Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΚΚΕ ΣΤΗ ΓΥΑΡΟ: Γυάρος, το θανατονήσι …

Πολύ — πολύ μας χωρί­σα­νε, πολύ μας αλλά­ξα­νε τα μάτια
για να μην τους γλέπουμε,
μεγά­λους φόβους βάλαν πίσω, μπρος κι ανάμεσα,
αλλά­ξα­νε και τον αγέ­ρα για να μην τους εύρει μήδε η
στό­χα­σή μας αγεροπερπάτητη,
αλλά­ξα­νε και τον αγέ­ρα για να μην μπο­ρού­με ν’ ανασάνουμε.
Μια μυρου­διά από σάπια σίδε­ρα στον αέρα.
Είναι απ’ τις άγκυ­ρες των παλιών καρα­βιώ­νε που βουλιάξανε.
Είναι απ’ τις αλυ­σί­δες που φόρε­σαν στα ποδά­ρια και στα
χέρια των αντρείων.
Δεν είναι τού­τη η μυρου­διά της πατρί­δας μας (…)
Μόνο, καμ­μιά βολά, τη νύχτα, νιώ­θου­με να σμί­γου­νε ξανά
τα δόντια,
να σφίγ­γουν και να τρί­ζουν, και σ’ αυτό το τρίξιμο
σάμπως να σμί­γει ο κόσμος πάλι.
Είναι η αδι­κία που σμί­γει ώρα την ώρα τους αδικημένους -
Είναι το δίκιο μας που σμί­γει σε γρο­θιά τα δάχτυ­λά μας
τα σπασμένα-.

(Γ. Ρίτσος, «Μαντα­το­φό­ρες», Γυά­ρος, Σάμος, 1967 — 1969)

«Τάφος των ζωντα­νών», «θανα­το­νή­σι» και «δια­βο­λο­νή­σι» είναι μερι­κές από τις προ­σω­νυ­μί­ες της Γυά­ρου. Ενα ξερο­νή­σι, 9 μίλια ανα­το­λι­κά της Σύρου, που από την αρχαιό­τη­τα κιό­λας χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε ως κάτερ­γο — τόπος εξόντωσης.

Το νεκροταφείο στον 1ο όρμο
Το νεκρο­τα­φείο στον 1ο όρμο

🔻🔻

Στη σύγ­χρο­νη Ιστο­ρία, η Γυά­ρος απο­φα­σί­ζε­ται να λει­τουρ­γή­σει ως τόπος φυλά­κι­σης το 1947 και ενώ είναι σε εξέ­λι­ξη η ένο­πλη σύγκρου­ση του ΔΣΕ. Δεν υπάρ­χει κανέ­νας στε­γα­σμέ­νος χώρος. Η δια­μόρ­φω­ση της Γυά­ρου ως τόπου φυλά­κι­σης γίνε­ται στα­δια­κά, μέσα από κατα­να­γκα­στι­κά έργα και φρι­χτά βασα­νι­στή­ρια των κρα­του­μέ­νων. Οι πρώ­τοι φτά­νουν στο τέλος Απρί­λη του 1947.

Την πρώ­τη εικό­να του νησιού για τις τοπο­θε­σί­ες των όρμων, αλλά και για τους φρι­χτούς βασα­νι­σμούς, την δίνουν οι ίδιοι οι κρα­τού­με­νοι, κατα­γρά­φο­ντας μυστι­κά όσα ζουν στο θανα­το­νή­σι από το 1947 έως το 1950. Υπεύ­θυ­νοι για τη συγκέ­ντρω­ση αυτού του υλι­κού και την ταξι­νό­μη­σή του ήταν οι Παρα­σκευάς Φου­ντου­ρα­δά­κης και Πάνος Μιχαη­λί­δης. Τα σχέ­δια τα έκα­ναν οι ζωγρά­φοι Ασα­ντούρ Μπα­χα­ριάν και Μιχά­λης Κρύσαλης.

Τα χει­ρό­γρα­φα έβγα­λε από τη Γυά­ρο ο Κώστας Μαρα­γκου­δά­κης, κρυμ­μέ­να στον διπλό πάτο μιας βαλί­τσας. Το υλι­κό κυκλο­φό­ρη­σε το 1952 σε έκδο­ση με τίτλο «ΓΙΟΥΡΑ — Ματω­μέ­νη Βίβλος», από το εκδο­τι­κό του ΚΚΕ «Νέα Ελλάδα».

Αξιο­ποιώ­ντας υλι­κό από την παρα­πά­νω έκδο­ση, επι­χει­ρού­με ένα μικρό «οδοι­πο­ρι­κό» στους 5 όρμους.

🔻🔻

1ος όρμος, η συκιά, το ηλιακό πειθαρχείο — το νεκροταφείο

Ο 1ος όρμος ήταν ο όρμος — «πρω­τεύ­ου­σα», που έφτα­σε να έχει στις σκη­νές του έως 5.500 άτο­μα. Ανά­με­σα σε δύο χαρά­δρες χτί­στη­κε το στρατόπεδο.

Η συκιά του Γλάστρα
Η συκιά του Γλάστρα

Η δεξιά χαρά­δρα είναι ακό­μα «στοι­χειω­μέ­νη» από τα συστη­μα­τι­κά και μελε­τη­μέ­να βασα­νι­στή­ρια, από τον πόνο, το αίμα, αλλά και την αντο­χή των κρα­του­μέ­νων. Εκεί βρί­σκε­ται, ακό­μα, η συκιά, όπου «κρε­μού­σαν τους κρα­τού­με­νους από τους αγκώ­νες, νύχτες ολό­κλη­ρες, και το πρωί δερ­νό­ταν εκεί πάνω το παρα­λυ­μέ­νο κορ­μί, μέχρι που παρέ­λυε. Τότε φώνα­ζαν το για­τρό». Εκεί ήταν και το «ηλια­κό πει­θαρ­χείο» ή «Ελ Ντά­μπα», ένα συρ­μά­τι­νο κλου­βί, όπου o κρα­τού­με­νος κλει­νό­ταν εκτε­θει­μέ­νος στις και­ρι­κές συν­θή­κες και στους ξυλο­δαρ­μούς. Εκεί και το νεκρο­τα­φείο των κρατουμένων…

Ομως, η οργά­νω­ση, η αλλη­λεγ­γύη και η πίστη στα ιδα­νι­κά του αγώ­να νίκη­σαν την κρα­τι­κή βία και τρο­μο­κρα­τία. Είναι χαρα­κτη­ρι­στι­κές οι μικρές, αλλά τόσο ουσιώ­δεις πρά­ξεις αντί­στα­σης που «άνθι­σαν» εκεί­να τα χρόνια.

Στις 6 Δεκέμ­βρη του ’48, οι κρα­τού­με­νοι άρχι­σαν να εύχο­νται στους Νικο­λή­δες. Και οι ευχές δεν αφο­ρού­σαν μόνο τους παρό­ντες, αλλά και τον τότε ΓΓ του Κόμ­μα­τος, Νίκο Ζαχα­ριά­δη. Ετσι, η ευχή «να ζήσουν όσοι γιορ­τά­ζουν σήμε­ρα» γινό­ταν ξέσπα­σμα ανά­τα­σης από σκη­νή σε σκη­νή. Η κηδεία του κρα­τού­με­νου Κώστα Συρι­νιώ­τη μετα­τρά­πη­κε σε δια­δή­λω­ση το 1950. Περ­νώ­ντας η νεκρι­κή πομπή μπρο­στά από τον 1ο όρμο, 5.000 κρα­τού­με­νοι, γονα­τι­σμέ­νοι ευλα­βι­κά, φώνα­ζαν: «Αθά­να­τος, αθάνατος».

🔻🔻

2ος και 3ος όρμος

Φυλάκιο στον 1ο όρμο
Φυλά­κιο στον 1ο όρμο

Στο 2ο όρμο έρι­ξαν τους κρα­τού­με­νους της πρώ­της μετα­γω­γής. Εκεί­να τα χρό­νια ήταν πιο άγριος και είχε διά­σπαρ­τους μεγά­λους βρά­χους, που μετα­κι­νή­θη­καν από τους κρα­τού­με­νους. Η δύνα­μή του έφτα­σε τους 1.500. Αρχι­κά ήταν όρμος των «ζωη­ρών» έως τις αρχές 1948, αργό­τε­ρα έγι­νε όρμος των γερό­ντων και των αρρώστων.

Ο 3ος όρμος χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε για την απο­μό­νω­ση των δια­νο­ού­με­νων και των στε­λε­χών. Η δύνα­μή του έφτα­σε τους 990.

🔻🔻

4ος όρμος και αντιδηλώσεις

Ηταν ο όρμος που σήκω­σε το μεγα­λύ­τε­ρο βάρος της κατα­να­γκα­στι­κής δου­λειάς. Η δύνα­μή του έφτα­σε τους 2.000. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό είναι το μαρ­τύ­ριο της πέτρας. «Ολος ο όρμος για πέτρα. Τους στέλ­νει στα βου­νά να σπά­σουν πέτρα. ‘Η στο Γλα­ρο­νή­σι κοντά (3 χιλιό­με­τρα) πορεία στα κατσά­βρα­χα. Φέρ­νουν την πέτρα μπρος στον όρμο και τη ρίχνουν στη θάλασ­σα. Δυο χιλιά­δες άνθρω­ποι μήνες ολό­κλη­ρους τσα­κί­ζο­νται 10 ώρες τη μέρα να πετούν πέτρα στη θάλασ­σα! Το μαστί­γιο δου­λεύ­ει συνέ­χεια, σ’ όποιον δεν παίρ­νει μεγά­λη πέτρα, σ’ όποιον περ­πα­τά αργά… Ο Κού­τρας κάθε­ται σ’ ένα ύψω­μα κινώ­ντας το μαστί­γιο. Και φωνά­ζει: “Δου­λεύ­ε­τε, δου­λεύ­ε­τε. Οταν κάνε­τε το γιο­φύ­ρι απ’ τη Γιού­ρα στη Σύρα, τότε θα φύγε­τε”…» (από το βιβλίο «Γιού­ρα το θανατονήσι»).

Από τον Ιού­νη του 1950 άρχι­σαν να μετα­φέ­ρουν εκεί αυτούς που είχαν κάνει δηλώ­σεις. Γρή­γο­ρα, όμως, πολ­λοί έκα­ναν αντι­δη­λώ­σεις. «Οσο αυξαί­νει η κτη­νω­δία των δημί­ων μας, τόσο αυξαί­νει και περισ­σό­τε­ρο το πεί­σμα μας. Τόσο περισ­σό­τε­ρο τρα­νώ­νει η πίστη μας, γιγα­ντώ­νει η θέλη­σή μας να μεί­νου­με τίμιοι, αξιο­πρε­πείς, παλι­κά­ρια, έτσι όπως μας θέλει ο λαός μας… Είναι τόσο υπέ­ρο­χο το παρά­δειγ­μά μας, που συγκι­νεί βαθιά κι όσους συγκρα­τού­με­νούς μας λύγι­σαν και φύγα­νε από κοντά μας. Αυτούς που κάτω από τα βασα­νι­στή­ρια της Ασφά­λειας, την απει­λή του θανά­του στα στρα­το­δι­κεία, τις τρο­με­ρές συν­θή­κες των φυλα­κών και της Γιού­ρας κάναν δήλω­ση. Σήμε­ρα άρχι­σαν να ‘ρχο­νται πολύ κοντά μας. Κι οι αντι­δη­λώ­σεις περή­φα­νες, θαρ­ρα­λέ­ες, τίμιες είναι η καλύ­τε­ρη απά­ντη­ση σ’ όλες τις μέθο­δες κατα­πί­ε­σης…» (από το βιβλίο «Γιού­ρα το θανατονήσι»).

🔻🔻

5ος όρμος — όρμος τρόμου

Η απόσταση από τον 1ο έως τον 5ο όρμο είναι περίπου 3 χιλιόμετρα. Κάθε όρμος αποτελεί ένα στρατόπεδο κλεισμένο με συρματοπλέγματα, που αρχίζει 2 - 3 μέτρα από τη θάλασσα και εκτείνεται στο βάθος. Δεξιά σκαρίφημα των κρατουμένων, που απεικονίζουν τους 5 όρμους το 1950 και αριστερά, όπως είναι σήμερα
Η από­στα­ση από τον 1ο έως τον 5ο όρμο είναι περί­που 3 χιλιό­με­τρα. Κάθε όρμος απο­τε­λεί ένα στρα­τό­πε­δο κλει­σμέ­νο με συρ­μα­το­πλέγ­μα­τα, που αρχί­ζει 2 — 3 μέτρα από τη θάλασ­σα και εκτεί­νε­ται στο βάθος. Δεξιά σκα­ρί­φη­μα των κρα­του­μέ­νων, που απει­κο­νί­ζουν τους 5 όρμους το 1950 και αρι­στε­ρά, όπως είναι σήμερα

Ο 5ος όρμος ιδρύ­θη­κε στις αρχές του 1948, μέχρι τότε ήταν γνω­στός ως το πει­θαρ­χείο — πηγά­δι. «Δε σε στέλ­να­νε εκεί για τιμω­ρία. Σε στέλ­να­νε για ΘΑΝΑΤΟ. Κι είναι ζήτη­μα καθα­ρά ψυχι­κής αντο­χής των αγω­νι­στών. Πώς άντε­χαν κι έβγαι­ναν από αυτόν τον τάφο». Μέχρι το τέλος του 1948 ήταν όρμος βαριάς απο­μό­νω­σης και βασα­νι­στη­ρί­ων, γι’ αυτό οι κρα­τού­με­νοι τον ονό­μα­ζαν «όρμο — τάφο» και «όρμο τρόμου».

Ανά­με­σα στον 4ο και τον 5ο όρμο στέ­κει το κτί­ριο των φυλα­κών, το μεγα­λύ­τε­ρο ακό­μα κτί­ριο των Κυκλά­δων. Η κατα­σκευή του, από τους ίδιους τους κρα­τού­με­νους, ολο­κλη­ρώ­θη­κε το 1955.

Στα χρό­νια της δικτα­το­ρί­ας, καρα­βιές νέων φυλα­κι­σμέ­νων φτά­νουν στη Γυά­ρο. Στοι­βά­χτη­καν σε άθλιες συν­θή­κες, στα βρώ­μι­κα και εγκα­τα­λειμ­μέ­να για χρό­νια κτί­ρια και σε σκη­νές στους όρμους του νησιού. Τον Αύγου­στο του ’67 δημο­σιεύ­ε­ται αερο­φω­το­γρα­φία στο ιτα­λι­κό περιο­δι­κό «L’ Europeo», όπου δια­κρί­νο­νται το κτί­ριο των φυλα­κών και ο 5ος όρμος να είναι ασφυ­κτι­κά γεμά­τος με σκηνές.

Σε αυτόν τον χώρο στέ­κει από το περα­σμέ­νο Σάβ­βα­το το Μνη­μείο του ΚΚΕ, σύμ­βο­λο τιμής, μνή­μης και περη­φά­νιας, αντά­ξιο των χιλιά­δων αλύ­γι­στων της ταξι­κής πάλης.

Η τοπο­θέ­τη­ση του Μνη­μεί­ου συμ­βάλ­λει στη δια­τή­ρη­ση της ιστο­ρι­κής μνή­μης και στην ανά­δει­ξη της Γυά­ρου ως ιστο­ρι­κού τόπου, που πρέ­πει να γίνει επι­σκέ­ψι­μος με τη δημιουρ­γία προ­βλή­τας και με σωστι­κές παρεμ­βά­σεις στα κτί­σμα­τα που καταρρέουν.

 

Ιστορική φωτογραφία του 1ου όρμου. Δεξιά τα κτίρια και άλλες εγκαταστάσεις της διοίκησης. Στο βάθος διακρίνεται η βίλα του διευθυντή
Ιστο­ρι­κή φωτο­γρα­φία του 1ου όρμου. Δεξιά τα κτί­ρια και άλλες εγκα­τα­στά­σεις της διοί­κη­σης. Στο βάθος δια­κρί­νε­ται η βίλα του διευθυντή

🔻🔻

Για ανα­λυ­τι­κές περι­γρα­φές των όρμων, καθώς και των κτι­ρί­ων που βρί­σκο­νται στη Γυά­ρο, μπο­ρεί κανείς να ανα­τρέ­ξει στην έκδο­ση «Γυά­ρος. 1947–1952 // 1955–1961 // 1967–1974. Θανα­το­νή­σι και Κάστρο Αγώ­να — ” …μια η απά­ντη­σή μας: Ζήτω το ΚΚΕ”», που κυκλο­φο­ρεί από τις εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», με αφορ­μή την εγκα­τά­στα­ση του Μνη­μεί­ου στο νησί.

 

Γυάρος Θανατονήσι Κάστρο Αγώνα Ζήτω το ΚΚΕ

Γυάρος μνημείο

Ο 2ος όρμος το 1950. Ο χώρος των σκηνών
Ο 2ος όρμος το 1950. Ο χώρος των σκηνών

 

 

Τα αποτυπώματα των σκηνών στον 5ο Ορμο σήμερα
Τα απο­τυ­πώ­μα­τα των σκη­νών στον 5ο Ορμο σήμερα
Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο