Κραυγές και οι ψίθυροι μιας ηπείρου: η περίπτωση της Μοζαμβίκης

Γρά­φει η Άννε­κε Ιωαν­νά­του //

«Ρυθ­μί­σα­με τα κιά­λια μας μόνο για να δού­με την εικό­να των ηπεί­ρων μας. Και είδα­με. Είδα­με στο φως των ιπτά­με­νων σμα­ρα­γδιών την εικό­να της Αφρι­κής να σειέ­ται κάτω από την Ευρώ­πη που, πλα­για­σμέ­νη από πάνω της, την έκα­νε ανέ­κα­θεν δική της. Είδα­με την Αφρι­κή να απλώ­νει το πόδι στην Ευρώ­πη και να την παλου­κώ­νει όπως παλου­κώ­νει ένας αρσε­νι­κός, και το στό­μα της Ευρώ­πης να μου­γκρί­ζει και να γλυκαίνει».

«Για μια στιγ­μή», είπε ο ανθυ­πο­λο­χα­γός. «Ποιος είναι αυτός ο τύπος;»

«Άγνω­στος, ένας κάποιος Άλβα­ρο Σαμπίνο».

«Για περί­με­νε, για ξανα­πές το. Ποιος παλου­κώ­νει ποιον; Η Αφρι­κή παλου­κώ­νει την Ευρώ­πη, έτσι δεν λέει;»

«Έτσι!»

«Αυτό είναι!» είπε ο πάλαι ποτέ φοι­τη­τής των Μαθη­μα­τι­κών. «Η κωλο­φυλ­λά­δα είναι γεμά­τη από τύπους της black power. Στοι­χη­μα­τί­ζω ότι αυτά τα γρά­φει ένα λευ­κό κάθαρ­μα που θέλει να δει τους μαύ­ρους στην εξου­σία! Μια στιγ­μή όμως, για ξανα­διά­βα­σε, ο τύπος λέει πως ανέ­κα­θεν η Ευρώ­πη έκα­νε δική της την Αφρι­κή; Τι κάθαρ­μα, τι ξεφτι­λι­σμέ­νο κάθαρ­μα!» είπε ο πάλαι ποτέ αφο­σιω­μέ­νος στον απει­ρο­στι­κό λογι­σμό φοι­τη­τής. «Μήπως και πριν από το 16^ο αιώ­να η Ευρώ­πη ήταν πλα­για­σμέ­νη πάνω από την Αφρι­κή; Για­τί δεν ανα­κά­λυ­ψαν τίπο­τα εκεί­νη την επο­χή; Για­τί το μόνο που έκα­ναν ανέ­κα­θεν ήταν να ξεπου­λιού­νται και να σκο­τώ­νο­νται; Για­τί δεν βρή­καν τη γρα­φή, τη ρόδα, την αρχι­τε­κτο­νι­κή, την τοπω­νυ­μία; Αυτό το κάθαρ­μα αξί­ζει να φάει όλη την black power κατα­κέ­φα­λα! Ψεύ­τες! Εμπαί­ζουν το μέλλον!»

Το παρα­πά­νω από­σπα­σμα είναι παρ­μέ­νο από το βιβλίο της Πορ­το­γα­λί­δας Λίντια Ζορζ «Η ακτή των ψιθύ­ρων» από τις εκδό­σεις «Πόλις». Η μετά­φρα­ση από τα πορ­το­γα­λι­κά είναι του Σπύ­ρου Παντε­λά­κη.

Η «Ακτή των ψιθύ­ρων» φέρ­νει ένα κραυ­γα­λέο ιστο­ρι­κό μήνυ­μα. Βρι­σκό­μα­στε στη Μοζαμ­βί­κη (Νότιο­α­να­το­λι­κή Αφρι­κή)- κάπο­τε αποι­κία της Πορ­το­γα­λί­ας — στις αρχές της δεκα­ε­τί­ας του ’70. Επο­χή με πολ­λούς απε­λευ­θε­ρω­τι­κούς πολέ­μους στην αφρι­κα­νι­κή ήπει­ρο και όχι μόνο. Από την αρχή μπαί­νει ο ανα­γνώ­στης δυνα­μι­κά στην ουσία. Στην πρώ­τη σκη­νή του βιβλί­ου έχου­με ένα γαμή­λιο τρα­πέ­ζι στις όχθες του Ινδι­κού Ωκε­α­νού στην ταρά­τσα του ξενο­δο­χεί­ου «Stella Maris». Η Εβί­τα, το κύριο πρό­σω­πο, μέσα από τα μάτια της οποί­ας παρα­κο­λου­θού­με τα γεγο­νό­τα, παντρεύ­ε­ται με έναν έφε­δρο ανθυ­πο­λο­χα­γό (αυτόν του παρα­πά­νω δια­λό­γου). Το ξενο­δο­χείο είναι επι­ταγ­μέ­νο, δια­μέ­νουν εκεί οι οικο­γέ­νειες των Πορ­το­γά­λων αξιω­μα­τι­κών που πολε­μούν τους εξε­γερ­μέ­νους Αφρι­κα­νούς του Βορ­ρά. Ξαφ­νι­κά η εύθυ­μη παρέα βλέ­πει με τρό­μο από την ταρά­τσα σωρούς πνιγ­μέ­νων μαύ­ρων, που τους ξέβρα­ζε η θάλασ­σα και τους μάζευε ένα dumper (ανα­τρε­πό­με­νο φορτηγό).Οι λευ­κοί εορ­τά­ζο­ντες σχο­λιά­ζουν περι­φρο­νη­τι­κά το γεγο­νός έχο­ντας αμέ­σως έτοι­μη την «εξή­γη­ση»: «.…οι πνιγ­μέ­νοι δεν ήταν πνιγ­μέ­νοι. Αν στην αρχή θεω­ρή­θη­καν πνιγ­μέ­νοι, αυτό συνέ­βη για­τί τους έβγα­λε έξω η θάλασσα…Αλλά από την πρώ­τη κιό­λας νύχτα μαθεύ­τη­κε ότι η κατα­στρο­φή οφει­λό­ταν στη μεθυ­λι­κή αλκο­ό­λη. Μόνο στη Λέσχη των Αξιω­μα­τι­κών το διέ­γνω­σαν τρεις για­τροί.» Και όταν οι θάνα­τοι μαύ­ρων πλη­θαί­νουν: «Δεν άργη­σαν να σωριά­ζο­νται σε διά­φο­ρα σημεία της πόλης .…Τα δελ­τία ειδή­σε­ων το έκρυ­βαν και η πλειο­νό­τη­τα των γυναι­κών που μιλού­σαν στην ταρά­τσα συμ­φω­νού­σαν από­λυ­τα με αυτή την τακτι­κή. Ηταν θέμα δικαιο­σύ­νης απ΄ τη στιγ­μή που έκρυ­βαν το θάνα­το και τα μαρ­τύ­ρια των Πορ­το­γά­λων στρα­τιω­τών που πλη­γώ­νο­νταν στη μάχη, ποιός ο λόγος να ανα­στα­τώ­νουν τα πιο ευαί­σθη­τα άτο­μα μετα­δί­δο­ντας ειδή­σεις για τον εθε­λο­ντι­κό θάνα­το μερι­κών άπλη­στων για οινό­πνευ­μα μαύ­ρων; Αν πέθαι­ναν, πέθαι­ναν» (σελ. 72).

Ή με τα λόγια ενός ταγ­μα­τάρ­χη: «Εγώ λέω ότι πρώ­τα τους μαχαί­ρω­σαν και μετά τους πέτα­ξαν στη θάλασ­σα. Το συνη­θί­ζουν να σφά­ζο­νται μετα­ξύ τους κάθε τόσο» (σελ. 21). Ο ταγ­μα­τάρ­χης είχε εμπει­ρία. Και υπεν­θύ­μι­σε στην ομή­γυ­ρη, ότι οι νικη­μέ­νοι λαοί μερι­κές φορές αυτο­κτο­νούν ομα­δι­κά, όπως δια­βά­ζου­με στη σελ. 22. Μάλι­στα ανέ­φε­ρε τί είχε γίνει στις Άνδεις με τους Ίνκα. Οι πάντες ήξε­ραν ότι συγκε­ντρώ­νο­νταν δυνά­μεις στο Βορ­ρά, για­τί λοι­πόν να μην υπο­θέ­σει κανείς, ότι οι αυτό­χθο­νες λαοί της χώρας ήθε­λαν να αυτοκτονήσουν;

Και: «Αυτοί οι τύποι, οι blacks, βρή­καν στο λιμά­νι ένα φορ­τίο με είκο­σι μπι­τό­νια μεθυ­λι­κή αλκο­ό­λη, που προ­ο­ρί­ζο­νταν για ένα βαφείο, νόμι­σαν πως ήταν άσπρο κρα­σί, άνοι­ξαν τα μπι­τό­νια, ήπιαν και μοί­ρα­σαν και στις καλα­μο­γει­το­νιές. Απο­τέ­λε­σμα; Οι μισοί θα τα τινά­ξουν και οι άλλη μισοί θα μεί­νουν τυφλοί» (σελ. 26). Αφού «ο τόπος τον οποίο προ­στά­τευαν από τον ίδιο του τον εαυ­τό ήταν μια αποι­κία κάφρων». Οι λέξεις blacks και κάφροι στο μετα­ξύ έδι­ναν και έπαιρ­ναν στην αρχι­κά σοκα­ρι­σμέ­νη (είχαν «χαθεί» και τέσ­σα­ρεις υπη­ρέ­τες) και έπει­τα αδιά­φο­ρη παρέα. Στις πρώ­τες αυτές σελί­δες του βιβλί­ου η συγ­γρα­φέ­ας «χτυ­πά­ει» εύστο­χα το θέμα εκεί που πονά­ει: η συνεί­δη­ση των Πορ­το­γά­λων αποι­κιο­κρα­τών τρώ­γε­ται από άγχος για την αποι­κία, διό­τι οι ειδή­σεις για εξε­γέρ­σεις στο βορ­ρά της Μοζαμ­βί­κης είχαν γίνει ανησυχητικές.

Μια ματιά στην ιστορία

Για να κατα­λά­βου­με τις ιστο­ρι­κές στιγ­μές, στις οποί­ες δια­δρα­μα­τί­στη­καν τα παρα­πά­νω γεγο­νό­τα, θα τα τοπο­θε­τή­σου­με στα πλαί­σια της επο­χής. Το 1498 ο Πορ­το­γά­λος Vasco da Gama ανα­κα­λύ­πτει τη Μοζαμ­βί­κη στο δρό­μο του προς την Ινδία. Η Μοζαμ­βί­κη από­κτη­σε την ανε­ξαρ­τη­σία της το 1974 μετά πολύ­χρο­νο πόλε­μο του Μετώ­που της Απε­λευ­θέ­ρω­σης της Μοζαμ­βί­κης, το Φρε­λί­μο, που ξεκί­νη­σε δέκα χρό­νια νωρί­τε­ρα, το 1964, ενά­ντια στο καθε­στώς της αποι­κιο­κρα­τί­ας και ιδιαί­τε­ρα στο Βορ­ρά της χώρας. Με την Επα­νά­στα­ση των Γαρού­φα­λων τον Απρί­λη του 1974 οι Πορ­το­γά­λοι εγκα­τέ­λει­ψαν τη Μοζαμ­βί­κη σχε­δόν από τη μία μέρα στην άλλη. Το βιβλίο ξεκι­νά­ει στις αρχές της δεκα­ε­τί­ας του ’70 και θα συνα­ντή­σου­με πολ­λές φορές το Βορ­ρά να εμφα­νί­ζε­ται σαν εφιάλ­της στους αποι­κιο­κρά­τες, το φάντα­σμα της εξέ­γερ­σης των κατα­πιε­σμέ­νων. Το ΦΡΕΛΙΜΟ είχε ιδρυ­θεί το 1962. Εκεί­νη την επο­χή γίνο­νταν πολ­λοί απε­λευ­θε­ρω­τι­κοί πόλε­μοι στις αποι­κί­ες της Αφρι­κής. Η Πορ­το­γα­λία του δικτά­το­ρα Σαλα­ζάρ προ­σπα­θού­σε να απο­μο­νώ­σει τη Μοζαμ­βί­κη από τις δρα­μα­τι­κές αλλα­γές που γινό­ντου­σαν σε άλλα μέρη της Αφρι­κής, δηλα­δή από την ανε­ξαρ­τη­το­ποί­η­ση αρκε­τών αποι­κιών της Γαλ­λί­ας, της Αγγλί­ας, του Βελ­γί­ου. Γι’αυτό ο Σαλα­ζάρ είχε δημιουρ­γή­σει από το 1956 κιό­λας, μια ειδι­κή δύνα­μη ασφα­λεί­ας, την Αστυ­νο­μία για την Κρα­τι­κή Ασφά­λεια, ακρι­βώς για να προ­λά­βει μια παρό­μοια εξέ­γερ­ση. Αυτές οι δυνά­μεις εκτε­λού­σαν συνε­χείς ελέγ­χους στους πολί­τες, ενώ ένα συγκε­ντρω­τι­κό, γρα­φειο­κρα­τι­κό κρά­τος εμπό­δι­ζε τον πλη­θυ­σμό να οργα­νω­θεί. Ο Σαλα­ζάρ, από τοτε που ανέ­λα­βε την εξου­σία το 1928, είχε φρο­ντί­σει στις αποι­κί­ες η μόρ­φω­ση, η εκπαί­δευ­ση, η κατα­πο­λέ­μη­ση του αναλ­φα­βη­τι­σμού να μην περά­σουν γνω­ρί­ζο­ντας πολύ καλά, ότι το χαμη­λό μορ­φω­τι­κό επί­πε­δο είναι παρό­γο­ντας-κλει­δί στην κατα­πί­ε­ση των λαών. Αντί­θε­τα, η διά­δο­ση της καθο­λι­κής εκκλη­σί­ας προ­ω­θή­θη­κε σαν παρά­γο­ντας εγκλω­βι­σμού της συνεί­δη­σης και της ψυχο­λο­γί­ας. Έτσι δια­βά­ζου­με χαρα­κτη­ρι­στι­κά στο περιο­δι­κό The African Communist (Ο Αφρι­κα­νός Κομ­μου­νι­στής), τεύ­χος 79–1979: «Η Καθο­λι­κή Εκκλη­σία πάντα υπο­στή­ρι­ζε τον αποι­κιο­κρα­τι­σμό ακό­μα και στις πιο διε­στραμ­μέ­νες μορ­φές του. Αρνιό­ταν να κατα­δι­κά­σει μαζι­κές σφα­γές στις οποί­ες τα ίδια τα μέλη και οι παπά­δες της ήταν μάρ­τυ­ρες. Ήταν μια εκκλη­σία που είχε απο­συρ­θεί εθε­λο­ντι­κά από τις απε­λευ­θε­ρω­μέ­νες ζώνες. Που είχε ευλο­γή­σει την αποι­κιο­κρα­τι­κή στρα­τιω­τι­κή και μυστι­κή μηχα­νή. Μια τέτια εκκλη­σία δεν μπο­ρού­σε να έχει καμία ηθι­κή αξί­ω­ση να δρα σαν υπε­ρα­σπί­στρια των ανθρω­πί­νων δικαιω­μά­των στη Μοζαμβίκη».

Όμως, και εδώ η ιστο­ρία έχει τις αντι­φά­σεις της, που τελι­κά δεν είναι αντι­φά­σεις. Ακρι­βώς η κατα­να­γκα­στι­κή εργα­σία και η μετα­νά­στευ­ση λόγω των άγριων συν­θη­κών στις οποί­ες ζού­σε ο ντό­πιος πλη­θυ­σμός της Μοζαμ­βί­κης, προς άλλες αφρι­κα­νι­κές χώρες απο­τέ­λε­σε τη ρίζα του απε­λευ­θε­ρω­τι­κού πολέ­μου. Διό­τι οι εργά­τες αυτοί ξεφεύ­γο­ντας από την απο­μό­νω­ση της χώρας τους γνω­ρί­στη­καν σε άλλες χώρες με τα πολι­τι­κά ρεύ­μα­τα της επο­χής, με τις σύγ­χρο­νες ιδέ­ες και τις επα­να­στα­τι­κές ιδεολογίες.

Θεω­ρία και πράξη

Κάποιοι το κατά­φε­ραν να σπου­δά­σουν στην Ευρώ­πη, αλλά και στις ΗΠΑ. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Εντουάρ­δο Μοντλά­νε, ο μετέ­πει­τα πρώ­τος πρό­ε­δρος της Μοζαμ­βί­κης και ιδρυ­τής του Φρε­λί­μο. Είχε σπου­δά­σει στη Λισα­βό­να, όπου συνά­ντη­σε ανθρώ­πους που αργό­τε­ρα θα γίνο­νταν ηγέ­τες εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κών κινη­μά­των, ανά­με­σα στους οποί­ους και της Αγκό­λας, μιας άλλης δηλα­δή αποι­κί­ας των Πορ­το­γά­λων στην Αφρι­κή. Επο­μέ­νως, το εθνι­κό αίσθη­μα για τη Μοζαμ­βί­κη γεν­νή­θη­κε κατά κάποιο τρό­πο στο εξω­τε­ρι­κό. Όχι όμως χωρίς κιν­δύ­νους, διό­τι οι προ­α­να­φε­ρό­με­νες ειδι­κές δυνά­μεις του Σαλα­ζάρ μπο­ρού­σαν να συλ­λά­βουν όποιον είχε σπου­δά­σει στο εξωτερικό…

Στη δεκα­ε­τία του ’50 λοι­πόν, Μοζαμ­βι­κια­νοί επα­να­στά­τες σχη­μά­τι­σαν στις γει­το­νι­κές χώρες κινή­μα­τα για την ανε­ξαρ­τη­σία της χώρας τους και το 1962, στο Νταρ-ες-Σαλάμ (πρω­τεύ­ου­σα της Ταν­ζα­νί­ας) ιδρύ­θη­κε το Φρε­λί­μο με επι­κε­φα­λής τον Εντουάρ­δο Μοντλά­νε, που είχε γίνει στο μετα­ξύ ο πιο δια­πρε­πής μαύ­ρος ακα­δη­μαϊ­κός στον ΟΗΕ στη Νέα Γιόρκη.

Μετά τη δολο­φο­νία του ανέ­λα­βε την ηγε­σία ο Σαμό­ρα, ο ιδρυ­τής της μετέ­πει­τα Λαϊ­κής Δημο­κρα­τί­ας της Μοζαμ­βί­κης, ο οποί­ος ξεκί­νη­σε ένα σφο­δρό ανταρ­το­πό­λε­μο ενά­ντια στις πορ­το­γα­λι­κές στρα­τιω­τι­κές δυνά­μεις και ενά­ντια στις περι­βό­η­τες δυνά­μεις της Ειδι­κής Ασφάλειας.

Το 1971 πεθαί­νει ο Σαλα­ζάρ. Μέχρι τότε η πολι­τι­κή της Πορ­το­γα­λί­ας ήταν να πνί­ξει τις εξε­γέρ­σεις στο Βορ­ρά σπέρ­νο­ντας φυλε­τι­κές-εθνο­τι­κές συγκρού­σεις, αλλά και προ­σω­πι­κές έχθρες. Όμως, το Φρε­λί­μο στο μετα­ξύ είχε κερ­δί­σει εκεί την υπο­στή­ρι­ξη της μεγά­λης πλειο­ψη­φί­ας του πλη­θυ­σμού και κατα­τρό­πω­σε τις πορ­το­γα­λι­κές δυνά­μεις σε δύο βόρειες επαρ­χί­ες. Ετσι κατάρ­ρευ­σε πιο σύντο­μα η αποι­κιο­κρα­τι­κή δομή της χώρας. Σ’αυτό το σημείο βρι­σκό­μα­στε στην αρχή του βιβλίου.

Τελι­κά, το 1974, υπο­γρά­φη­κε η Συμ­φω­νία της Λου­σά­κα (Ζάμπια), που επέ­τρε­ψε να περά­σει η εξου­σία της Μοζαμ­βί­κης στα χέρια του Φρε­λί­μο και λίγο μετά υπο­γρά­φη­κε η ανε­ξαρ­τη­σία της χώρας. Αμέ­σως φεύ­γει το 90% των Πορ­το­γά­λων από τη χώρα παίρ­νο­ντας μαζί του το 80% του εξει­δι­κευ­μέ­νου εργα­τι­κού δυνα­μι­κού σαμπο­τά­ρο­ντας μ’αυτό τον τρό­πο τη βιο­μη­χα­νι­κή και εμπο­ρι­κή υπο­δο­μή της χώρας.

Άνο­δος και πτώ­ση μιας επα­να­στα­τι­κής δύναμης

Το 1977 το Φρε­λί­μο μετα­τρέ­πε­ται σε κόμ­μα με μαρ­ξι­στι­κές-λενι­νι­στι­κές αρχές. Με τερά­στιες προ­σπά­θειες η σαμπο­τα­ρι­σμέ­νη Μοζαμ­βί­κη κατα­φέρ­νει μια ραγδαία οικο­νο­μι­κή και κοι­νω­νι­κή άνο­δο στο χρο­νι­κό διά­στη­μα 1977–80. Έπει­τα όμως, οι ιμπε­ρια­λι­στι­κές δυνά­μεις άρχι­σαν έναν απο­στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κό πόλε­μο, όπως έγι­νε και σε πολ­λές άλλες νεο­σύ­στα­τες λαϊ­κές δημο­κρα­τί­ες, με επι­χει­ρη­σια­κή βάση τη Νότια Αφρι­κή και με εργα­λείο ένο­πλες συμ­μο­ρί­ες στη­ρι­ζό­με­νες σε πρώ­ην αποί­κους και ακρο­δε­ξιούς διε­θνείς ρατσι­στι­κούς κύκλους. Μέσα στη χώρα δημιουρ­γή­θη­κε μια αντε­πα­να­στα­τι­κή δύνα­μη, το Ρενά­μο, που είχε τη στή­ρι­ξη των ΗΠΑ, της Νότιας Αφρι­κής, της τότε Ροδη­σί­ας (σήμε­ρα Ζιμπά­μπουε) της Πορ­το­γα­λί­ας και της Γερ­μα­νί­ας. Η τακτι­κή γνω­στή και πολ­λα­πλά εφαρ­μο­ζό­με­νη: δολιο­φθο­ρά της υπο­δο­μής και της αγρο­τι­κής οικο­νο­μί­ας, επι­θέ­σεις, κατα­στρο­φές, πχ στο σιδη­ρο­δρο­μι­κό δίκτυο στο Νότο της χώρας. Έπει­τα το Ρενά­μο προ­χώ­ρη­σε στην τρο­μο­κρα­τία των πολι­τών απα­γά­γο­ντας αγό­ρια για να τους κάνει στρα­τιώ­τες και κορί­τσια για τους στρα­τιώ­τες. Έτσι, η Λαϊ­κή Δημο­κρα­τία μπαί­νει στη μαρ­τυ­ρι­κή γι’αυτήν δεκα­ε­τία του ’80, μια δεκα­ε­τία που είδε σε πολ­λά μέρη του κόσμου να προ­δί­δο­νται επα­να­στά­σεις, να δια­λύ­ο­νται λαϊ­κές δημο­κρα­τί­ες και να δολο­φο­νού­νται ή να πεθαί­νουν επα­να­στά­τες ηγέ­τες κάτω από «αδιευ­κρί­νι­στες συν­θή­κες». Έτσι, το 1986, σκο­τώ­νε­ται ο πρό­ε­δρος Σαμό­ρα κάτω από περί­ερ­γες συν­θή­κες, όταν το προ­ε­δρι­κό αερο­πλά­νο συντρί­φτη­κε σε νοτιο­α­φρι­κα­νι­κό έδα­φος και μαζί του χάθη­καν δεκά­δες αξιω­μα­τού­χοι της κυβέρ­νη­σής του.

Ο πόλε­μος ενά­ντια στην πρόοδο

Ρίχνο­ντας μια ματιά στο παγκό­σμιο σκη­νι­κό βλέ­που­με ότι μετά το Β΄ Παγκό­σμιο Πολε­μο και την αντι­φα­σι­στι­κή νίκη υπήρ­ξε πράγ­μα­τι ένα κύμα επα­να­στα­τι­κών, απε­λευ­θε­ρω­τι­κών κινη­μά­των που κατέ­λη­ξαν στην απο­δό­μη­ση του αποι­κιο­κρα­τι­κού συστή­μα­τος όπως το γνω­ρί­ζα­με, καθώς και σε κάμπο­σες λαϊ­κές δημο­κρα­τί­ες στον Τρί­το Κόσμο. Και βέβαια, οι ιμπε­ρια­λι­στι­κές δυνά­μεις δεν μπο­ρού­σαν να αφή­σουν έτσι τις εξε­λί­ξεις εις βάρος της και δού­λε­ψαν για την ανα­τρο­πή της νεάς αυτής κατά­στα­σης για να μοι­ρά­ζο­νται εκ νέου τον κόσμο, ιδιαί­τε­ρα τις πλου­σιό­τα­τες σε πρώ­τες ύλες ηπεί­ρους. Η συντα­γή ποι­κίλ­λει ανά­λο­γα με τις επί μέρους κατα­στά­σεις και συσχε­τι­σμούς: ίδρυ­ση αντε­πα­να­στα­τι­κών μετώπων/κομμάτων ή ψευ­δο-κομ­μου­νι­στι­κών κομ­μά­των σε ορι­σμέ­νες περι­πτώ­σεις, για τη διά­βρω­ση της κάθε σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης, δολο­φο­νί­ες ή/και «ατυ­χή­μα­τα» επα­να­στα­τών ηγε­τών, διά­χυ­ση κομ­μου­νι­στι­κών κομ­μά­των σε ευρύ­τε­ρα «μέτω­πα» ανό­δι­νης για τον ιμπε­ρια­λι­σμό κατεύ­θυν­σης ή/και ενσω­μά­τω­σης των δυνά­με­ων ρήξης, αυτο­κα­τάρ­γη­ση κομ­μου­νι­στι­κών κομ­μά­των κλπ. Η διά­λυ­ση της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης επί­σης είχε σοβα­ρό­τα­τες επι­πτώ­σεις για το παγκό­σμιο επα­να­στα­τι­κό κίνη­μα. Όλα αυτά μπο­ρού­με να τα δού­με σήμε­ρα πιο νηφά­λια μελε­τώ­ντας από μια ιστο­ρι­κή από­στα­ση με πιο νηφά­λια ματιά και περισ­σό­τε­ρη γνώ­ση την κατά­στα­ση που δημιουρ­γή­θη­κε σήμε­ρα στον κόσμο. Προς το τέλος της δεκα­ε­τί­ας του ’80 ο Γκορ­μπα­τσόφ ειδο­ποιεί το Φρε­λί­μο ότι απο­σύ­ρει τη στή­ρι­ξή του. Τώρα και οι Ρώσοι μαζεύ­ουν τις υπο­δο­μές τους και η χώρα βρί­σκε­ται πια στο έλε­ος της «ελεύ­θε­ρης αγο­ράς». Κοι­τά­ζο­ντας τη Μοζαμ­βί­κη βλέ­που­με, ότι εκεί που δεν ανα­τρά­πη­καν μαρ­ξι­στι­κά κινή­μα­τα, απο­νευ­ρώ­θη­καν ιδε­ο­λο­γι­κά, πολι­τι­κά, πρα­κτι­κά κρα­τώ­ντας στην καλύ­τε­ρη περί­πτω­ση κάποια προ­ο­δευ­τι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά, ενσω­μα­τω­μέ­να ωστό­σο, στα από τον ιμπε­ρια­λι­σμό επιτρεπόμενα.

Η Μοζαμ­βί­κη από­κτη­σε το 1990 νέο Σύνταγ­μα, απορ­ρί­πτο­ντας τη μαρ­ξι­στι­κή ιδε­ο­λο­γία και ασπα­ζό­με­νη την «οικο­νο­μία της ελεύ­θε­ρης αγο­ράς», δεν λέγε­ται πια Λαϊ­κή Δημο­κρα­τία, αλλά σκέ­τα Δημο­κρα­τία της Μοζαμ­βί­κης με δύο κόμ­μα­τα στη Βου­λή, ενώ το Φρε­λί­μο κυβερ­νά­ει από-επα­να­στα­τι­κο­ποι­η­μέ­να πια. Κι εδώ η αντε­πα­νά­στα­ση νίκη­σε ανα­κό­πτο­ντας την πορεία κι αυτού του αφρι­κα­νι­κού λαού προς μια πιο δίκαια κοινωνία.