Καλημέρα με το ξυπνητήρι του Πλάτωνα

Σύμ­φω­να με τον μαθη­τή του Αρι­στο­τέ­λη, Αρι­στό­ξε­νο, ο οποί­ος δια­σώ­ζει μια μαρ­τυ­ρία του μου­σι­κο­λό­γου Αρι­στο­κλή, «ο Πλά­των εφηύ­ρε το νυκτε­ρι­νόν ωρο­λό­γιον και το κατε­σκεύ­α­σε με τη μορ­φή μιας μεγά­λης κλε­ψύ­δρας». Αν και δεν δια­θέ­του­με μια λεπτο­με­ρή περι­γρα­φή της λει­τουρ­γί­ας αυτού του ρολο­γιού, η σχε­τι­κή τεχνο­λο­γία της επο­χής παρα­πέ­μπει σε μάλ­λον απλή λει­τουρ­γία κλε­ψύ­δρας.

Πράγ­μα­τι η Κλε­ψύ­δρα ήταν το πρώ­το όργα­νο μέτρη­σης του χρό­νου στην αρχαιό­τη­τα: «Οι κλε­ψύ­δρες είναι δοχεία γεμά­τα νερό, που δια­θέ­τουν λεπτές σωλη­νω­τές εκρο­ές και μετρούν τον χρό­νο ομι­λί­ας στις δημό­σιες δίκες» (Αρι­στο­τέ­λης, Αθη­ναί­ων Πολι­τεία 76,2).

Ένα υδραυ­λι­κό ρολόι τύπου κλε­ψύ­δρας βρέ­θη­κε στις ανα­σκα­φές του Αμφια­ρά­ειου Αττι­κής, και χρο­νο­λο­γεί­ται πιθα­νόν τον 5ο π.Χ. αιώ­να (ορθο­γώ­νια δεξα­με­νή, με λεπτόν κρου­νό στον πυθ­μέ­να της για την εκροή του νερού, πλω­τή­ρα με κανό­να και δεί­κτη για την επί­δει­ξη των ωρών πάνω σε κατα­κό­ρυ­φη παρα­στά­δα ‑μάλι­στα η κλί­μα­κα των ωρών ήταν περί­που λογα­ριθ­μι­κή, λόγω της μετα­βο­λής της ροής του νερού κατά την μετα­βο­λή του φορ­τί­ου / πίε­σης της στάθμης).
Ο μεγά­λος Αλε­ξαν­δρι­νός Μηχα­νι­κός Κτη­σί­βιος (308–246 π.Χ.) κατα­σκεύ­α­σε υδραυ­λι­κό ρολόι, που διέ­θε­τε δοχείο ελέγ­χου στάθ­μης του νερού και δια­τη­ρού­σε έτσι στα­θε­ρή την ροή του υγρού και στα­θε­ρή την ταχύ­τη­τα μετα­τό­πι­σης του δεί­κτη (το περι­γρά­φει ο Βιτρού­βιος στο έργο του «περί αρχιτεκτονικής».

Το ξυπνη­τή­ρι του Πλά­τω­να ‑περί ου ο λόγος, ήταν των 6 ωρών: ρέει νερό από πάνω προς τα κάτω, μέσα σε ένα μικρό­τε­ρο δοχείο, το οποίο περιέ­χει αξο­νι­κό σιφώ­νι. Όταν φτά­σει στο ανώ­τα­το ύψος του σιφω­νιού, αδειά­ζει από­το­μα, στο δοχείο που βρί­σκε­ται από κάτω και ο αέρας που βρί­σκε­ται εγκλω­βι­σμέ­νος στο τελευ­ταίο δοχείο, δια­φεύ­γει από κάτι σαν σφυ­ρί­χτρα που παρά­γει δυνα­τό ήχο.

Ο μηχα­νι­σμός λοι­πόν μέσα σε ένα ορι­σμέ­νο και προ­γραμ­μα­τι­σμέ­νο χρο­νι­κό διά­στη­μα σφυ­ρί­ζει με απο­τέ­λε­σμα να λει­τουρ­γεί σαν ξυπνη­τή­ρι. Ο Πλά­τω­νας μάλ­λον το χρη­σι­μο­ποιού­σε για να βρί­σκε­ται σε εγρή­γορ­ση κατά την έναρ­ξη των ομι­λιών του που ξεκι­νού­σαν νωρίς την αυγή.
Μετά την λει­τουρ­γία του, το ξυπνη­τή­ρι αδειά­ζει σιγά σιγά μέσω ενός μικρού ανοίγ­μα­τος που βρί­σκε­ται στον πάτο, ώστε να μπο­ρεί να χρη­σι­μο­ποι­η­θεί ξανά.

ℹ️ Μια τέτοια συσκευή φέρε­ται να είχε κατα­σκευά­σει και ο Αρι­στο­τέ­λης, που όμως λει­τουρ­γού­σε δια­φο­ρε­τι­κά, αλλά με το ίδιο περί­που σκεπτικό.
1.000 χρό­νια αργό­τε­ρα, ο Κινέ­ζος μονα­χός Xing Yi κατα­σκευά­ζει το πρώ­το ρολόι με χτύ­πους και μετά από άλλα 700, εμφα­νί­ζο­νται στην Ευρώ­πη τα μηχα­νι­κά ρολόγια.