Κρίση και ανάπτυξη: μια θεωρητική προσέγγιση

Γρά­φει ο Cogito ergo sum //

«Ανά­πτυ­ξη, ανά­πτυ­ξη, ανά­πτυ­ξη», φώνα­ζε από το Ζάπ­πειο ο τέως πρω­θυ­πουρ­γός. «Για να βγει η χώρα από την κρί­ση, χρειά­ζο­νται ανα­πτυ­ξια­κά μέτρα», επι­μέ­νει ο νυν πρω­θυ­πουρ­γός. “Ρηχαί­νει η ύφε­ση”, δια­τυ­μπά­νι­ζε ο πρώ­ην υπουρ­γός οικο­νο­μι­κών. «Με την λιτό­τη­τα φτά­σα­με σε αδιέ­ξο­δο. Η λύση στο πρό­βλη­μα του χρέ­ους είναι μία: ανά­πτυ­ξη», δηλώ­νει με το επι­στη­μο­νι­κό του κύρος ο νυν υπουρ­γός οικο­νο­μι­κών. «Πρέ­πει να ληφθούν μέτρα για να μπει η ελλη­νι­κή οικο­νο­μία σε τρο­χιά ανά­πτυ­ξης”, υπο­γράμ­μι­ζαν οι εκπρό­σω­ποι της τρόι­κας. «Τα μέτρα που πάρ­θη­καν ήταν ανα­γκαία για να γίνει αντα­γω­νι­στι­κή και να ανα­πτυ­χθεί η ελλη­νι­κή οικο­νο­μία», δια­πι­στώ­νουν οι εκπρό­σω­ποι των… θεσμών. Αλή­θεια, τι συμ­βαί­νει πραγ­μα­τι­κά με την καρα­μέλ­λα της ανάπτυξης;

Την τελευ­ταία πεντα­ε­τία, ο εγχώ­ριος καπι­τα­λι­σμός γνώ­ρι­σε τη μεγα­λύ­τε­ρη κρί­ση της μετα­πο­λε­μι­κής περιό­δου, καθώς το ΑΕΠ της χώρας υπο­χώ­ρη­σε κατά 25% περί­που. Η πρω­τό­γνω­ρη αυτή κρί­ση συμπα­ρέ­συ­ρε ανο­δι­κά την ανερ­γία, οδή­γη­σε σε κλεί­σι­μο δεκά­δες χιλιά­δες μικρά κατα­στή­μα­τα ενώ τα μνη­μό­νια συμπί­ε­σαν βίαια μισθούς και συντά­ξεις. Από χρό­νο σε χρό­νο, οι επί­ση­μες κυβερ­νη­τι­κές εκτι­μή­σεις σχε­τι­κά με την πορεία του ΑΕΠ δια­ψεύ­δο­νταν πανη­γυ­ρι­κά καθώς είτε προ­έ­βλε­παν υπο­χώ­ρη­ση πολύ μικρό­τε­ρη από εκεί­νη που τελι­κά σημειω­νό­ταν είτε προ­έ­βλε­παν αύξη­ση (έστω και μικρή), η οποία δεν ήρθε ποτέ. Στην ίδια μπα­να­νό­φλου­δα γλι­στρού­σαν και οι εκτι­μή­σεις τόσο της τρόι­κας όσο και των μεγά­λων διε­θνών οργα­νι­σμών. Αν υπο­θέ­σου­με, λοι­πόν, ότι όλοι αυτοί δεν ήσαν ηλί­θιοι και δεν μας κορόι­δευαν, πού στή­ρι­ζαν τις προ­βλέ­ψεις τους και απο­τύγ­χα­ναν; Πώς απο­δεί­χτη­καν τόσο αιθε­ρο­βά­μο­νες ενώ δεν επι­τρε­πό­ταν αισιο­δο­ξία ακό­μα και με τη χρή­ση της αστι­κής στατιστικής;

Το ότι κάποια στιγ­μή η κρί­ση θα ακο­λου­θη­θεί από ανά­καμ­ψη, δεν είναι ανά­γκη να είναι κανείς οικο­νο­μο­λό­γος για να το προ­βλέ­ψει. Μια μικρή ανα­δρο­μή στην ιστο­ρία των οικο­νο­μι­κών κρί­σε­ων του καπι­τα­λι­σμού πεί­θει τον καθέ­να ότι, μετά την κρί­ση, ακο­λου­θεί ανά­καμ­ψη. Το ερώ­τη­μα, όμως, είναι τί είδους ανά­καμ­ψη θα είναι αυτή και πόσο θα διαρκέσει.

Επο­μέ­νως, αλλού είναι το ζήτη­μα, το οποίο απο­κρύ­πτε­ται εντέ­χνως. Σε σχέ­ση με το παρελ­θόν, ο χαρα­κτή­ρας των οικο­νο­μι­κών κρί­σε­ων έχει αλλά­ξει, καθώς έχουν επέλ­θει σημα­ντι­κές αλλα­γές στις φάσεις του οικο­νο­μι­κού κύκλου, οι οποί­ες ακο­λου­θού­σαν μια στα­θε­ρή κυκλι­κή πορεία. Μια κυκλι­κή πορεία γνω­στή ακό­μη και στους πρω­το­ε­τείς φοι­τη­τές των οικο­νο­μι­κών σχο­λών: κρί­ση-στα­σι­μό­τη­τα-ανα­ζω­ο­γό­νη­ση-άνο­δος-ωρί­μαν­ση. Αυτή ήταν η πορεία του οικο­νο­μι­κού κύκλου το 19ο αιώ­να (στην περί­ο­δο του προ-μονο­πω­λια­κού καπι­τα­λι­σμού) αλλά και στο πρώ­το μισό του 20ου αιώνα.

Τα πράγ­μα­τα άρχι­σαν να αλλά­ζουν με τις ποιο­τι­κές και ποσο­τι­κές επι­πτώ­σεις που έφε­ραν στην καπι­τα­λι­στι­κή οικο­νο­μία τόσο η εμφά­νι­ση και εδραί­ω­ση του μονο­πω­λί­ου ως κυρί­αρ­χης μορ­φής των οικο­νο­μι­κών σχέ­σε­ων όσο και η ενερ­γή παρέμ­βα­ση και δρά­ση του καπι­τα­λι­στι­κού κρά­τους στη δια­δι­κα­σία ανα­πα­ρα­γω­γής του κοι­νω­νι­κού κεφα­λαί­ου. Λογι­κό είναι οι δύο αυτοί παρά­γο­ντες να επη­ρε­ά­ζο­νται από την είσο­δο του οικο­νο­μι­κού κύκλου στη φάση της κρί­σης και να προσ­δί­δουν σε αυτή νέα χαρακτηριστικά.

Η πρώ­τη μεγά­λη οικο­νο­μι­κή κρί­ση που εκδη­λώ­θη­κε κατά τον ιμπε­ρια­λι­στι­κό μετα­σχη­μα­τι­σμό του καπι­τα­λι­σμού (1929) συνο­δεύ­ε­ται από το μεγά­λο της βάθος και τη μεγά­λη της διάρ­κεια, με απο­τέ­λε­σμα να ταρα­κου­νη­θεί συθέ­με­λα ο καπι­τα­λι­στι­κός κόσμος. Αλλά πώς ξεπε­ρά­στη­κε η κρί­ση του 1929; Οι καπι­τα­λι­στι­κές κυβερ­νή­σεις κατέ­φυ­γαν τότε σε όλα τα γνω­στά εργα­λεία που είχαν στα χέρια τους για την αντι­με­τώ­πι­σή της, με πιο πρό­σφο­ρο αυτό της ενερ­γο­ποί­η­σης της «αντι­κυ­κλι­κής δρά­σης» του καπι­τα­λι­στι­κού κρά­τους. Προ­χώ­ρη­σαν, δηλα­δή, στην υλο­ποί­η­ση μεγά­λων δημό­σιων έργων (κάτι το οποίο έκα­νε εκτε­τα­μέ­να ειδι­κά η χιτλε­ρι­κή Γερ­μα­νία) με την προσ­δο­κία ότι μέσω των κρα­τι­κών παρεμ­βά­σε­ων θα αφυ­πνι­σθεί και θα ενερ­γο­ποι­η­θεί και ο βαριά τραυ­μα­τι­σμέ­νος από την κρί­ση ιδιω­τι­κός τομέ­ας της οικονομίας.

Ήταν, τελι­κά, απο­τε­λε­σμα­τι­κά τα μέτρα αυτά; Οι από­ψεις που έχουν δια­τυ­πω­θεί από τους ερευ­νη­τές της κρί­σης του 1929 ποι­κίλ­λουν. Όμως, ό,τι κι αν υπο­στη­ρί­ζουν οι διά­φο­ροι ανα­λυ­τές, γεγο­νός είναι ότι η κρί­ση δεν ξεπε­ρά­στη­κε ποτέ με τα κλασ­σι­κά χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κά εργα­λεία. Χρειά­στη­κε πρώ­τα ο Β’ Παγκό­σμιος Πόλε­μος και η κατα­στρο­φή μεγά­λου τμή­μα­τος του κεφα­λαί­ου για να σημειω­θεί κατό­πιν ανά­πτυ­ξη. Όσοι πιστεύ­ουν ότι ο μόνος υπαί­τιος του αιμα­το­κυ­λί­σμα­τος της περιό­δου 1939–1945 είναι η παρα­φρο­σύ­νη του Αδόλ­φου, ας το ξανα­σκε­φτούν καλύτερα.

Αλλά ας έλθου­με στο σήμε­ρα. Καί­ριο ερώ­τη­μα: ξεπε­ρά­στη­κε η κρί­ση της παγκό­σμιας αγο­ράς που ξεκί­νη­σε το 2007 στις ΗΠΑ; Η αυθόρ­μη­τη απά­ντη­ση είναι πως οι χώρες της Ευρώ­πης (με εξαί­ρε­ση την Ελλά­δα), οι ΗΠΑ, η Ιαπω­νία κλπ έχουν εισέλ­θει μεν σε θετι­κούς ‑έστω και αναι­μι­κούς- ρυθ­μούς ανά­πτυ­ξης, οι οποί­οι όμως είναι τόσο αστα­θείς ώστε η ύφε­ση όχι μόνο επι­μέ­νει να βρί­σκε­ται επί θύραις αλλά συχνά περ­νά­ει και το κατώ­φλι (χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα η Γαλ­λία). Οι διε­θνείς οργα­νι­σμοί επι­μέ­νουν στις εκθέ­σεις τους να κάνουν λόγο για την δια­τή­ρη­ση αβε­βαιο­τή­των, οι οποί­ες απει­λούν να επα­να­φέ­ρουν σε ύφε­ση την παγκό­σμια οικο­νο­μία. Είναι οι αστοί οικο­νο­μο­λό­γοι που δια­τυ­πώ­νουν από­ψεις περί «διπλής ύφε­σης», την οποία περι­γρά­φουν με το γράμ­μα U. Και το ‑φαι­νο­με­νι­κά- παρά­δο­ξο της υπό­θε­σης είναι ότι ακό­μη κι όταν η οικο­νο­μία κινεί­ται σε θετι­κούς ρυθ­μούς, η ανερ­γία αυξάνεται.

Αλλά δεν είναι η κρί­ση η μόνη αιτία της ανερ­γί­ας. Η ανερ­γία μπο­ρεί να αυξά­νε­ται και σε περιό­δους ανά­πτυ­ξης, λόγω αλλα­γής της οργα­νι­κής σύν­θε­σης του κεφα­λαί­ου με σκο­πό την αύξη­ση της παρα­γω­γι­κό­τη­τας. Κατ’ επα­νά­λη­ψη, οι απο­φά­σεις των Συνό­δων Κορυ­φής της Ευρω­παϊ­κής Ένω­σης, με τις οποί­ες φορ­τώ­θη­καν δυσβά­στα­κτα βάρη στους λαούς της Ευρώ­πης, επι­βε­βαί­ω­σαν το γεγο­νός ότι η οικο­νο­μία δεν έχει ξεμπερ­δέ­ψει με την κρί­ση. Άρα­γε, υπάρ­χει κανείς στην Ελλά­δα ή στις χώρες του ανε­πτυγ­μέ­νου καπι­τα­λι­σμού να δώσει πει­στι­κή απά­ντη­ση στο ερώ­τη­μα αν και πότε η διε­θνής οικο­νο­μία θα βγει πραγ­μα­τι­κά από την κρίση;

Βεβαί­ως, η ζωή για τον απλό λαό δεν πρό­κει­ται να καλυ­τε­ρέ­ψει, είτε με ανά­πτυ­ξη είτε με κρί­ση. Το παρά­δειγ­μα της Γερ­μα­νί­ας, όπου η οικο­νο­μία δεν έχει ζωτι­κά προ­βλή­μα­τα αλλά το βιο­τι­κό επί­πε­δο του λαού χει­ρο­τε­ρεύ­ει, είναι κραυ­γα­λέο. Εφ’ όσον η κρί­ση (α) είναι καπι­τα­λι­στι­κή, (β) οφεί­λε­ται στην υπερ­συσ­σώ­ρευ­ση κεφα­λαί­ων και (γ) βρί­σκει διέ­ξο­δο στην επα­νεκ­κί­νη­ση της δια­δι­κα­σί­ας παρα­γω­γής κερ­δών, είναι από­λυ­τα λογι­κό το συμπέ­ρα­σμα ότι τα όσα λέγο­νται περί εξό­δου από την κρί­ση και περί ανά­πτυ­ξης αφο­ρούν τους κεφα­λαιού­χους και μόνον αυτούς.

Με δυο λόγια: αφού το κεφά­λαιο δημιουρ­γεί τα προ­βλή­μα­τα που φέρ­νουν τις κρί­σεις, το κεφά­λαιο θα δρέ­ψει και τα οφέ­λη από την επί­λυ­σή τους. Έτσι δου­λεύ­ει το σύστη­μα. Καπι­τα­λι­σμός λέγε­ται, για το κεφά­λαιο νοιά­ζε­ται. Εμάς, τον απλό λαό, μας χρη­σι­μο­ποιεί απλώς ως εργαλεία.

Τελι­κά, το συμπέ­ρα­σμα είναι απλό και το έχου­με ξανα­πεί από τού­τη τη γωνιά: το σύστη­μα είναι τόσο σαθρό, ώστε κάθε προ­σπά­θεια για βελ­τί­ω­σή του είναι κατα­δι­κα­σμέ­νη σε απο­τυ­χία. Η μόνη λύση είναι η ανα­τρο­πή του.