε «μέσα στο καθαρτήριο της νεολαίας, προσχώρησε στο Κομμουνιστικό κίνημα, μελέτησε και ακολούθησε ηγετικά τις κατευθύνσεις του ιστορικού υλισμού, της φιλοσοφίας του Μαρξισμού και την πρακτική του Λενινισμού. Κάθε φορά που ερχόταν στη Χίο μετέδιδε θύελλα δραστηριότητας και οργανωτισμού. Ακαταπόνητος, ρωμαλέος, ευφυέστατος έμπαινε στη μάχη δίνοντας το πα».[12]
Ο παλαίμαχος κομμουνιστής και πρόσφυγας , γκαρσόνι στου Μισκή το καφενείο, ο Καρτοκέφαλος Ματθαίος θυμάται : «Έχει μείνει αξέχαστη η φυσιογνωμία αυτού του παιδιού. Πάντα καλοσυνάτος, πρόσχαρος και κοινωνικός. Έτρεχε όταν ερχόταν, στο νησί , στην αγορά για να βοηθήσει τις οικογένειες των άνεργων εργατών προσφέροντας τις γνώσεις του, για να γιατρευτούν οι δικοί τους. Και μετά να τρέξει στον πατέρα του να του δώσει παράδες, για να τους πάρει φάρμακα και το κάτι τι, για το άδειο τσουκάλι τους».[13]
Ο Καμπάνης Εμμανουήλ παλαίμαχος κομμουνιστής και πρόσφυγας ο ίδιος, είχε μαγαζί με είδη κρούστας στη Βενιζέλου , θυμάται: «Ο δάσκαλος Πασχαλίδης ήταν πολύ δημιουργικός και δραστήριος άνθρωπος, η κοινωνικότητα και η ενασχόληση του, με τα προβλήματα των προσφύγων ήταν στάση ζωής. Έβλεπε την εγκατάλειψη του κράτους, στους πρόσφυγες, τη μίζερη ζωή τους και δεν ησύχαζε.… Ο γιατρός ‚έτσι τον αποκαλούσε η φτωχολογιά ήταν για τον εργάτη το αποκούμπι! Κάθε φορά που έφτανε στο νησί, γύριζε στα Ταμπάκικα για να γνωρίσει τα προβλήματα της εργατιάς, ήθελε να ξέρει από πρώτο χέρι τις δυσκολίες της ζωής τους …
«Πώς ήταν οι εργασιακές συνθήκες στα βυρσοδεψεία;»
«Ποιο ήταν το μεροκάματο; Τους άφηναν για δεκατιανό;»
Η πλειοψηφία των εργατών ήταν πρόσφυγες , ο πατέρας του, βλέπεις του είχε εμφυσήσει την αγάπη και την έγνοια ‚για τους ανθρώπους του ξεριζωμού!
Ο Ψωράκης και ο Αμπαζής τον συνόδευαν στις επαφές του στα Ταμπάκικα, εκεί ανέπτυσσαν τη θεωρία μας, για τα δικαιώματα των εργατών, για το ρόλο των κεφαλαιοκρατών.
Ο Πασχάλης , μαζί με το Γλύκα τον Αντώνη, που ήταν στο Εργατικό κέντρο, γύριζαν στα σπίτια των εργατών, που είχαν ανάγκη για περίθαλψη ‚οι δικοί τους.
Πολλοί ήταν τότε οι δυστυχισμένοι…
Η Δικτατορία του Μεταξά σε μια από τις κινητοποιήσεις των φοιτητών, για τη βελτίωση των σπουδών στα Πανεπιστήμια «συλλαμβάνει τον Πασχαλίδη, στέλεχος πια της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας) και τον σέρνει στα δικαστήρια με την κατηγορία του ιδιώνυμου». [14]
Ο δρόμος ανοίγει για την εξορία.…. Τον στέλνουν στη Φολέγανδρο…
Εκεί συναντιέται στον κοινό αγώνα, για την επιβίωση, αλλά και τη διαπαιδαγώγηση στα ιδανικά του Μαρξισμού-Λενινισμού ‚με τους δύο Χιώτες εξόριστους το Νικόλα Μπουρέκα και το Γιάννη Αμπαζή.
_____________________________________________________________________
Βιβλιογραφικές παραπομπές :
[1] Μελέτη του καθηγητή Ιστορίας-Γεωγραφίας, Ε.Υ Κοlodny στο πανεπιστήμιο του Αiylh Provinci την οποία μετάφρασε από τα γαλλικά, ο αείμνηστος αγωνιστής Δημήτρης Μαγγανάς από το Βροντάδο στο περιοδικό Χιακή Επιθεώρηση.[2] Εφημερίδα Νέα Χίος , έτους 1923.
[3,4] Αναμνήσεις Γιώργη Μαυράκη.
[5] Αναμνήσεις Κώστα Δημάκη.
[6] Αναμνήσεις Γιάννη Ψωράκη.
[7,8] ΓΑΚ Χίου 1650,46.…α.α. 38 Απ’ το Ποινολόγιον καταδίκων Χίου.
[9] Αναμνήσεις Νίκου Χαρτουλάρη.
[10] «Άρθρα και λόγοι», του πρόσφυγα δάσκαλου Ψαλτάκη Ν. Σπύρου , Χίος , 2017.
[11] Τοπικές εφημερίδες της εποχής, Πρόοδος, Νέα Εποχή, Νέα Χίος κλπ, Βιβλιοθήκη Κοραή.
[12] «Οι πρωτοπόροι Χιώτες της Μαρξιστικής ιδεολογίας» , Δημήτρη Μαγγανά, Χιακή Επιθεώρηση, τεύχος 14, Απρίλιος 1989,σελ. 107.
[13] Αναμνήσεις Ματθαίου Καρτοκέφαλου.
[14] Αναμνήσεις Εμμανουήλ Καμπάνη.
