Κώστας Σωτηρίου, ο παιδαγωγός, ο αγωνιστής

Γρά­φει η Ελέ­νη Κακνα­βά­του //

Ο Κ. Σωτη­ρί­ου,  ο μεγά­λος παι­δα­γω­γός και αγω­νι­στής γεν­νή­θη­κε στο Μαρ­κό­που­λο Αττι­κής το 1889 σε περι­βάλ­λον συντη­ρη­τι­κό. Σπού­δα­σε αρχι­κά στη φιλο­σο­φι­κή σχο­λή της Αθή­νας και στο διδα­σκα­λείο Μέσης Παι­δεί­ας (1912–13) και ύστε­ρα μετεκ­παι­δεύ­τη­κε στη Ζυρί­χη, Λωζά­νη και Γενεύη. Οι σπου­δές του βασί­στη­καν στην αστι­κή ψυχο­λο­γία της επο­χής του και εργά­στη­κε  σε «σχο­λείο εργα­σί­ας», ενός εκπαι­δευ­τι­κού συστή­μα­τος του οποί­ου υπήρ­ξε οπαδός.

Επι­στρέ­φο­ντας στην Ελλά­δα ανα­λαμ­βά­νει το 1923–1926 τη Διεύ­θυν­ση δημο­τι­κής εκπαί­δευ­σης του Υπ. Παιδείας.

Το μεγά­λω­μα του κι οι σπου­δές σε ένα μάλ­λον αντι­δρα­στι­κό περι­βάλ­λον τον έκα­ναν να δημιουρ­γή­σει ιδέ­ες που κάθε άλλο συμπλέ­α­νε με ανα­τρε­πτι­κή ιδε­ο­λο­γία. Η μαθη­τεία του κοντά στο Γλη­νό, όμως, έπαι­ξε κατα­λυ­τι­κό ρόλο στη στρο­φή προς μια άλλη πορεία, πορεία  απε­λευ­θέ­ρω­σης του Κ. Σωτη­ρί­ου από το παρελθόν .

Από υπο­στη­ρι­κτής της υπερ­κα­θα­ρεύ­ου­σας και τσι­ρά­κι  του Μιστριώ­τη, όπως χαρα­κτή­ρι­ζε τον εαυ­τό του, γίνε­ται δημο­τι­κι­στής. Υπο­στη­ρί­ζε­ται από τον Γλη­νό, όταν μιλά­ει στη δημο­τι­κή σε μαθή­μα­τα που παρα­κο­λου­θού­σε στο διδα­σκα­λείο μέσης εκπαί­δευ­σης, ενώ πολ­λοί συνά­δελ­φοι του τον κατη­γό­ρη­σαν για την επι­λο­γή του αυτή. Τότε οι υπο­στη­ρι­κτές της δημο­τι­κής θεω­ρού­νταν κομ­μου­νι­στές και χιλιά­δες εκπαι­δευ­τι­κοί απο­λύ­θη­καν και διώ­χθη­καν για τη στά­ση τους αυτή.

Όπως ανα­φέ­ρει ο ίδιος σε άρθρο –αφιέ­ρω­μα για το δάσκα­λό του Δ. Γλη­νό στην Επι­θε­ώ­ρη­ση Τέχνης το 1964 «εκεί στον Εκπαι­δευ­τι­κό Όμι­λο, στις συγκε­ντρώ­σεις και στις συζη­τή­σεις, άρχι­σε να λυτρώ­νε­ται και να ξαστε­ρώ­νει το σκο­τει­νια­σμέ­νο μυα­λό μου. Εκεί ανα­βα­πτί­στη­κα. Ο Γλη­νός γίνε­ται καθο­δη­γη­τής μου. Κι εγώ θαυ­μα­στής του».

Είναι ιδιαί­τε­ρα σημα­ντι­κό να εκτι­μή­σου­με καταρ­χήν το γεγο­νός ότι ο επι­στή­μο­νας και δάσκα­λος Κ. Σωτη­ρί­ου δεν απο­δέ­χτη­κε να υπη­ρε­τεί την αστι­κή τάξη αλλά τάχθη­κε  με το Γλη­νό και άλλους δασκά­λους πλάι στο λαό και στον αγώ­να του για κοι­νω­νι­κή προ­κο­πή και Παι­δεία για όλα τα παιδιά.

Ο Κ. Σωτη­ρί­ου υπη­ρέ­τη­σε την Παι­δεία σε όλη την πορεία του, για­τί αγά­πη­σε τη γνώ­ση και την αλή­θεια μα προ­πά­ντων αγά­πη­σε το λαό. Όπως ξεκα­θα­ρί­ζει ο ίδιος  στο «Γλώσ­σα και Παι­δεία» ( την Επι­θε­ώ­ρη­ση Τέχνης, 1963) Παι­δεία με την πλα­τιά έννοια είναι  ο φωτι­σμός, η ολό­πλευ­ρη μόρ­φω­ση του λαού με την επι­στή­μη , με την τεχνι­κή, με την τέχνη. Παι­δεία με τη στε­νή έννοια είναι η εκπαί­δευ­ση, η μόρ­φω­ση που δίνει το σχο­λείο από το νηπια­γω­γείο ως το Πανε­πι­στή­μιο, στη νέα γενιά. 

Στη συνέ­χεια τη δεκα­ε­τία του ’20 άρχι­σαν  στον Εκπαι­δευ­τι­κό Όμι­λο, του οποί­ου ήταν μέλη ο δάσκα­λος Δ. Γλη­νός κι ο μαθη­τής του Κ. Σωτη­ρί­ου, οι δια­φω­νί­ες με το Δελ­μού­ζο και συντη­ρη­τι­κούς αστούς παι­δα­γω­γούς. Ο Γλη­νός είχε αρχί­σει την πορεία του από το Μιστριώ­τη στο Λένιν και είχε αρχί­σει να ξεκα­θα­ρί­ζει με ποιου το μέρος θα πρέ­πει να πάει η προ­ο­δευ­τι­κή δια­νό­η­ση. Κι οι δυο, καθώς και άλλοι σύντρο­φοί τους, διά­λε­ξαν να παλέ­ψουν με το λαό για την παι­δεία που χρειαζόταν.

Ο Γλη­νός και ο Σωτη­ρί­ου, ανή­καν τότε στο διευ­θυ­ντι­κό επι­τε­λείο της «Ανα­γέν­νη­σης» και μάλ­λον μόνο η Γ. Καζαν­τζά­κη από τον ΕΟ ήταν ευθυ­γραμ­μι­σμέ­νη με την κομ­μου­νι­στι­κή άπο­ψη. Όμως, η μεγά­λη Οχτω­βρια­νή επα­νά­στα­ση και η ζοφε­ρή κατά­στα­ση του λαού, κυρί­ως τα χρό­νια μετά την μικρα­σια­τι­κή κατα­στρο­φή, επέ­δρα­σαν σαν κατα­λύ­της σε αυτούς τους εκπαι­δευ­τι­κούς του ΕΟ.  Το νερό είχε μπει στο αυλά­κι και δε γύρι­ζε πίσω.

Ο Γλη­νός, ο  Σωτη­ρί­ου και άλλοι σύντρο­φοί τους δια­λέ­γουν το δρό­μο της ρήξης με τη συντη­ρη­τι­κή αστι­κή πλευ­ρά  και της διά­σπα­σης  του Εκπαι­δευ­τι­κού Ομί­λου το 1927.

Εκεί­νο όμως σίγου­ρα που έχει μεγά­λη αξία στην αγω­νι­στ­κή πορεία του παι­δα­γω­γού Σωτη­ρί­ου , εκτι­μώ­ντας τη συμ­βο­λή του και τη στά­ση του στην επί­λυ­ση των εκπαι­δευ­τι­κών προ­βλη­μά­των προς όφε­λος του λαού και της νεο­λαί­ας  και την προ­σφο­ρά του στη μόρ­φω­ση του λαού στα δύσκο­λα  χρό­νια της Κατο­χής,  είναι η κοι­νω­νι­κή του δρά­ση και η συμπό­ρευ­ση του με το κίνη­μα των δασκά­λων και παδα­γω­γών της γενιάς του για την εκπλή­ρω­ση των παρα­πά­νω στόχων.

Στο  μεγά­λο απε­λευ­θε­ρω­τι­κό  αγώ­να και στην αντί­στα­ση του λαού μας στην περί­ο­δο της γερ­μα­νι­κής κατο­χής αυτοί οι πρω­το­πό­ροι δάσκα­λοι μπή­καν με τον υπό­λοι­πο λαό στη φωτιά και πρό­σφε­ραν ταυ­τό­χρο­να απλό­χε­ρα κάθε βοή­θεια για τη μόρ­φω­ση και δια­παι­δα­γώ­γη­σή του λαού και κυρί­ως των νέων.

Οι δάσκα­λοι μετά τα ξερο­νή­σια και τις φυλα­κί­σεις βρέ­θη­καν στην πρώ­τη γραμ­μή και στην πάλη  από το 1940 κι ύστε­ρα . Το 1941 ο Δ. Γλη­νός , ο Κ. Σωτη­ρί­ου μαζί με άλλους κομ­μου­νι­στές και αντι­φα­σί­στες δια­νο­ού­με­νους και εκπαι­δευ­τι­κούς ( όπως το Ν. Πλου­μπί­δη, Έλλη Αλε­ξί­ου, Ρόζα και Γιάν­νη Ιμβριώ­τη, Νίκο Καρα­ντη­νό κ. αλ)  συγκρο­τούν νέες οργα­νώ­σεις που είχαν δια­λυ­θεί από  τη μετα­ξι­κή δικτατορία.

Η δύσκο­λη κατά­στα­ση επη­ρέ­α­ζε και τους εκπαι­δευ­τι­κούς η συντρη­πτι­κή πλειο­ψη­φία των οποί­ων προ­έρ­χο­νταν από φτω­χά λαϊ­κά στρώ­μα­τα. Εντά­χθη­καν στις γραμ­μές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Το Μάρ­τιο του 1943 εκλέ­χτη­κε μέλος του ΚΣ της ΕΠΟΝ. Η προ­σφο­ρά του στην ΕΠΟΝ και στη μόρ­φω­ση της νεο­λαί­ας ήταν τερά­στια. Ανέ­λα­βε, όπως αφη­γεί­ται ο ίδιος, μαζί με τη Ρόζα και άλλους δια­νο­ού­με­νους εκπαι­δευ­τι­κούς τη σύντα­ξη του περιο­δι­κού «Νέα Γενιά».

Μετά το θάνα­το του Γλη­νού στην Α’ πανελ­λα­δι­κή συν­διά­σκε­ψη της ΕΠΟΝ ( 27–29 Φλε­βά­ρη του ’44) θα παρευ­ρε­θεί και θα παρου­σιά­σει μακρο­σκε­λή εισή­γη­ση για την παι­δεία και την ιστο­ρία της εκπαί­δευ­σης από τον Όθω­να ως το 1944. Θα του ανα­θέ­σει στη συνέ­χει το ΕΑΜ (Θ. Χατζής) να φύγει για την Ελεύ­θε­ρη Ελλά­δα και να επε­ξερ­γα­στεί πρό­γραμ­μα λαϊ­κής παι­δεί­ας μαζί με τη Ρ. Ιμβριώτη.

Τον Μάρ­τη του 44 πηγαί­νει  στη Βίνια­νη που ήταν η έδρα της ΠΕΕΑ. Ο  Π. Κόκ­κα­λης, υπεύ­θυ­νος για την Παι­δεία, τον εμπι­στεύ­θη­κε και του είπε « Κωστά­κη, τυπι­κά θα είμαι εγώ γραμ­μα­τέ­ας Παι­δεί­ας αλλά ουσια­στι­κά θα είσαι εσύ». Την περί­ο­δο αυτή διε­τέ­λε­σε ο Σωτη­ρί­ου μέλος του Εθνι­κού Συμ­βου­λί­ου. Παρου­σί­α­σε στην Εθνο­συ­νέ­λευ­ση στο χωριό Κορυ­σχά­δες της Ευρυ­τα­νί­ας το Μάρ­τη του 1944, την οποία ο ίδιος τη χαρα­κτη­ρί­ζει ως ιστο­ρι­κή, το Πρό­γραμ­μα  λαϊ­κής – δημο­κρα­τι­κής παι­δεί­ας που θα εφαρ­μο­ζό­ταν, όταν θα έφευ­γε ο κατα­χτη­τής και ο λαός θα έπαιρ­νε την εξουσία.

Η ΠΕΕΑ και το Εθνι­κό Συμ­βού­λιο απο­δέ­χο­νται τη θεσμο­θέ­τη­ση εκπαι­δευ­τι­κής μεταρ­ρύθ­μι­σης. Βασι­κά σημεία της α) η ανα­γνώ­ρι­ση της δημο­τι­κής ως επί­ση­μης γλώσ­σας του κρά­τους και η διδα­σκα­λία της β) η ανα­γνώ­ρι­ση το δικαί­ω­μα της νέας γενιάς για πολύ­πλευ­ρη μόρ­φω­ση, σωμα­τι­κή και πνευ­μα­τι­κή ανά­πτυ­ξη γ)αναγνώριση της τεχνι­κής μόρ­φω­σης ως ανα­πό­σπα­στου μέρους της γενι­κής δ) αντι­κα­τά­στα­ση της ατο­μι­κής παι­δεί­ας με την κοι­νω­νι­κή και ε)  δια­παι­δα­γώ­γη­ση των νέων με τα γνή­σια ιδα­νι­κά που θα εξα­σφα­λί­ζουν μια γνή­σια παι­δεία προς όφε­λος του λαού .

Καθώς η μόρ­φω­ση θεω­ρεί­ται πολύ σημα­ντι­κή για τη δια­παι­δα­γώ­γη­ση του νέου ελεύ­θε­ρου ανθρώ­που δίνε­ται βαρύ­τη­τα και για να καλυ­φτούν οι ανά­γκες σε εκπαι­δευ­τι­κό  προ­σω­πι­κό και  ιδρύ­ο­νται για αυτό  τα λεγό­με­να Φρο­ντι­στή­ρια. Στο Φρο­ντι­στή­ριο Καρ­πε­νη­σί­ου βρί­σκου­με τον Κ. Σωτη­ρί­ου συν­διευ­θντή του Μ. Παπαμαύρου.

Μετά την απε­λευ­θέ­ρω­ση δια­τέ­λε­σε αντι­πρό­ε­δρος της επι­στη­μο­νι­κής εται­ρεί­ας  «Επι­στή­μη- Ανοι­κο­δό­μη­ση» , αντι­πρό­ε­δρος του ΕΟ  (1945–47) παρά την τρο­μο­κρα­τία και της διώ­ξεις που υπέ­στη. Η Κυβέρ­νη­ση τον απέ­λυ­σε από την παι­δα­γω­γι­κή Ακα­δη­μία του Πει­ραιά και ανα­γκά­ζε­ται για βιο­πο­ρι­στι­κούς λόγους να δου­λέ­ψει σε εκδο­τι­κούς οίκους. Το Νοέμ­βρη του 1946 μαζί με άλλους προ­ο­δευ­τι­κού εκπαι­δευ­τι­κούς ιδρύ­ει την «Εται­ρεία κατα­πο­λέ­μη­σης του αλφα­βη­τι­σμού»  και γίνε­ται αντι­πρό­ε­δρος της.  Κατό­πιν εκλέ­χτη­κε βου­λευ­τής της ΕΔΑ ( 1959–61).

Έγρα­ψε πολ­λά έργα «Τα ψηλά βου­νά Απά­ντη­ση στην Επι­τρο­πή» ( 1923), «Γλώσ­σα και Παι­δεία» ( 1945) και «Η Παι­δεία μας σήμε­ρα» ( 1946), πλή­θος άρθρων και μελε­τών σε περιο­δι­κά, όπως στην Ανα­γέν­νη­ση, Αγω­γή, Ανταί­ος, Παι­δα­γω­γι­κή . Μετέ­φρα­σε έργα ξένων παιδαγωγών.

Συμπε­ρα­σμα­τι­κά ο Κ. Σωτη­ρί­ου  απο­τε­λεί παρά­δειγ­μα για κάθε δάσκα­λο και επι­στή­μο­να σήμε­ρα. Για τον κάθε δάσκα­λο που μπο­ρεί και πρέ­πει να κάνει τα άλμα­τα στη ζωή του, για να στα­θεί δίπλα στην εργα­τι­κή τάξη και το λαό .

Όπως λέει ο ίδιος ανα­κε­φα­λαιώ­νο­ντας την πορεία του και τη στά­ση που κρά­τη­σε στη ζωή του  « το πρώ­το άλμα το έκα­να όταν έγι­να δημο­τι­κι­στής, το δεύ­τε­ρο μετά την από­λυ­ση από το διδα­σκα­λείο κι έφτα­σα ως τον σοσια­λι­σμό, το τρί­το άλμα έγι­νε μέσα στην ηρω­ι­κή αντί­στα­ση του λαού. Δεν έγι­να κομ­μου­νι­στής από θεω­ρη­τι­κή μελέ­τη. Η σκλη­ρή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα μου έθε­τε τα προ­βλή­μα­τα. Όλοι, που έκα­ναν το τρί­το άλμα, προ­χω­ρή­σα­με προς το τέρ­μα, για­τί νιιώ­σα­με πως δεν φτά­νει η φιλε­λεύ­θε­ρη δημο­κρα­τι­κή παι­δεία, κι ούτε την εφαρ­μό­ζει η αστι­κή τάξη. Αυτή θα την εφα­ρό­σει ο λαός όταν παρει την εξουσία.» 

Βιβλιο­γρα­φι­κές πηγές

Χ. Αλε­ξί­ου Η προ­σφο­ρά των κορυ­φαί­ων παι­δα­γω­γών  Δ. Γλη­νού, Κ. Σωτη­ρί­ου , Μ. Παπα­μαύ­ρου και Ρόζας Ιμβριώ­της στο έργο της ΕΠΟΝ, περιο­δι­κό Θέμα­τα Παι­δεί­ας τ. 43–44 , σ. 97–107
ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ , Θέμα­τα παι­δεί­ας τ. 28, σελ. 73 κ. εξ.
Ο Κ. Σωτη­ρί­ου αφη­γεί­ται, Επι­και­ρό­τη­τα, Αθήνα:1987
Χ. Σακελ­λα­ρί­ου, Η Παι­δεία στην αντί­στα­ση, Φιλιπ­πό­της, Αθή­να: 1984
Κ. Καλα­τζή, Στον αστε­ρι­σμό του Δ. Γλη­νού, Κώστα Σωτη­ρί­ου, Ρόζα Ιμβριώ­τη, Μ. Παπα­μαύ­ρου » , Δίπτυ­χο, Αθή­να: 1985