Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Κρυφό σχολειό

Η χτε­σι­νή ανάρ­τη­ση της στή­λης για τον ομώ­νυ­μο πίνα­κα του Ν. Γύζη άρε­σε, αιφ­νι­δί­α­σε, προ­κά­λε­σε ενδια­φέ­ρον αλλά και συζή­τη­ση — ενστά­σεις στους τοί­χους που ανα­δη­μο­σιεύ­τη­κε. Ετσι με τη σημε­ρι­νή ανάρ­τη­ση θέλου­με να δώσου­με λίγο περισ­σό­τε­ρο πλη­ρο­φο­ρια­κό υλικό.

Ο Γ. Βλα­χο­γιάν­νης, σε μελέ­τη­μά του για «Το κρυ­φό σχο­λειό» (15.7.1945), ανα­φέ­ρει: «Ανά­με­σα σε όσες δια­τρι­βές έτυ­χε να δια­βά­σω… δεν είδα καμία ιστο­ρι­κή μαρ­τυ­ρία που να βεβαιώ­νει την ύπαρ­ξη κρυ­φού σχο­λειού… μέσα στον αμέ­τρη­το σωρό ανέκ­δο­του υλι­κού για της σκλα­βιάς τα σχο­λειά που έχω συναγ­μέ­νο, δεν απά­ντη­σα τίπο­τε που να κάνει λόγο για το σχο­λειό… Ερχε­ται λοι­πόν η απο­ρία πρώ­τα, πώς του κρυ­φού σχο­λειού τα μαθη­τού­δια, που νύχτα πηγαί­να­νε στο σχο­λειό… κι αυτό θα βρι­σκό­ταν έξω από το χωριό, λοι­πόν σε μονα­στή­ρι είτε σε ρημο­κλή­σι, πώς τ’ ανή­συ­χα παι­διά, όλο φωνές και γέλια και τρα­γού­δια στο δρό­μο τους θα ξέφευ­γαν την προ­σο­χή των Τούρ­κων… αλλά νύχτα στην ερη­μιά ήτα­νε και λύκοι… Τάχα τα παι­διά παίρ­να­νε στο δρό­μο τους κανέ­να φύλα­κα μισθω­τό του χωριού… Ολο αυτό το φαντα­χτε­ρό και κού­φιο και χωρίς θεμέ­λιο κτί­σμα πέφτει σε μια στιγ­μή σωρός μ’ ένα λόγο μονα­χά. Ποτέ ο Τούρ­κος ο αγράμ­μα­τος δεν μπό­δι­σε το χρι­στια­νό γράμ­μα­τα να μαθαίνει…».

«Ανα­φέ­ρε­ται επί­σης στον βου­λευ­τή Θανά­ση Ευτα­ξία, παπα­δο­παί­δι, άνθρω­πο αρχαϊ­κό, δει­νό γνώ­στη των σχο­λι­κών παλιών και νέων, που αρκε­τές φορές χρη­μά­τι­σε και υπουρ­γός Παι­δεί­ας, μάλι­στα και μεταρ­ρυθ­μι­στής, ο οποί­ος σε συνε­δρία της Βου­λής, στις 29.6.1899, απα­ντώ­ντας στο βου­λευ­τή από τη Γορ­τυ­νία, είπε ότι ουδέ­πο­τε υπήρ­χαν στην Ελλά­δα δημο­τι­κά σχο­λεία. Υπήρ­χαν τα λεγό­με­να κοι­νά σχο­λεία στα οποία τα Ελλη­νό­που­λα μάθαι­ναν τα πρώ­τα τους κολ­λυ­βο­γράμ­μα­τα, το αλφά­βη­το, λίγες προ­σευ­χές, την Οκτώ­η­χον και το Ψαλ­τή­ριον». (Μετα­γε­νέ­στε­ρη προ­σθή­κη στο άρθρο)

Υπάρ­χει μια αξιό­λο­γη μελέ­τη του Χρί­στου Γ. Πατρι­νέ­λη, «Κρυ­φό Σχο­λειό», «Ο Ερα­νι­στής», τόμος 25, Όμι­λος Μελέ­της Νέου Ελλη­νι­σμού, Αθή­να, 2005., την οποία αξί­ζει να δια­βά­σει κάποιος. Στο μέλ­λον στη στή­λη «Τεκ­μή­ρια» θα ανα­δη­μο­σιεύ­σου­με το σχε­τι­κό άρθρο του ιστο­ριο­δί­φη Γ. Βλα­χο­γιάν­νη, που πρώ­τος αμφι­σβή­τη­σε την ύπαρ­ξη του κρυ­φού σχολειού.

«Κρυφό Σχολειό», ο πίνακας του Νικόλα Γύζη και το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη, πρωτοσέλιδο στο περιοδικό του Γ. Δροσίνη «Εθνική Αγωγή», 1η Ιανουαρίου 1899

«Κρυ­φό Σχο­λειό», ο πίνα­κας του Νικό­λα Γύζη και το ποί­η­μα του Ιωάν­νη Πολέ­μη, πρω­το­σέ­λι­δο στο περιο­δι­κό του Γ. Δρο­σί­νη «Εθνι­κή Αγω­γή», 1η Ιανουα­ρί­ου 1899

Τὸ κρυ­φὸ σχολειό

Ἀπ᾿ ἔξω μαυ­ρο­φόρ᾿ ἀπελπισιά,
πικρῆς σκλα­βι­ᾶς χει­ρο­πια­στὸ σκοτάδι,
καὶ μέσα στὴ θολό­κτι­στη ἐκκλησιά,
στὴν ἐκκλη­σιά, ποὺ παίρ­νει κάθε βράδυ
τὴν ὄψη τοῦ σχολειοῦ,
τὸ φοβι­σμέ­νο φῶς τοῦ καντηλιοῦ
τρε­μά­με­νο τὰ ὀνεί­ρα­τα ἀναδεύει,
καὶ γύρω τὰ σκλα­βό­που­λα μαζεύει.

Ἐκεῖ κατα­διωγ­μέ­νη κατοικεῖ
τοῦ σκλά­βου ἡ ἁλυ­σό­δε­τη πατρίδα,
βρα­χνὰ ὁ παπάς, ὁ δάσκα­λος ἐκεῖ
θεριεύ­ει τὴν ἀπο­στα­μέ­νη ἐλπίδα
μὲ λόγια μαγικά,
ἐκεῖ ἡ ψυχὴ πικρό­τε­ρο ἀγροικὰ
τὸν πόνο τῆς σκλα­βι­ᾶς της, ἐκεῖ βλέπει
τί ἔχα­σε, τί ἔχει, τί τῆς πρέπει.

Κι ἀπ᾿ τὴν εἰκό­να τοῦ Χρι­στοῦ ψηλά,
ποῦ ἐβού­βα­νε τὰ στό­μα­τα τῶν πλάνων,
καὶ ρίχνει καὶ συντρί­βει καὶ κυλᾶ
στὴν ἄβυσ­σο τοὺς θρό­νους τῶν τυράννων,
κι ἀπὸ τὴ σιγαλιά,
ποῦ δένει στὸ λαι­μὸ πνιγ­μοῦ θηλιά,
κι ἀπ᾿ τῶν προ­γό­νων τ᾿ ἄφθαρ­τα βιβλία,
ποῦ δεί­χνουν τὰ πανάρ­χαια μεγαλεῖα,

ἕνας ψαλ­μὸς ἀκού­γε­ται βαθὺς
σὰ μελῳδί­ες ἑνὸς κόσμου ἄλλου,
κι ἀνα­τρι­χιά­ζει ἀκού­ο­ντας καθεὶς
προ­φη­τι­κὰ τὰ λόγια του δασκάλου
μὲ μία φωνὴ βαριά.
«Μὴ σκιά­ζε­στε στὰ σκό­τη! Ἡ λευτεριὰ
σὰν τῆς αὐγῆς τὸ φεγ­γο­βό­λο ἀστέρι
τῆς νύχτας τὸ ξημέ­ρω­μα θὰ φέρει».

Ι. Πολέ­μης

 

Επι­μέ­λεια: Ηρα­κλής Κακαβάνης

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο